LVTS TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH THÍ NGHIỆM THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TÌM HIỂU THẾ GIỚI SỐNG TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH HỌC CƠ THỂ CẤP TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

1. Lý do chọn đề tài

a. Xuất phát từ mục tiêu của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018

“Giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu” luôn là chủ trương nhất quán của Đảng và Nhà nước, tuy nhiên, chủ trương này còn chưa được hiện thực hóa một cách đầy đủ. Vì vậy, mà Đại hội XIII yêu cầu cụ thể hóa chủ trương này: “Xây dựng đồng bộ thể chế, chính sách để thực hiện có hiệu quả chủ trương giáo dục và đào tạo cùng với khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu, là động lực then chốt để phát triển đất nước” [9], [12].

Trên cơ sở đó, Bộ Giáo Dục và Đào Tạo đã xác định mục tiêu của CT GDPT là giúp HS tiếp tục phát triển những PC, NL cần thiết đối với người lao động, ý thức và nhân cách công dân, khả năng tự học và ý thức học tập suốt đời, khả năng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với NL và sở thích, điều kiện và hoàn cảnh của bản thân để tiếp tục học lên, học nghề hoặc tham gia vào cuộc sống lao động, khả năng thích ứng với những đổi thay trong bối cảnh toàn cầu hoá và cách mạng công nghiệp mới [3].

b. Xuất phát từ mục tiêu của Chương trình môn Sinh học- CT GDPT 2018

Theo CT GDPT mới, môn SH có nhiều ưu thế hình thành và phát triển các NL chung: NL tự chủ và tự học; NL giao tiếp và hợp tác; NL giải quyết vấn đề và sáng tạo. Về NL đặc thù, môn SH hình thành và phát triển cho HS các NL SH: Nhận thức kiến thức SH; THTGS; vận dụng kiến thức SH vào thực tiễn. Các NL chuyên môn này được thể hiện theo các mức độ từ thấp lên cao gắn với các chủ đề SH từ lớp 10 đến lớp 12 [2]. Trong đó, NL THTGS chính là tìm tòi, khám phá các hiện tượng trong tự nhiên và trong đời sống liên quan đến SH [3]. Vì vậy, sự hình thành và phát triển NL THTGS sẽ thúc đẩy sự hình thành NL SH, NL chung và PC của HS.

c. Đặc điểm về nội dung kiến thức phần Sinh học cơ thể cấp THPT

Chương trình SH cơ thể cấp THPT nghiên cứu cơ thể sinh vật _một cấp độ tổ chức sống. Nội dung của phần này đề cập đến các HĐ sống, các quá trình SH cơ bản ở mức cơ thể như chuyển hóa vật chất và năng lượng, tính cảm ứng, sinh trưởng và phát triển, sinh sản trong cơ thể ĐV, TV; ảnh hưởng của các nhân tố sinh thái lên các quá trình đó và các nguyên tắc ứng dụng vào thực tiễn sản xuất và cuộc sống. Thành phần kiến thức chủ yếu là kiến thức sinh lý, sinh thái [3]. Vì vậy, việc thiết kế và tổ chức HĐ DH trong phần SH cơ thể theo định hướng NL THTGS cho HS ở THPT sẽ đáp ứng được việc đổi mới giáo dục hiện nay và cần được quan tâm nghiên cứu.

d. Xuất phát vai trò và thực trạng sự dụng THTN trong DH SH

Luật giáo dục (2019) đã nêu rõ “Phương pháp giáo dục phải khoa học, phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng cho người học NL tự học và hợp tác, khả năng TH, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên” [22].

SH là môn khoa học thực nghiệm. Hầu hết các hiện tượng, khái niệm, qui luật, quá trình trong SH đều bắt nguồn từ thực tiễn [2]. Do đó, DH TH là một trong những PPDH đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện mục tiêu của CT GDPT mới.

Đồng thời, CT GDPT môn SH đã chỉ rõ môn học này chuyển từ giai đoạn mô tả sang giai đoạn thực nghiệm. Điều này đòi hỏi chương trình phải tinh giản bớt về nội dung có tính mô tả để hướng tới tổ chức giúp học cho HS tự chủ, tự giác tìm tòi, nghiên cứu để tự lĩnh hội và làm chủ nguồn tri thức có tính nguyên lí, làm tiền đề để thâm nhập vào các quy trình công nghệ SH hiện đại. Để thực hiện được mục tiêu đó thì việc GV sử dụng các PPDH tích cực, trong đó DH thông qua TH là rất cần thiết [2].

Tuy nhiên qua khảo sát sơ bộ cho thấy việc sử dụng TN trong DH môn SH rất hạn chế cả về số lượng và chất lượng, đặc biệt là tại các trường THPT công lập. Có rất nhiều lí do giải thích cho tình trạng này như: thiếu cơ sở vật chất, GV ngại khó khi tổ chức THTN. Một nguyên nhân nữa là việc sử dụng, khai thác, tổ chức HS hình thành các NL thông qua thí nghiệm của GV còn hạn chế.

Mặt khác, do ít có trong nội dung thi cử nên GV không thường xuyên quan tâm đến việc tổ chức cho HS khai thác giá trị THTN trong học tập. Vì vậy, HS ít được tiến hành thí nghiệm nên NL TH của HS phổ thông còn kém.

Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài: “Tổ chức hoạt động thực hành thí nghiệm theo hướng phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống trong dạy học phần Sinh học Cơ thể cấp trung học phổ thông”.

2. Mục tiêu nghiên cứu

Thiết kế và tổ chức HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH phần SH Cơ thể cấp THPT, góp phần nâng cao chất lượng DH SH ở THPT.

3. Giả thuyết khoa học

Nếu thiết kế và tổ chức HĐ THTN theo một quy trình phù hợp thì sẽ phát triển được NL THTGS cho HS và góp phần nâng cao chất lượng DH phần SH Cơ thể cấp THPT.

4. Phạm vi nghiên cứu

Nghiên cứu thiết kế và tổ chức HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH các chủ đề thuộc phần SH Cơ thể cấp THPT gồm: Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở sinh vật; Cảm ứng ở sinh vật; Sinh trưởng và phát triển ở sinh vật.

5. Đối tượng nghiên cứu

HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH các chủ đề thuộc phần SH Cơ thể cấp THPT gồm: Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở sinh vật; Cảm ứng ở sinh vật; Sinh trưởng và phát triển ở sinh vật.

6. Nhiệm vụ nghiên cứu

6.1. Hệ thống hoá cơ sở lý luận về HĐ TN, THTN, HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH SH ở phổ thông.

6.2. Điều tra thực trạng về tình hình sử dụng HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH SH ở một số trường THPT tại tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu.

6.3. Phân tích mục tiêu, cấu trúc nội dung phần SH cơ thể cấp THPT làm cơ sở cho việc thiết kế các HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS.

6.4. Xác định quy trình và vận dụng quy trình thiết kế HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH các chủ đề thuộc phần SH Cơ thể cấp THPT gồm: Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở sinh vật; Cảm ứng ở sinh vật; Sinh trưởng và phát triển ở sinh vật.

6.5. Xác định quy trình và vận dụng quy trình tổ chức HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH các chủ đề thuộc phần SH Cơ thể cấp THPT gồm: Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở sinh vật; Cảm ứng ở sinh vật; Sinh trưởng và phát triển ở sinh vật.

6.6. Nghiên cứu xác định tiêu chí đánh giá NL THTGS của HS.

6.7. Thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của việc tổ chức HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH các chủ đề thuộc phần SH Cơ thể, cấp THPT gồm: Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở sinh vật; Cảm ứng ở sinh vật; Sinh trưởng và phát triển ở sinh vật.

7. Phương pháp nghiên cứu

7.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết

+ Nghiên cứu các Nghị quyết của Đảng, văn bản của Bộ Giáo dục và Đào tạo về thực hiện đổi mới nội dung và PPDH ở ngành học, bậc học.

+ Thu thập, phân tích và xử lí các tài liệu, các công trình khoa học liên quan đến lĩnh vực nghiên cứu làm cơ sở lí luận cho đề tài, các tài liệu bao gồm: các nghiên cứu về HĐ TH, THTN, HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH SH cấp THPT.

7.2. Phương pháp chuyên gia

Gặp gỡ, trao đổi với những chuyên gia có nhiều kinh nghiệm về lĩnh vực tôi đang nghiên cứu, lắng nghe sự tư vấn của các chuyên gia để định hướng cho việc triển khai tổ chức HĐ THTN theo hướng phát triển NL THTGS trong DH phần SH Cơ thể cấp THPT.

7.3. Phương pháp điều tra

Phỏng vấn, dự giờ, sử dụng bảng hỏi dành cho GV và HS, kết hợp trao đổi ý kiến với GV dạy môn SH ở THPT. Cụ thể như sau:

+ Đối với GV: Thiết kế phiếu điều tra để tìm hiểu thực trạng tổ chức HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH SH ở một số trường THPT tại tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu.

+ Đối với HS: Thiết kế phiếu điều tra để tìm hiểu về sử dụng HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS.

7.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm

Thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của việc tổ chức HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH phần SH cơ thể cấp THPT.

Tiến hành thực nghiệm theo tiêu chí (không có lớp đối chứng) trên cùng một nhóm gồm 5 lớp 11 ở trường THPT Vũng Tàu để đánh giá về NL THTGS của HS qua 3 giai đoạn:

– Giai đoạn đầu thực nghiệm – ĐG lần 1: HS chưa được tổ chức HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong học tập các chủ đề.

– Giai đoạn trong thực nghiệm – ĐG lần 2: HS đã và đang được tổ chức HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong học tập các chủ đề.

– Giai đoạn sau thực nghiệm- ĐG lần 3: HS đã được HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong học tập các chủ đề.

Để đánh giá NL THTGS của HS, chúng tôi tiến hành xây dựng bộ tiêu chí. Căn cứ vào các tiêu chí được đặt ra để tiến hành đo mức độ đạt được của việc rèn luyện NL THTGS theo thời gian.

Trong quá trình thực nghiệm, chúng tôi đã phối hợp với một số GV THPT có kinh nghiệm các trường phổ thông với tư cách là cộng tác viên, để trao đổi, tư vấn chuẩn bị và tổ chức thực nghiệm.

7.5. Phương pháp thống kê toán học

Sử dụng một số công cụ toán học để xử lý các kết quả điều tra và sử dụng phần mềm SPSS 20 để xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm.

8. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần “Mở đầu”, “Kết luận và kiến nghị”, “Các tài liệu tham khảo” và “Các phụ lục”, nội dung chính của luận văn gồm có 3 chương:

Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài

Chương 2: Tổ chức HĐ THTN theo định hướng phát triển NL THTGS trong DH phần Sinh học Cơ thể cấp THPT

Chương 3: Thực nghiệm sư phạm