SKKN Áp dụng phương pháp dạy học theo trạm trong dạy học và bài Tia hồng ngoại – Tia tử ngoại (Vật lý 12 cơ bản – THPT)

PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài
Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”.
Yêu cầu chung của việc đổi mới phương pháp dạy học là phát huy cao độ tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh, chuyển từ hình thức giáo viên chỉ giới hạn vào việc truyền đạt thông tin theo chuẩn kiến thức, kỹ năng sang hình thức giáo viên tổ chức hoạt động cho học sinh từ đó độc lập, chủ động và sáng tạo khám phá tri thức và hình thành được các năng lực cho bản thân.
Có thể kể ra một số phương pháp dạy học tích cực đang được sử dụng trong dạy học hiện đại hiện nay như: dạy học theo dự án, dạy học hợp tác, dạy học nêu vấn đề, dạy học theo hợp đồng, dạy học theo trạm… Việc giảng dạy chỉ còn là công cụ hỗ trợ cho quá trình tự hoàn thiện bản thân của học sinh. Trong những phương pháp dạy học hiện đại nhằm tăng cường hoạt động tự chủ, phương pháp tổ chức dạy có mục tiêu đặc biệt phát triển tính tích cực, tự giác tối đa cho người học là phương pháp tổ chức dạy học theo trạm (học theo vòng tròn). Ngoài mục tiêu truyền đạt kiến thức, dạy học theo trạm còn kích thích hứng thú say mê nghiên cứu, rèn luyện năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp, gắn lí thuyết với thực hành, tư duy và hành động, rèn luyện năng lực cộng tác làm việc theo nhóm. Với phương pháp này, một mặt các vấn đề sẽ không còn giới hạn trong nội dung sách giáo khoa, mặt khác không gian học tập không chỉ bó hẹp trong phạm vi lớp học mà có thể mở rộng ra ở môi trường xung quanh.
Với lý do trên, tôi mạnh dạn chọn nghiên cứu đề tài: Áp dụng phương pháp dạy học theo trạm trong dạy học và bài “Tia hồng ngoại – Tia tử ngoại” (Vật lý 12 cơ bản – THPT) nhằm mục đích góp phần thiết thực vào việc đổi mới phương pháp, hình thức dạy học hiện nay, nâng cao hiệu quả dạy và học môn Vật lý trong trường phổ thông, hình thành và phát triển cho HS các năng lực cần thiết trong quá trình học tập và thực tiễn đời sống.
2. Mục đích nghiên cứu
– Đối với giáo viên: Nâng cao năng lực tổ chức dạy học theo trạm.
– Đối với học sinh: Phát huy tính tích cực, tự lực, phát triển năng lực tự học và hướng nghiệp.
3. Đối tượng nghiên cứu
– Nội dung kiến thức bài “Tia hồng ngoại-Tia tử ngoại” – Vật lí 12
– Hoạt động dạy và học bài “Tia hồng ngoại-Tia tử ngoại” – Vật lí 12
4. Phạm vi nghiên cứu
– Nội dung kiến thức bài “Tia hồng ngoại-Tia tử ngoại” – Vật lý 12
– Các hoạt động dạy và học của GV và HS ở trường THPT Tương Dương 1
5. Phương pháp nghiên cứu
– Phương pháp nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu các tài liệu về các quan điểm, sự định hướng việc dạy và học tích cực cũng như đổi mới PPDH, PPDH theo trạm, SGK, sách GV và các tài liệu khác liên quan.
– Phương pháp điều tra: Tìm hiểu việc dạy (thông qua nghiên cứu giáo án, dự giờ, trao đổi với GV) và việc học (thông qua trao đổi với HS, bài kiểm tra) nhằm sơ bộ đánh giá tình hình dạy học nội dung kiến thức bài “Tia hồng ngoại – Tia tử ngoại”.
– Phương pháp TN khoa học giáo dục: Tiến hành TN sư phạm với tiến trình dạy học đã soạn thảo theo kế hoạch. Phân tích kết quả thu được trong quá trình TN sư phạm, đối chiếu với mục đích nghiên cứu và rút ra kết luận của đề tài.
6. Tính mới của đề tài
– Góp phần làm sáng tỏ cơ sở lí luận và thực tiễn của sự đổi mới phương pháp dạy học theo trạm.
– Thiết kế quy trình phương pháp dạy học theo trạm trong bài “Tia hồng ngoại và tia tử ngoại” (Vật lý 12) làm tài liệu tham khảo cho GV các trường THPT đặc biệt là GV các trường THPT miền núi.
– Góp phần đổi mới dạy học môn Vật lý phổ thông theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực của HS.
PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 1. CƠ SỞ THỰC HIỆN ĐỀ TÀI
1.1. Cơ sở lý luận
Ngày 5/5/2006, Bộ giáo dục và Đào tạo đã ban hành quyết định số 16/2006/QĐ – BGDĐT, về mục tiêu chương trình GDPT: “Phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS phù hợp với đặc trưng môn học, đặc điểm đối tượng HS, điều kiện của từng lớp học; Bồi dưỡng cho HS phương pháp tự học, khả năng hợp tác; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú và trách nhiệm học tập cho HS”. Để đáp ứng mục tiêu GD thì phải đổi mới PPDH với mục tiêu: “Phương pháp GDPT phải phát huy được tính tích cực, tự giác, chủ động và sáng tạo của HS; phù hợp với từng lớp học và môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, mang lại niềm vui và sự hứng thú cho HS”. (Luật GD, điều 28.2). Đổi mới PPDH không có nghĩa là loại bỏ những phương pháp truyền thống mà phải có sự kết hợp với những phương pháp hiện đại làm tăng hiệu quả học tập của HS, phát huy tính tích cực, tự lực, tư duy sáng tạo của HS.
Triển khai phương pháp dạy học tích cực để đáp ứng chương trình giáo dục 2018 là sự lựa chọn tất yếu, phù hợp với đào tạo HS theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực học tập, đáp ứng nhu cầu xã hội. Bên cạnh đó, năng lực phát triển chương trình đào tạo và phương pháp giảng dạy cũng như nhận thức của giáo viên được nâng cao.
Việc áp dụng các phương pháp dạy học, giáo dục là chủ trương lớn của nhà trường. Chủ trương này đã được Đảng ủy, BGH chỉ đạo một cách quyết liệt, các tổ bộ môn vào cuộc thực hiện một cách khẩn trương, căng cơ, có đầu tư cả về trí lực lẫn vật lực và đã thu được một số thành tựu đáng kể. Có thể xem đây là bước đột phá trong phát triển, nâng cao hiệu quả giáo dục của trường THPT Tương Dương
1.
1.1.1. Phương pháp dạy học tích cực
Bản chất của dạy học tích cực là đề cao chủ thể nhận thức, chính là phát huy tính tự giác, chủ động của người học, lấy người học làm trung tâm. Khai thác động lực của người học để phát triển chính họ, coi trọng lợi ích nhu cầu của cá nhân người học, đảm bảo cho họ được thích ứng với đời sống xã hội. Dạy học tích cực tập trung vào giáo dục con người như một tổng thể.
Trong dạy học tích cực, GV giúp HS tự khám phá trên cơ sở tự giác và được tự do suy nghĩ, tranh luận, đề xuất giải quyết vấn đề. GV trở thành người thiết kế và tạo môi trường cho phương pháp học tích cực, khuyến khích, ủng hộ, hướng dẫn hoạt động của HS, thử thách và tạo động cơ cho HS, khuyến khích đặt câu hỏi và đặt ra vấn đề cần giải quyết. HS trở thành người khám phá, khai thác, tư duy, liên hệ, người thực hiện, chủ động trao đổi, xây dựng kiến thức và cao hơn nữa là “người nghiên cứu”. Qua kiểu dạy học này, HS được tập dượt giải quyết những tình huống vấn đề sẽ gặp trong đời sống xã hội. Thông qua đó, HS vừa lĩnh hội được kiến thức, vừa có những thái độ và hành vi ứng xử thích hợp cũng như HS đã tự lực hình thành và phát triển dần nhân cách của một con người hành động, con người thực tiễn “tự chủ, năng động, sáng tạo, biết lựa chọn các vấn đề để đi đến quyết định đúng, có năng lực giải quyết vấn đề, có năng lực tự học, biết cộng tác làm việc, có năng lực tự điều chỉnh”, đáp ứng mục tiêu giáo dục thời kì đổi mới.
1.1.2. Khái niệm về phương pháp tổ chức dạy học theo trạm
Dạy học theo trạm là một phương pháp tổ chức hoạt động học tập trong đó HS tự lực, chủ động thực hiện lần lượt những nhiệm vụ độc lập khác nhau tại các vị trí xác định trong hoặc ngoài không gian lớp học (gọi là các trạm).
Trong phương pháp tổ chức dạy học theo trạm, HS làm việc cá nhân, theo cặp hoặc theo nhóm để thực hiện các nhiệm vụ khác nhau ở các trạm về một nội dung kiến thức xác định. Các nhiệm vụ nhận thức ở mỗi trạm cần có tính tương đối độc lập với nhau, sao cho HS có thể bắt đầu từ một trạm bất kì. Sau khi hoàn thành trạm đó HS sẽ chuyển sang một trạm bất kì còn lại. Ta cũng có thể tổ chức các trạm này theo một vòng tròn để đảm bảo trật tự của tiết học, vì vậy phương pháp tổ chức dạy học này còn có tên là phương pháp tổ chức dạy học theo vòng tròn.
Cho đến nay, việc phát triển phương pháp tổ chức dạy học theo trạm đã được triển khai trong chương trình giáo dục phổ thông 2018 phương pháp này đã được đưa lên mạng triển khai tập huấn và mọi trường phổ thông đều có thể sử dụng. Và trường hợp lí tưởng là khi người học đã được huấn luyện tốt có thể tự lấy thông tin trên mạng, tự tìm thấy các trạm học tập cần thiết và hứng thú để tự thực hiện. Khi đó, dạy học theo trạm sẽ trở thành một hình thức dạy học mở thực sự.

1.1.5. Các qui tắc xây dựng nội dung các trạm học tập Vật lí
– Sử dụng hình thức vòng tròn mở, trong đó có một số trạm với nội dung tùy chọn.
– Với các trạm có thí nghiệm, các nguyên vật liệu phải đơn giản, dễ thao tác, phù hợp với trình độ HS.
– Thời gian dành cho mỗi trạm tối đa không quá 15 phút. Xây dựng nhóm trạm có nội dung tương đương với nhau thì thời gian hoạt động trên mỗi trạm phải như nhau. Thời gian dành cho mỗi trạm tuỳ thuộc vào nội dung và nhiệm vụ của từng trạm nhưng phải phù hợp với thời gian của tiết học.
– Số trạm trong một đơn vị kiến thức không quá 7 trạm, tránh trường hợp xây dựng nhiều trạm gây cảm giác mệt mỏi cho HS.
– Ngoài các trạm với các nhiệm vụ bắt buộc, ta cần xây dựng các trạm với các nhiệm vụ tự chọn, với độ khó dễ khác nhau để cá biệt hóa năng lực HS. Tránh được ùn tắc trong quá trình học tập, tạo hứng thú học tập.
– GV nên cung cấp đáp án hoặc hệ thống trợ giúp tương ứng với các nhiệm vụ học tập để HS tự kiểm tra và đánh giá kết quả bản thân.
– HS được phát phiếu học tập tương ứng với các trạm để tối ưu hóa thời gian làm việc.
– GV cần xây dựng và thống nhất với HS nội qui làm việc tại các trạm.
1.1.6. Các bước tổ chức dạy học dưới hình thức học tập theo trạm
– Bước 1: Thống nhất nội qui học tập theo trạm
GV giới thiệu nội dung học tập tại các trạm học tập, số lượng các trạm, các trạm bắt buộc và tự chọn. Thông báo quy tắc cho điểm mỗi cá nhân, giới thiệu phiếu học tập và cách làm việc trên các phiếu học tập, yêu cầu trợ giúp…
– Bước 2: Chia nhóm
– Bước 3: HS làm việc cá nhân, theo cặp hoặc theo nhóm tại các trạm học tập.
GV quan sát và có sự hỗ trợ kịp thời
– Bước 4: Tổng kết kết quả học tập
1.1.7. Nội qui của giờ học được tổ chức bằng phương pháp tổ chức dạy học theo trạm
– HS làm việc theo nhóm được phân công.
– HS tự sắp xếp thời gian làm việc ở mỗi trạm, tuy nhiên cần khẩn trương để hoàn thành công việc và điền đầy đủ nội dung vào phiếu học tập.
– Khi gặp khó khăn, HS có thể sử dụng lần lượt các phiếu trợ giúp cho tới khi hoàn thành nhiệm vụ ở mỗi trạm. Nếu đã xem hết các phiếu trợ giúp mà vẫn gặp khó khăn thì có thể nhờ sự trợ giúp của GV.
– HS sử dụng các đáp án để tự kiểm tra và sửa chữa sau khi hoàn thành nhiệm vụ ở mỗi trạm.
– HS cần tiến hành thí nghiệm cẩn thận, thu dọn các trạm sau khi hoàn thành công việc.
1.1.8. Ưu điểm và hạn chế của hình thức học tập theo trạm
1.1.8.1. Ưu điểm
– HS được tự chủ, tích cực hoạt động tham gia giải quyết các nhiệm vụ học tập, phát triển khả năng, tốc độ làm việc của cá nhân.
– HS tự kiểm tra, đánh giá kết quả của cá nhân và của nhóm mình, qua đó nâng cao năng lực đánh giá của bản thân.
– HS có cơ hội nâng cao kĩ năng làm việc theo nhóm, các kĩ năng tranh luận, các phương pháp giải quyết vấn đề.
– Giúp GV cá biệt hóa được trình độ của từng HS, qua đó bồi dưỡng HS giỏi và rèn luyện HS yếu.
– Nâng cao hứng thú của HS nhờ các nhiệm vụ học tập tích cực, đặc biệt là những nhiệm vụ thiết kế chế tạo và thực hiện các thí nghiệm đơn giản.
– Khắc phục được khó khăn thiếu thốn về trang thiết bị nếu cho HS tiến hành đồng loạt.
– Mở rộng kiến thức của HS một cách đầy đủ và toàn diện.
– Phát triển những kĩ năng xã hội cho HS.
– Phát triển khả năng nghiên cứu các khía cạnh khác nhau của một vấn đề.