SKKN Giải pháp nâng cao chất lượng dạy học môn Mĩ thuật ở tiểu học theo định hướng phát triển năng lực

1. PHẦN MỞ ĐẦU

1.1. Lý do chọn sáng kiến

  Mĩ thuật là môn học đặc trưng, giúp học sinh biết cách cảm thụ cái đẹp, yêu cái đẹp, từ đó tạo ra cái đẹp và vận dụng cái đẹp vào cuộc sống, đồng thời môn học này đã góp phần cùng với các môn học khác giáo dục học sinh phát triển toàn diện về Đức – Trí – Thể – Mĩ. 

Thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã triển khai Dự án Hỗ trợ Giáo dục Mĩ thuật cấp Tiểu học( gọi tắt là SAEPS) về đổi mới phương pháp giảng dạy mĩ thuật theo định hướng phát triển năng lực (gọi tắt phương pháp dạy học mĩ thuật mới). Sau thời gian thử nghiệm tại các trường tiểu học ở một số tỉnh, thành phố, tại các vùng miền trên cả nước, dự án SAEPS đã chứng tỏ tính ưu việt và phù hợp với nhu cầu đổi mới giáo dục hiện nay. Năm học ………., Phòng Giáo dục và Đào tạo Quảng Trạch triển khai dạy học môn Mĩ thuật theo phương pháp mới trên địa bàn toàn huyện. So với phương pháp truyền thống, phương pháp mới này có nhiều ưu điểm nổi trội. Tại cuốn sách “Tài liệu dạy học mĩ thuật dành cho giáo viên tiểu học” của dự án SAEPS đã chỉ rõ: những quy trình mĩ thuật theo phương pháp mới hướng tới mục tiêu lấy học sinh làm trung tâm, kích thích sự tương tác, tư duy sáng tạo, hình thành và phát triển ba năng lực cốt lõi (sáng tạo mĩ thuật và qua đó biểu đạt bản thân; hiểu, cảm nhận và phản ánh được hình ảnh của sản phẩm; giao tiếp, trao đổi, tiếp nhận ý tưởng và ý nghĩa thông qua sản phẩm).

Trong quá trình dạy mĩ thuật theo phương pháp mới tại các trường tiểu học còn nhiều bất cập. Cụ thể như: thiếu phòng học mĩ thuật, phòng mĩ thuật chưa đảm bảo diện tích, bàn học nhóm chưa đảm bảo, thiếu tủ trưng bày sản phẩm của học sinh, điều kiện học tập của học sinh còn nhiều thiếu thốn, trình độ giáo viên không đồng đều, mặc dù đã được tập huấn nhưng vẫn chưa hiểu đúng tinh thần của phương pháp dạy học mĩ thuật mới, chưa phát huy được những ưu điểm của các quy trình mĩ thuật mới. Mặt khác, phương pháp này mới bắt đầu triển khai ở nước ta nên chưa có nhiều nghiên cứu giải quyết những khó khăn và bất cập mà chỉ có một số nghiên cứu của tác giả Lê Vinh Quang ở trường Tiểu học Thị trấn Châu Thành A, tác giả chỉ đề cập đến giải pháp dạy học mĩ thuật mới ở khối lớp 1 và giải pháp nâng cao hình thức học nhóm. Vì vậy chưa giải quyết hết những khó khăn nêu trên. Từ đó, tôi tự  đặt ra câu hỏi rằng: làm thế nào để góp phần khắc phục chúng? Tôi đã mạnh dạn chọn sáng kiến: “Giải pháp nâng cao chất lượng dạy  học môn Mĩ thuật ở tiểu học theo định hướng phát triển năng lực”.

Trong sáng kiến này, tôi đưa ra những giải pháp mới để nâng cao chất lượng dạy học môn Mĩ thuật theo phương pháp mới. Cụ thể, sáng kiền này áp dụng cho tất cả các khối lớp từ lớp 1 đến lớp 5, tạo được góc lưu giữ dụng cụ học tập tại phòng mĩ thuật, đảm bảo những định hướng về đổi mới phương pháp dạy học như: tính trực quan, tích cực, sáng tạo, tích hợp các môn học, phù hợp vùng miền, đảm bảo đánh giá học sinh tiểu học theo quy định tại Thông tư 22. Những giải pháp mới này đã thay đổi nhận thức của những phụ huynh còn xem nhẹ môn Mĩ thuật, không còn tình trạng học sinh quên dụng cụ, giải quyết khó khăn trong việc trưng bày và lưu giữ sản phẩm của học sinh.

1.2. Phạm vi áp dụng 

Sáng kiến này dành cho giáo viên dạy môn Mĩ thuật ở tiểu học và áp dụng cho học sinh các khối lớp 1; 2; 3; 4; 5 trong các giờ học Mĩ thuật.

Cán bộ quản lí bậc tiểu học có thể sử dụng để tham khảo và chỉ đạo việc dạy học mĩ thuật theo phương pháp mới.

Phụ huynh có thể tham khảo để thay đổi nhận thức về vai trò của môn Mĩ thuật, từ đó nhắc nhở và giúp đỡ học sinh chuẩn bị tốt cho các giờ học.

2. PHẦN NỘI DUNG

2.1. Thực trạng về dạy học  môn Mĩ thuật ở Tiểu học theo phương pháp mới 

  Được sự quan tâm của lãnh đạo sở, phòng và nhà trường trong việc thực hiện đổi mới phương pháp dạy học môn Mĩ thuật, giáo viên mĩ thuật đã được tập huấn phương pháp dạy học mĩ thuật mới, trong đó một số giáo viên được tham gia tập huấn tại sở. Qua quá trình tìm hiểu các trường bạn, do trình độ giáo viên không đồng đều nên một số giáo viên mĩ thuật chưa hiểu đúng tinh thần của phương pháp dạy học mĩ thuật mới, chưa linh hoạt trong việc lựa chọn và vận dụng các quy trình mĩ thuật cho phù hợp với từng khối lớp, với trường mình. Do vậy chưa phát huy được hiệu quả của các quy trình mĩ thuật trong quá trình dạy học. 

Trang thiết bị dạy học đầy đủ là một yếu tố mang tính quyết định chất lượng dạy học môn Mĩ thuật. Để đáp ứng yêu cầu dạy học mĩ thuật theo phương pháp mới thì phòng học mĩ thuật là rất cần thiết. Hiện tại, nhiều trường đã có phòng học mĩ thuật, thuận lợi cho việc dạy học nhưng song song với đó là những khó khăn như: diện tích phòng học chưa đảm bảo nên khó khăn khi vận dụng quy trình Vẽ theo nhạc, bàn học nhóm đang là bàn rời ghép lại nên học sinh gặp khó khăn khi thực hành, tủ lưu giữ và trưng bày sản phẩm của học sinh còn thiếu thốn nên không có chỗ trưng bày. Đặc biệt là các chủ đề có vận dụng các quy trình Tạo hình 3D – Tiếp cận chủ đề, Điêu khắc – Nghệ thuật tạo hình không gian…rất cần không gian và tủ để trưng bày, lưu giữ các sản phẩm của các em. Trong năm học này, trường tôi đã được đầu tư xây dựng phòng học mĩ thuật. Tuy vậy, đến cuối tháng ………. mới được bàn giao và đem vào sử dụng, phòng học còn thiếu tủ trưng bày sản phẩm, vì vậy thầy và trò gặp rất nhiều khó khăn trong quá trình dạy học.

 Nhìn chung vai trò của môn Mĩ thuật đã được nhìn nhận theo hướng khá tích cực, nhiều phụ huynh đã hiểu được đây là một môn học nghệ thuật, đòi hỏi tính sáng tạo, nhiều phụ huynh luôn coi trọng và đầu tư cho môn học. Tuy vậy, địa bàn trường chúng tôi đóng trên một xã thuộc diện khó khăn, trình độ dân trí không đồng đều nên nhiều phụ huynh nhìn nhận chưa đúng về vai trò của môn Mĩ thuật. Họ cho rằng, môn Mĩ thuật chỉ là môn phụ, nhiều gia đình con đông, nhiều gia đình thuộc diện hộ nghèo, kinh tế chưa đủ ăn nên phụ huynh chưa có sự đầu tư cho học sinh về điều kiện, dụng cụ học tập cho môn học. Đặc biệt, nhiều phụ huynh thất nghiệp đi làm ăn xa nhà dài ngày, các em sống với ông bà, đầu năm thì khá đầy đủ dụng cụ nhưng dần về sau các em làm mất, một số dụng cụ đã sử dụng hết nhưng không được bố mẹ mua sắm bổ sung. Điều này dẫn đến tình trạng các em lên lớp không có dụng cụ, không đầy đủ dụng cụ nên phải mượn bạn dẫn đến tình trạng lộn xộn trong lớp học, không hoàn thành sản phẩm, hoàn thành không đúng thời gian. Hơn nữa, bước đầu vận dụng các quy trình mĩ thuật của dự án SAEPS là hoàn toàn mới lạ đối với học sinh, nhất là những học sinh lớp 1, 2, 3 các em rất bỡ ngỡ và cần phải trải qua một khoảng thời gian nhất định để các em làm quen với các quy trình này.

Những bất cập về nhận thức và thiếu thốn về đồ dùng học tập của học sinh nêu trên dẫn đến quá trình dạy học mĩ thuật theo phương pháp mới còn gặp nhiều khó khăn, chưa phát huy được những ưu điểm của các quy trình mĩ thuật nên chất lượng dạy học môn Mĩ thuật chưa cao.

2.2 Các giải pháp

2.2.1. Nhận thức về phương pháp dạy học mĩ thuật mới ở tiểu học

Dự án “ Hỗ trợ giáo dục mĩ thuật tiểu học”( SAEPS) tại Việt Nam là một dự án trong chương trình hợp tác văn hóa của Việt Nam và Đan Mạch. Trọng tâm của dự án là thay đổi phương pháp giảng dạy mĩ thuật theo hướng đổi mới.

Theo SAEPS, phương pháp dạy học mĩ thuật mới tập trung vào các quy trình học tập, liên kết các nội dung bài học và kiến thức thành các chủ đề, giúp học sinh có cơ hội được trải nghiệm, khám phá, suy nghĩ và thể hiện được cảm xúc, trí tưởng tượng, được thỏa sức sáng tạo. Dưới sự hướng dẫn, tổ chức của giáo viên, học sinh trực tiếp tham gia vào các hoạt động trải nghiệm, các em được tự mình sáng tác và sáng tạo với các chất liệu; biểu đạt suy nghĩ của bản thân trong quá trình tạo sản phẩm và chia sẻ suy nghĩ, ý kiến đó với bạn bè và thầy cô, hình thành các kĩ năng sống, yêu thích cái đẹp và vận dụng linh hoạt vào tình huống cụ thể hàng ngày.

Nội dung dạy học mĩ thuật mới được sắp đặt, tích hợp và liên kết thành các chủ đề dựa trên các phân môn Mĩ thuật, các bài học mĩ thuật trong chương trình giáo dục mĩ thuật cũ. Mỗi khối lớp có từ 12-14 chủ đề/35 tiết/năm, mỗi chủ đề có thời lượng từ 2 – 4 tiết tùy theo nội dung, phương pháp và quy trình được vận dụng. Mỗi tiết học, mỗi hoạt động đều có mục tiêu riêng, trong đó kết thúc hoạt động trước khởi nguồn cho hoạt động tiếp theo, kết quả của hoạt động trước làm tiền đề cho hoạt động tiếp theo. Đặc biệt, giáo viên có thể thay đổi tên chủ đề cho học sinh dễ hiểu nhưng phải đảm bảo mục tiêu; tùy vào mức độ khó dễ của các chủ đề có thể thay đổi số tiết trong mỗi chủ đề, có thể bớt số tiết của chủ đề này và tăng thêm số tiết của chủ đề khác nhưng đảm bảo đủ 35 tiết/ năm.

Dạy học mĩ thuật mới gồm 7 quy trình: Vẽ cùng nhau và sáng tạo câu chuyện, Vẽ biểu cảm, Vẽ theo âm nhạc, Xây dựng cốt truyện, Tạo hình ba chiều- Tiếp cận chủ đề, Điêu khắc – Nghệ thuật tạo hình không gian, Tạo hình con rối và nghệ thuật biểu diễn. Những quy trình mĩ thuật đã được lựa chọn trong mỗi chủ đề của cuốn sách “Dạy Mĩ thuật theo định hướng phát triển năng lực” của các khối lớp ở tiểu học không phải là “công thức” cố định, mà giáo viên có thể thay đổi, lựa chọn cho phù hợp với đặc thù của từng lớp, từng trường để đạt hiệu quả cao nhất.

So với phương pháp truyền thống, phương pháp mới lấy học sinh làm trung tâm, kích thích sự tương tác, tư  duy sáng tạo và phát triển nhận thức, tiết học thoải mái, sinh động hơn. Môn học này đã tạo cơ hội cho học sinh thực hành, ứng dụng trong học tập và cuộc sống. Rõ ràng, với phương pháp dạy học mới, học sinh vừa học, vừa chơi, vừa sáng tạo nên bạn nào cũng mong chờ đến tiết học mĩ thuật. Hơn nữa, dạy học mĩ thuật theo phương pháp này, học sinh không những được tự do sáng tạo, khám phá ra những điều mới mẻ mà còn phát triển khả năng giao tiếp, kĩ năng trình bày sản phẩm của mình trước đám đông. Học sinh say mê học tập hơn, không bị áp lực nhiều về mặt thời gian hoặc sợ mình không làm được. Các em còn được tự do sáng tạo trên nhiều chất liệu, những chất liệu rất dễ tìm kiếm, có thể từ tự nhiên, cũng có thể tận dụng các loại vật dụng đã bỏ đi.

2.2.2. Các giải pháp

Trong quá trình dạy học môn Mĩ thuật theo phương pháp mới, ngoài những kiến thức tiếp thu được sau hai đợt tập huấn, tôi tự tìm tòi và nghiên cứu thêm các tài liệu, đặc biệt là tìm cách khắc phục những khó khăn trong quá trình dạy học.  Từ đó tôi rút ra được giải pháp nâng cao chất lượng dạy học môn Mĩ thuật ở tiểu học theo định hướng phát triển năng lực gồm những giải pháp như sau:

2.2.2.1. Giáo viên phải nghiên cứu kĩ tài liệu về dạy học mĩ thuật của SAEPS, sách dạy, sách học môn Mĩ thuật mới 

Việc nghiên cứu kĩ tài liệu về dạy học mĩ thuật mới đảm bảo cho mỗi  giáo viên nắm vững được các quy trình mĩ thuật, các hoạt động trong mỗi quy trình, nội dung chương trình, phương pháp tổ chức, hiểu đúng tinh thần của việc đổi mới để trong quá trình dạy học vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo cho phù hợp với điều kiện của trường mình, với từng khối lớp. 

Dạy học mĩ thuật theo phương pháp mới không có nghĩa là bỏ đi các phương pháp dạy học truyền thống như gợi mở – vấn đáp, trực quan, thuyết trình, luyện tập thực hành… mà phải vận dụng các phương pháp đó một cách  linh hoạt, đúng lúc trong các quy trình mĩ thuật mới.

Ví dụ: Ở chủ đề Vũ điệu của sắc màu, lớp 4, tôi vận dụng quy trình vẽ theo nhạc. Sau khi học sinh kết thúc hoạt động vẽ theo âm nhạc, tôi tổ chức cho các nhóm dán sản phẩm vẽ theo nhạc và sử dụng phương pháp gợi mở – vấn đáp để giúp học sinh dựa vào đường nét, màu sắc để tưởng tượng hình ảnh về một chủ đề, cụ thể như:

Em nhìn thấy những gì ở trong bức tranh vẽ theo nhạc? (Học sinh có thể trả lời nhìn thấy nhiều đường nét đan xen nhau, có nhiều màu nóng, màu lạnh, màu sáng, màu tối,  nhiều màu hòa vào nhau rất sinh động…)

Dựa vào đường nét và màu sắc, em tưởng tượng được những hình ảnh gì trong bức tranh vẽ theo nhạc? (Các em có thể tưởng tượng thấy hình núi, cây, nhà…)

2.2.2.2.Trong quá trình dạy học phải đảm bảo tính trực quan, tính tích hợp,  phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo 

Dạy học ở tiểu học, việc đảm bảo tính trực quan là rất cần thiết. Các nhà nghiên cứu đã chứng minh rằng: con đường nhận thức ngắn nhất là con đường ”Đi từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng”, phương tiện hết sức cần thiết để đi trên con đường ấy là dụng cụ trực quan. Đảm bảo tính trực quan là một trong những phương pháp dạy học phát huy được tính tích cực của học sinh. Dạy học đảm bảo tính trực quan cần thực hiện theo các bước:

Bước 1. Nghiên cứu kĩ nội dung của chủ đề để xác định xem cần chuẩn bị những đồ dùng trực quan gì?

Bước 2. Chuẩn bị đồ dùng trực quan, đảm bảo tính thẩm mĩ, đúng trọng tâm của mỗi chủ đề.

Bước 3. Sử dụng đồ dùng trực quan, đảm bảo đúng lúc, hiệu quả.

Đặc biệt theo hướng đổi mới hiện nay, nếu có điều kiện thì giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát những vật thật, quan sát sự vật ngoài trời, tạo điều kiện để học sinh có thể sờ, cầm, nắm để nắm được đặc điểm của chúng, từ đó các em hiểu đầy đủ, chính xác về đặc điểm của đối tượng quan sát. 

Ví dụ 1: Khi dạy chủ đề 3: Con vật quen thuộc lớp 3, vận dụng quy trình tạo hình 3 chiều – Tiếp cận chủ đề. Đầu tiên, tôi nghiên cứu kĩ chủ đề và xác định cần chuẩn bị hình ảnh về con vật quen thuộc, một số sản phẩm mĩ thuật về con vật quen thuộc được tạo từ những chất liệu khác nhau. Ở tiết cuối của chủ đề 2, tôi dặn học sinh sưu tầm ảnh, đồ chơi hình các con vật quen thuộc và quan sát kĩ các con vật nuôi trong gia đình để nắm được đặc điểm về hình dáng trong các hoạt động, các bộ phận, màu sắc. Sau đó tôi sưu tầm ảnh và tự làm một số sản phẩm về con vật. Khi bước vào hoạt động tìm hiểu của chủ đề 3, nếu thấy nhóm nào chuẩn bị đảm bảo phù hợp với chủ đề và đảm bảo tính thẩm mĩ thì tôi cho học sinh dùng những hình ảnh đó để thảo luận để nắm được đặc điểm về con vật, ngược lại tôi dùng những đồ dùng trực quan mà mình đã chuẩn bị cho học sinh thảo luận. Những nhóm nào chuẩn bị được hình ảnh, đồ chơi về con vật đảm bảo thẩm mĩ, tôi cho đại diện đó giới thiệu trước lớp. Bước vào hoạt động thực hành tôi giới thiệu