SKKN Một số biện pháp chỉ đạo giáo dục ý thức tự học góp phần nâng cao hiệu quả học tập, phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh tại trường THPT

PHẦN 1: ĐẶT VẤN ĐỀ

Văn bản số 4612/BGDĐT-GDTrH ngày 03/10/2017 của Bộ GDĐT về việc hướng dẫn thực hiện chương trình giáo dục phổ thông hiện hành theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh từ năm học 2017-2018 về phương pháp, hình thức dạy học đã chỉ rõ: “Chú trọng rèn luyện cho học sinh phương pháp tự học, tự nghiên cứu sách giáo khoa để tiếp nhận và vận dụng kiến thức mới thông qua giải quyết nhiệm vụ học tập đặt ra trong bài học”. 

Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 của Bộ GDĐT Ban hành Chương trình GDPT (có hiệu lực từ 15/02/2019) nêu rõ: “Những năng lực chung được hình thành, phát triển thông qua các môn học và hoạt động giáo dục: năng lực tự chủ và tự học…”.

Đặc biệt năm học 2019-2020; 2020-2021, đại dịch Covid-19 xuất hiện làm ảnh hưởng đến mọi hoạt động của đời sống xã hội, trong đó có hoạt động dạy học. Học sinh trên cả nước đã phải nghỉ học một thời gian dài chống dịch. Để đáp ứng chủ trương của Bộ Giáo dục và Đào tạo là “Ngừng đến trường nhưng không ngừng học” thì việc rèn luyện cho học sinh khả năng tự học là rất quan trọng và để việc tự học của học sinh có hiệu quả cao giáo viên cần có hướng dẫn, định hướng.

Sinh thời Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Trong cách học phải lấy tự học làm cốt”. Tự học chính là thực chất của sự học, tự mình chủ động đến với tri thức và nâng cao tri thức ngoài phạm vi sách vở do nhà trường dạy cho. Việc nâng cao ý thức tự học giúp cho người học hiểu sâu, mở rộng, củng cố và ghi nhớ bài học một cách vững chắc nhờ vào khả năng tự phân tích, tổng hợp tài liệu, từ đó có khả năng vận dụng các tri thức đã học vào việc giải quyết những nhiệm vụ học tập mới. Đồng thời tự học giúp người học hình thành được tính tích cực, độc lập tự giác trong học tập cũng như nề nếp làm việc khoa học. Từ đó quyết định sự phát triển các phẩm chất nhân cách và quyết định chất lượng học tập của học sinh. Như vậy tự học là con đường gần nhất mở ra thế giới kỳ diệu cho sự nhận thức, khám phá và hành động. Thế nhưng trên thực tế hiện nay không ít học sinh không tự học mà dựa vào thầy cô ở các lớp học thêm, một số chưa biết cách tự học, một số chưa có ý chí nghị lực trong vấn đề tự học. Trước thực trạng đó, là một cán bộ quản lý chuyên môn của nhà trường, tôi thực hiện chỉ đạo một số biện pháp nâng cao ý thức tự học cho học sinh vừa trực tiếp vừa gián tiếp qua giáo viên hướng dẫn cách thức hoạt động để nâng cao hiệu quả học tập và hình thành cho các em phẩm chất, năng lực tự học hiệu quả.

Xuất phát từ vai trò, vị trí của bản thân và nhu cầu hoạt động tự học hiện nay của học sinh THPT Đô Lương 4. Tôi thực hiện sáng kiến với đề tài “Một số biện pháp chỉ đạo giáo dục ý thức tự học góp phần nâng cao hiệu quả học tập, phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh tại trường THPT Đô Lương 4”.

2. Mục đích nghiên cứu:

– Nâng cao hiệu quả dạy học, giáo dục học sinh tạo sự hứng thú và phát huy được năng lực tự học sáng tạo cho học sinh.

– Chia sẻ đồng nghiệp về kinh nghiệm dạy học có hiệu quả.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu:

– Nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của đề tài.

– Đánh giá thực trạng về công tác dạy học, công tác quản lý dạy học tại trường THPT Đô Lương 4.

– Đề xuất cách thực hiện các biện pháp.

– Tiến hành thực nghiệm sư phạm để xem xét khả năng ứng dụng của đề tài.

4. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài tìm hiểu, đề xuất cách thiết kế các phương pháp, cách thức thực hiện tại các trường THPT trên địa bàn huyện tôi công tác. 
5. Khách thể và đối tượng nghiên cứu:

5.1. Khách thể nghiên cứu

Quá trình quản lý đối với hoạt động tự học của học sinh trường THPT Đô Lương 4.

Chủ thể quản lý hoạt động tự học gồm Ban giám hiệu, Tổ trưởng chuyên môn, giáo viên chủ nhiệm (GVCN), giáo viên bộ môn, Cha mẹ học sinh và sự phối hợp các tổ chức chính trị – xã hội ở các địa phương có học sinh đang theo học tại trường THPT Đô Lương 4.

5.2. Đối tượng nghiên cứu

Các giải pháp trong thực hiện dạy học và giáo dục trường THPT Đô Lương 4.

6. Phương pháp nghiên cứu:

6.1. Quan sát, phỏng vấn, nghiên cứu sản phẩm, so sánh giữa các số liệu thu được và nghiên cứu các tài liệu, thu thập thông tin liên quan.

6.2. Phương pháp khảo sát: tiến hành khảo sát năng lực học và tự học học sinh, khảo sát các phương pháp, cách thức tiến hành, khảo sát kết quả đã đạt được…

6.3. Phương pháp thống kê số liệu trong quá trình khảo sát.

6.4. Phương pháp phân tích, phân loại: phân tích những nguyên nhân và những kết quả đạt được trong hoạt động dạy học.

6.5. Phương pháp so sánh trong thực trạng vấn đề và so sánh kết quả thu được sau khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm.

6.6. Ngoài ra còn có các phương pháp như: thuyết trình, thực nghiệm…

PHẦN 2: NỘI DUNG

1. Cơ sở lí luận

1.1. Học là gì?

Học hay còn gọi là học tập, học hành, học hỏi là quá trình đạt được sự hiểu biết, kiến thức, hành vi, kỹ năng, giá trị, thái độ và sở thích mới. Quá trình học tập diễn ra ở mọi nơi, mọi chỗ và với mọi người như Lê-nin đã từng nói: “Học, học nữa, học mãi”. Học là việc góp nhặt và thu nhận kiến thức từ người khác truyền lại, rèn luyện thành kỹ năng, nhận thức. Các hình thức thu nhận kiến thức: Học ở trên lớp, học ở trường, học thầy, học bạn,..trong đó tự học là hình thức học tập quan trọng đối với con người.

Bản chất của việc học là quá trình nghiên cứu chuyên sâu, mở rộng các vấn đề, lĩnh vực mà mình muốn biết giúp chúng ta trau dồi kiến thức, tăng sự sáng tạo, trí tuệ và vận dụng điều đó vào cuộc sống xã hội.

1.2. Tự học là gì?

Tự học là việc chủ động tự mình tìm tòi nghiên cứu, thu nhặt các kiến thức tự luyện tập để có kỹ năng.

Tự học có thể hình thành từ việc tự bản thân nghiên cứu tìm hiểu mà không nhờ vả hay trông chờ vào bất cứ ai. Hoặc tự học còn có thể được hiểu là chúng ta dựa vào kiến thức được thầy cô giáo hoặc người đi trước cung cấp để dựa vào đó hình thành những bài học cho riêng mình.

1.3. Tự học quan trọng như thế nào?

Từ xưa đến nay các bậc anh tài đã cho thấy việc tự học có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với tri thức của con người.

Tự học giúp con người có thể hiểu biết, lĩnh hội tri thức một cách chủ động, toàn diện, hứng thú với các vấn đề trong sách vở, trong cuộc sống. Con người được tự làm chủ, quyết định vấn đề mà bản thân thích và nghiên cứu chúng.

Tự học giúp con người ghi nhớ một cách lâu hơn do có sự chuẩn bị tìm tòi các kiến thức ấy. Tự học còn giúp việc vận dụng những kiến thức đã học một cách hữu ích hơn vào cuộc sống để làm những việc có ích và thiết thực.

Không những thế tự học còn giúp con người trở nên năng động, sáng tạo, không ỷ lại, không phụ thuộc vào người khác. Từ đó biết tự bổ sung những khiếm khuyết của mình để tự hoàn thiện bản thân. 

Không chỉ vậy tự học là con đường ngắn nhất và duy nhất để hoàn thiện bản thân và biến ước mơ thành hiện thực. Người có tinh thần tự học luôn chủ động, tự tin trong cuộc sống.

Hiện nay thì hình thức tự học rất được đề cao, tự học được xem là hình thức học hiện đại. Kiến thức dựa trên sự chủ động nghiên cứu của người học chứ không phụ thuộc vào thầy cô. Nói như vậy không có nghĩa việc tự học thay thế cách học truyền thống mà con người cần tự học có hướng dẫn; bổ sung kết hợp để đạt được kết quả tuyệt vời. Đặc biệt trong thời đại 4.0 ngày nay càng chứng minh là hiệu quả, tiện lợi và nhanh chóng, nhờ vào sự phát triển của internet.

1.4. Những lý luận làm cơ sở khoa học cho việc áp dụng đề tài

Nói đến học tập là nói đến hình thức dạy – học và tự học. Việc học phải đi đôi với việc dạy và việc dạy phải hướng đến người học, đó là quá trình tương tác giữa giáo viên và học sinh. Xét cho cùng trong quá trình dạy học là giúp học sinh tự học để hoàn thiện và phát triển nhân cách của cá nhân nhằm đáp ứng với các chuẩn mực và nhu cầu trong sự phát triển chung của thời đại. Tự học gắn với cuộc đời của mỗi con người. Một số nhà nghiên cứu trong lĩnh vực giáo dục đã đề cập đến vấn đề tự học dưới nhiều hình thức khác nhau.

1.4.1. Trên thế giới

– Ngay từ thời cổ đại, Khổng Tử (551-479 trước Công nguyên), Aistot là các nhà sư phạm kiệt xuất đã cho rằng: Dạy và học là phải trên cơ sở phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh và đòi hỏi học sinh phải biết kết hợp với suy nghĩ, biết năng động trong học tập. Cần cố gắng gợi mở để học sinh tự học trong hoạt động học tập của mình.

– Đến thời cận đại, nhà sư phạm lỗi lạc người Tiệp Khắc J.A.Komenxky (1592-1670) đã khẳng định: “Không có khát vọng học tập thì không thể trở thành tài năng”, năm 1657 ông đã hoàn thành tác phẩm “Khoa sư phạm vĩ đại” trong đó nêu rõ: “Việc học hành muốn trau dồi kiến thức vững chắc không thể làm một lần mà phải ôn đi ôn lại, có bài tập thường xuyên phù hợp với trình độ”.

– Trong giai đoạn hiện đại, các nhà giáo dục học đi sâu nghiên cứu khoa học giáo dục và đã khẳng định vai trò to lớn của tự học. J.J.Rousseau (1712-1778) khi xây dựng quan điểm dạy học cũng cho rằng: “cần hướng cho học sinh tự nắm lấy kiến thức bằng cách tự tìm hiểu, tự khám phá, tự tìm tòi và sáng tạo…”.

– Như vậy, tự học như là một phương thức để con người lĩnh hội tri thức của nhân loại. Từ những thập niên 30 – 40 của thế kỷ XX trong cuốn “Giáo dục vì cuộc sống sáng tạo” nhà sư phạm nổi tiếng Makiguchi cho rằng: “Giáo dục xét như một quá trình hướng dẫn tự học, động lực của nó là kích thích người học sáng tạo ra giá trị để đạt tới hạnh phúc của bản thân và của cộng đồng”.

1.4.2. Ở Việt Nam

– Truyền thống hiếu học và tự học đã được khẳng định qua các vị khoa bảng như Nguyễn Du, Chu Văn An, Lê Quý Đôn…Các thế hệ cha ông chúng ta đã vươn lên chiếm lĩnh đỉnh cao tri thức bằng nỗ lực học tập và tự học.

– Chủ tịch Hồ Chí Minh – Vị lãnh tụ kính yêu của dân tộc Việt Nam là một tấm gương sáng về tinh thần tự học và tự rèn luyện. Trong tác phẩm “sửa đổi lối làm việc” (1947), khi nói về công tác huấn luyện cán bộ, Bác Hồ đã căn dặn: “Về cách học phải lấy tự học làm cốt. Do thảo luận và chỉ đạo thêm vào”. Tư tưởng của Người về giáo dục đã được vận dụng quán triệt trong các Nghị quyết của Đảng. Nghị quyết Hội nghị lần thứ II – Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII đã khẳng định: “Đổi mới phương pháp dạy học…nâng cao khả năng tự học, tự nghiên cứu người học”. “Phát triển phong trào tự học, tự đào tạo thường xuyên, rộng khắp trong toàn dân, nhất là thanh niên”.

– Khi phát biểu chỉ đạo đối với ngành giáo dục, nguyên Tổng Bí thư Trung ương Đảng Đỗ Mười đã nhấn mạnh: Tự học – tự đào tạo là con đường phát triển suốt đời của mỗi người trong điều kiện kinh tế xã hội nước ta hiện nay và cả mai sau, đó cũng là truyền thống quý báu của người Việt Nam. Chất lượng và hiệu quả của giáo dục được nâng cao khi tạo ra năng lực tự học, sáng tạo của người học, khi biến quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục.

Như vậy, từ lâu tự học đã được bàn luận và quan tâm của rất nhiều nhà khoa học, quản lý giáo dục.

1.5. Nội dung của phương pháp chỉ đạo ý thức tự học 

Mục đích của phương pháp này là chỉ đạo một số nội dung chuyên môn đến giáo viên và yêu cầu thực hiện. Đồng thời tạo điều kiện cho HS có phương pháp tự học được dễ dàng và tận dụng điều kiện có một số thời gian làm việc với GV để tranh thủ sự hướng dẫn của GV mà rèn luyện phương pháp, kĩ năng tự học, việc nắm vững kiến thức, rèn luyện năng lực. Như vậy nội dung của phương pháp sẽ bao gồm hoạt động của ban chuyên môn chỉ đạo GV và GV hướng dẫn, tổ chức cho học sinh thực hiện.

2. Cơ sở thực tiễn:

Thực trạng về khả năng tự học của học sinh nhà trường và việc hướng dẫn chỉ đạo GV định hướng cách thức tự học cho học sinh. 

2.1. Vài nét cơ bản về mái trường THPT Đô Lương 4

Trường THPT Đô Lương 4 được thành lập theo Quyết định 2836/QĐ-UBND.VX ngày 07/8/2006 của UBND tỉnh Nghệ An. Trường nằm ở vùng hạ huyện kinh tế có nhiều khó khăn của huyện Đô Lương, trải qua quá trình hình thành và phát triển hiện nhà trường có 21 lớp với gần 900 học sinh.

Đội ngũ đa phần trẻ, nhiệt huyết, học sinh đa số chăm ngoan, hiếu học, tuy nhiên nhiều giáo viên còn thiếu kinh nghiệm, học sinh trường tuyển thuộc vùng nông thôn, ít khát vọng, mục tiêu học không xác định rõ ràng, nhiều học sinh thiếu kỹ năng…

2.2. Thực trạng học sinh phụ thuộc vào học thêm vào mạng tra cứu trong quá trong học tập

Đa số học sinh trường THPT Đô Lương 4 còn những hạn chế sau :

– Thói quen thu động trong quá trình học tập; quen nghe, ghi chép, nhớ và tái hiện lại những gì giáo viên nói.

– Do chưa hình thành kỹ năng, phương pháp tự học, nên kiến thức của hầu hết học sinh tỏ ra hẫng hụt ngay từ đầu năm học, không nắm được các kiến thức đã học một cách hệ thống, khoa học và hầu như không vận dụng được kiến thức.