SKKN Một số biện pháp giúp học sinh lớp 5 học tốt phân môn Tập làm văn

1. ĐẶT VẤN ĐỀ

Phân môn Tập làm văn rất quan trọng trong chương trình dạy học ở Tiểu học, nó không chỉ giúp cho các em hình thành các kĩ năng: Nghe, nói, đọc, viết mà còn rèn cho các em khả năng giao tiếp, quan sát, phân tích tổng hợp và đặc biệt còn hình thành cho các em những phẩm chất tốt đẹp của con người mới hiện đại và năng động.

Qua nhiều năm giảng dạy lớp 5 tôi nhận thấy rằng đa số các em biết làm một bài văn hoàn chỉnh nhưng trong quá trình làm bài văn các em chưa biết dùng biện pháp tu từ so sánh, nhân hóa cả biện pháp liên tưởng vào các bài văn. Trong cách làm bài của các em chưa sử dụng câu mở đoạn cho một đoạn văn mặc dù kiến thức này đã được học ở lớp 4. Các câu trong đoạn văn chưa có sự liên kết chặt chẽ, không theo một trình tự nhất định. Chính vì vậy, bài văn của các em thường miêu tả lung tung, không theo một thể thống nhất. Lúc này đây các em muốn đòi hỏi ở người thầy cái tâm, cái tài để truyền cho các em niềm say mê, để động viên bồi dưỡng các em trở thành học sinh có năng khiếu, những nhân tài có tâm hồn văn học. Chính vì những lý do trên tôi xin trình bày: “Một số giải pháp giúp học sinh lớp 5 học tốt phân môn Tập làm văn” để bạn bè đồng nghiệp cùng tham khảo.

1. PHẦN NỘI DUNG
2. THỰC TRẠNG
3. Thuận lợi

– Sách giáo khoa Tiếng việt lớp 5 được biên soạn theo các quan điểm dạy giao tiếp, quan điểm tích hợp, quan điểm tích cực hóa hoạt động của học sinh. 

– Sách giáo viên không trình bày kiến thức bằng những kết quả cho sẵn mà xây dựng hệ thống câu hỏi yêu cầu học sinh hoạt động nhằm chiếm lĩnh kiến thức.

– Giáo viên được dự giờ thăm lớp và tham dự các buổi hội thảo chuyên đề, hội giảng của tổ chuyên môn, của trường, của cụm trường để rút ra những kinh nghiệm cho bản thân. 

– Hằng ngày, giáo viên được gần gũi và tiếp xúc trực tiếp với các em nên tìm hiểu và nắm bắt được những khó khăn, sai sót của các em khi làm bài văn miêu tả.                       

– Đa số các em có khả năng tưởng tượng phong phú, biết nhìn nhận những hình ảnh vào tri thức và nhớ có hệ thống, các em đã biết sử dụng dùng từ đặt câu, viết như thế nào cho đầy đủ ý, các em lĩnh hội nhanh và biết sử dụng các biện pháp tu từ để đưa vào bài tập làm văn của mình. 

– Hơn nữa các em còn được học 9 buổi/ tuần nên kiến thức được nắm kĩ hơn.

– Các em càng có điều kiện tiếp cận vẻ đẹp của con người, của thiên nhiên qua các bài văn, đọan văn điển hình.  

2. Khó khăn

 2.1. Về phía giáo viên

– Một số giáo viên dạy còn áp đặt, chỉ hướng dẫn học sinh theo yêu cầu của sách mà chưa chú ý đến việc khám phá cái hay, cái đẹp của bài văn.

– Một số giáo viên chỉ chú ý đến việc học ở lớp mà chưa chú ý đến việc  luyện tập ở nhà, chưa hướng dẫn cho các em tìm hiểu thêm sách, báo…

– Để đối phó với việc học sinh làm bài kém, để đảm bảo chất lượng kiểm tra một số giáo viên cho học sinh chép bài mẫu. 

– Những tiết trả bài viết giáo viên trả bài cho các em và nêu một số lỗi, chữa bài qua loa, chưa quan tâm nhiều đến sửa câu, cách dùng từ trong câu, dùng từ sai của học sinh. 

2.2. Về phía học sinh

– Một số học sinh vẫn chưa có thói quen chuẩn bị bài chu đáo trước khi đến lớp, thậm chí khi cần thiết chỉ chép lại bài của bạn. 

– Năng lực cảm thụ văn bản cũng như những kĩ năng phân tích đề, làm bài văn còn nhiều hạn chế. Không ít học sinh tỏ ra thờ ơ, ít có nhu cầu được tự bộc lộ cảm nhận của mình qua một tiết học hay một bài làm. 

– Kĩ năng làm văn của các em còn hạn chế như: chưa biết quan sát, miêu tả còn chung chung chưa thể hiện được đặc điểm nổi bật của từng đối tượng mình định tả ; chưa biết sử dụng những từ gợi tả và các biện pháp nghệ thuật trong bài văn ; chưa biết thể hiện cảm xúc của mình khi miêu tả.

– Vốn từ ngữ của các em còn hạn chế. Khi miêu tả, các em chưa biết chọn lọc những nét tiêu biểu để tả nên đã biến bài văn miêu tả thành bài kể lan man. 

– Các em còn thiếu sự trải nghiệm thực tế.

2.3. Số liệu thống kê

Ngay từ đầu năm học tôi thống kê chất lượng làm bài văn của học sinh lớp 5.1 (Lớp đối tượng học sinh Giỏi) do tôi chủ nhiệm sau khi dạy hết 02 tuần ôn tập như sau:    

  Bảng 1: Chất lượng phân môn Tập làm văn lớp 5.1:

1. CÁC BIỆN PHÁP THỰC HIỆN
2. Bồi dưỡng vốn sống

Khi thấy học sinh ngồi trước một đề văn khoảng 15 – 20 phút chưa viết được, tôi hiểu rằng nguyên nhân đầu tiên làm các em không có hứng thú viết là do các em đã không tạo được một quan hệ thân thiết giữa mình với đối tượng miêu tả, kể, tranh luận,… nghĩa là các em không có nội dung, không có gì để nói, để viết về cái đó. Nguyên nhân của tình trạng trên là việc thiếu hụt vốn sống, vốn cảm xúc. Vì vậy phải bồi dưỡng vốn sống cho các em. 

Trước hết là vốn sống trực tiếp, tôi cho các em quan sát, trải nghiệm những gì sẽ phải viết. Ví dụ tôi hướng dẫn các em quan sát con đường từ nhà đến trường hoặc một dòng sông hoặc một cánh đồng trước khi yêu cầu tả nó hoặc tôi tham mưu với lãnh đạo nhà trường tổ chức cho các em tham quan một cảnh đẹp của địa phương trước khi yêu cầu các em tường thuật một buổi tham quan. Tất nhiên, tôi cần làm cho vốn sống thực này không cản trở trí tưởng tượng phong phú của các em. Nhưng trí tưởng tượng dù bay bổng đến mấy vẫn phải có cơ sở, bắt nguồn từ đời sống thực. Khi các em tham quan hoặc quan sát, tôi đóng vai trò dẫn dắt, gợi mở, tạo nguồn cảm hứng, khơi dậy suy nghĩ trong các em. Sau khi các em đã quan sát, làm quen với đối tượng rồi thì cần phải viết những bài cụ thể về những gì đã quan sát được, những gì đã được tham quan.

       Ngoài ra, trong đời sống thường ngày các em phải tiếp xúc với nhiều người khác nhau và trong từng trường hợp cụ thể ấy các em cũng sẽ giữ những “vai” khác nhau. Chính “vai”giao tiếp này buộc các em trau dồi thêm vốn sống lựa chọn chi tiết để nói, chọn ngôn từ để thể hiện.

2. Bồi dưỡng cảm thụ văn học

Cảm thụ văn học phụ thuộc rất nhiều vào vốn sống của các em. Trước hết tôi tạo điều kiện để các em tiếp xúc với tác phẩm, tôn trọng những suy nghĩ cảm xúc thực, thơ ngây của các em và nâng chúng lên ở chất lượng cao hơn. Sau đó tôi trang bị cho các em một số kiến thức về văn học như hình ảnh, chi tiết, các đặc trưng nghệ thuật, một số biện pháp tu từ, … Một trong những biện pháp có hiệu quả để bồi dưỡng cảm thụ văn học là rèn luyện cách đọc diễn cảm có sáng tạo. Nó giúp các em nâng cao khả năng cảm xúc thẩm mĩ, kích thích các em khám phá ra cái hay, cái đẹp của văn chương. 

Ví dụ: Rèn kĩ năng cho học sinh cách nghe để cảm thụ cái hay của bài văn “Hoàng hôn trên sông Hương” (Sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5 tập 1, trang 11)
          – Trước tiên tôi đọc bài văn thật hay.                                                           .
          – Cho một vài em đọc thật tốt đọc lại toàn bộ bài văn. 

– Tôi lần lượt cho học sinh phân tích bài văn bằng hệ thống câu hỏi để khai thác cái hay của bài.                                                                                                .

* Tìm phần mở bài: 

Đoạn 1: Từ “Cuối buổi chiều, … yên tĩnh này”                                  ”                ”
        – Câu mở bài diễn tả nhận xét gì của tác giả ?                                       ?
        – Tác quan sát cảnh vật ở vị trí nào ?                                                ?
        – Tác giả quan sát cảnh vật và tả vào thời điểm nào trong ngày ?                    ?
        – Từ đó tôi kết luận: Câu mở bài phải giới thiệu được vị trí quan sát, giới thiệu vị trí quan sát bằng cách thể hiện được cảm xúc người viết. Tác giả đã giới thiệu được nơi mà mình định tả vào thời điểm nào đó trong ngày.                           .                            
        * Tìm phần thân bài:                                                                         :
        – Xác định trong phần thân bài gồm có mấy đoạn, mỗi đoạn miêu tả những gì?
        – Có 2 đoạn:  Từ “Mùa thu,….chấm dứt”

+ Đoạn 2:  Sự thay đổi màu sắc của sông Hương từ lúc bắt đầu hoàng hôn đến lúc tối hẳn.

+ Đoạn 3: Tả hoạt động của con người bên bờ sông, trên mặt sông từ lúc hoàng hôn đến lúc thành phố lên đèn.

– Xác định câu mở đoạn của từng đoạn.                                              .                   
          – Cho học sinh tìm hiểu sự liên kết giữa các câu trong đoạn văn, sự chuyển ý của các câu, quá trình miêu tả về không gian, thời gian trong bài văn.                     .                                            
        * Tìm phần kết bài: “Huế thức dậy trong một nhịp chuyển động mới, đi vào cuộc sống ban đầu của nó” : Sự thức dậy của Huế sau hoàng hôn

Tôi kết luận: Kết thúc bài vừa tả cảm xúc của mình vừa gây ra truyền cảm cho người đọc và kết bài theo kiểu mở rộng khiến người đọc cần phải suy nghĩ về cảnh mình tả, nơi mình tả.

Để làm được bài văn hay các em phải có năng lực cảm thụ văn học, kiên trì rèn luyện từng bước, nhất định các em sẽ viết được những đoạn văn hay, bài văn hay để phát hiện biết bao điều đáng quý trong văn học và trong cuộc sống của chúng ta.

3. 3. Cung cấp thêm một số vốn từ ngữ theo chủ đề

Chương trình Tiếng Việt có các phân môn Tập đọc, Chính tả, Luyện từ và câu, Kể chuyện, Tập làm văn làm cơ sở để các em học tốt phân môn Tập làm văn. Tuy nhiên nội dung sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5 thường không đáp ứng được khi dạy một thể loại Tập làm văn thì nội dung của phân môn Tập đọc và từ ngữ tương ứng nhằm cung cấp cho học sinh vốn từ ngữ để học thể loại này là rất ít. Tất nhiên chúng ta đều biết rằng vốn từ ngữ của các em được tích luỹ từ lứa tuổi nhà trẻ, mẫu giáo và cả suốt những năm đầu ở bậc Tiểu học. Nhưng vốn từ ấy thực sự vẫn chưa đủ để các em làm tốt bài Tập làm văn nếu không được cung cấp thêm các từ ngữ theo chủ đề. Chính vì vậy để hỗ trợ các em, tôi đã soạn thêm vốn từ ngữ giúp các em tham khảo để làm văn.

Ví dụ 1: Khi dạy bài tập làm văn: Viết một đoạn miêu tả cảnh sông nước (Tiếng Việt 5 Tập 1, trang 74).

Tôi giúp các em hệ thống hoá các từ ngữ thuộc chủ đề sông nước. 

Chẳng hạn: lăn tăn, êm đềm, man mác, quanh co, xanh thẳm, lung linh, ầm ầm, ì ầm, rì rào, ào ào, ì oạp, oàm oạp, lao xao, thì thầm, lửng lơ, trườn lên, bò lên, cuồn cuộn, trào dâng, ào ạt, cuộn trào, điên cuồng, dữ dội, khủng khiếp, dềnh, đập nhẹ lên,…

Ví dụ 2: Từ thường dùng khi làm bài văn tả người:

TẢ HÌNH DÁNG

– Tả mái tóc: đen nhánh, đen mượt, đen mướt, nâu đen, hoa râm, muối tiêu, bạc phơ, mượt mà, mượt như tơ, óng ả, óng mượt, lơ thơ, xơ xác, cứng như rễ tre, dày dặn,…

– Tả vóc người: Cao, lùn, gầy gò, ốm yếu, nho nhã, tầm thước, mảnh khảnh, dong dỏng, thon thả, đẫy đà, yểu điệu, béo phệ, mập mạp, lực lưỡng, vạm vỡ, trẻ trung, cân đối, gầy guộc, mảnh mai, cường tráng, tiều tuỵ, lụ khụ, uể oải, bụ bẫm, còm nhom, thanh tú,…

– Tả khuôn mặt, diện mạo: Bầu bĩnh, trẻ măng, hồng hào, đen sạm, rám nắng, xanh xao, tái mét, không còn chút máu, vuông vắn, vuông chữ điền, trái xoan, hốc hác, vô tư, đần độn, thông minh sáng sủa, khôi ngô, khả ái, xấu xí, rỗ như tổ ong, tươi tỉnh, niềm nở, hớn hở, ủ rũ, cau có, bơ phờ, hung tợn, ngờ nghệch khờ khạo, lầm lì, là lạ, thơ ngây, nhăn nheo, thờ thẫn, đăm chiêu, hiền hậu, dễ thương, phúc hậu,…

– Tả làn da: Nhăn nheo, xanh như tàu lá, bạch tạng, trắng nõn, trắng trẻo, nõn nà, mịn màng, nứt nẻ, có nhiều vết xẹo, sần sùi, tái mét, xanh xao, xanh lét, hồng hào, đỏ thắm, đen sạm, da bánh mật, ngăm ngăm, ngăm đen, đen đủi,…

– Tả đôi mắt: Đen huyền, đen láy, trong sáng, u buồn, thâm quầng, trắng đục, đỏ ngầu, nâu đen, mù loà, lồi, tròn vo, một mí, mất ốc bươu, trao tráo, ti hí, mắt bồ câu, hai mí, linh hoạt, soi mói, láu lỉnh, sáng long lanh, trầm tư, trầm tĩnh, trầm lặng, hiền hậu, mơ màng, tinh ranh, lanh lợi,…

– Tả cái nhìn của đôi mắt: Đăm đắm, đắm đuối, dáo dác, trìu mến, mơ màng, chăm chú, ngơ ngác, hằn học,…

TẢ TÍNH TÌNH

– Diễn tả tính cách: Nóng nảy, khoác lác, ba hoa, nham hiểm, xảo quyệt, tham lam, ích kỉ, ưa giễu cợt, cau có, gắt gỏng, hấp tấp, khắt khe, láu táu, ít nói, nhã nhặn, bạo dạn, vị tha, hời hợt, lười nhác, lì lợm, trầm tính, đứng đắn, thật thà, ôn hoà, hiền hậu, vui vẻ, nhút nhát, nghiêm nghị, dè dặt, siêng năng, thận trọng, lỗ mãng,…

– Diễn tả thái độ: Vui sướng, hớn hở, hân hoan, hả hê, thoả thích, sảng khoái, khoái chí, vui nhộn, vui đáo để, vui mừng, đắc chí,…

4. Khai thác sự sáng tạo, suy nghĩ trên cơ sở quan sát bằng hệ thống câu hỏi mở

         Ví dụ : Miêu tả ngôi trường (Tiếng Việt 5 Tập 1, trang 43).

Một số câu hỏi khai thác ý đòi hỏi sự quan sát: (Phần thân bài)

– Tả khu vực sân trường: Sân trường rộng hay hẹp ? Cây cối trồng trên sân đã cao lớn chưa ? Có tán toả bóng mát cho các em trong giờ chơi chưa hay chỉ là khu đất nắng chói chang ?

– Tả chậu kiễng: chậu kiễng được trồng ở trước các lớp học với nhiều loài hoa màu sắc rực rỡ, nhiều cây xanh hay chỉ toàn những cây cỏ dại ?

– Lớp học: Lớp học có mấy tầng ? Có thoáng mát, rộng rãi, có đèn, điện, quạt ? Cửa ra vào, cửa sổ như thế nào ? Bàn ghế được xếp như thế nào ?

– Có đầy đủ phòng chức năng không ? Được trang trí như thế nào ?

– Tả bảng thông báo: Bảng thông báo thường xuyên có những thông tin mới hay thường ngày chỉ là một mặt trắng xóa, im lìm ?

– Tả các bạn đang làm gì ? Thầy cô đang làm gì ?

5. Rèn luyện kĩ năng nói, kĩ năng viết

5.1. Rèn luyện kĩ năng nói

Cùng với kĩ năng nghe, đọc, viết phân môn Tập làm văn ở lớp 5 dạy cho các em kĩ năng nói trong các giờ học văn kể chuyện, miêu tả và một số loại văn khác. Thông qua các bài tập thực hành luyện nói theo đề tài hoặc tình huống cho trước, tôi hướng dẫn các em thực hiện tốt yêu cầu sau:

– Xác định rõ nội dung cần nói (nói về nội dung gì ? gồm những ý nào ? sắp xếp các ý đó ra sao ?…).

          Ví dụ: Đề bài Tập làm văn lớp 5 trang 94 – Luyện tập thuyết trình, tranh luận: Hãy trình bày ý kiến của em nhằm thuyết phục mọi người thấy rõ sự cần thiết của cả trăng và đèn trong bài ca dao sau:

                                Đèn khoe đèn tỏ hơn trăng

                          Đèn ra trước gió còn chăng, hỡi đèn ?

                                 Trăng khoe trăng tỏ hơn đèn

                          Cớ sao trăng phải chịu luồn đám mây ?

         Sau khi tìm ý, sắp xếp ý theo một trình tự hợp lí để thuyết trình về vấn đề nêu ra trong đề bài, các em có thể chọn từ, tạo câu để trình bày các ý cần nói thành một đoạn văn và liên kết các đoạn thành bài thuyết trình ngắn như sau:

         “Đèn và trăng đều vô cùng quan trọng đối với cuộc sống của chúng ta. Đây là hai nhân vật cùng tỏa sáng vào ban đêm. Trăng soi sáng khắp nơi. Trăng làm cho cuộc sống thêm đẹp, thơ mộng. Nếu không có trăng, cuộc sống ra sao nhỉ ? Chúng ta sẽ không có đêm rằm trung thu, không được nhìn ngắm những vì sao lung linh trên trời… Nhưng vì thế mà coi thường đèn. Trăng chỉ sáng vào một số ngày trong tháng và cũng có khi phải luồn vào mây. Còn đèn, đèn tuy nhỏ bé nhưng cũng rất có ích. Đèn soi sáng cho con người quanh năm, đèn giúp em học bài, đèn giúp mẹ làm việc… Nhưng đèn không nên kiêu ngạo với trăng. Đèn không thể sáng nếu không có dầu, có điện. Đèn dầu ra trước gió sẽ có thể bị gió thổi tắt. Trong cuộc sống chúng ta, cả trăng và đèn đều rất cần thiết”.

– Lắng nghe ý kiến đóng góp của bạn bè, thầy cô giáo để tự kiểm tra, đối chiếu văn bản nói của bản thân với mục đích giao tiếp và yêu cầu diễn đạt ; biết sửa lỗi về nội dung, hình thức diễn đạt.

          Tôi luôn quan tâm rèn luyện kĩ năng nói cho các em theo yêu cầu trên, như vậy vừa giúp các em nâng cao năng lực giao tiếp bằng ngôn ngữ, phát triển tư duy, vừa tạo điều kiện cho kĩ năng viết phát triển tốt.