SKKN Một số biện pháp hướng dẫn học sinh lớp 2 biết cách sắp xếp bố cục thuận mắt khi vẽ tranh môn Mĩ thuật (Bộ sách Cánh diều)

1.1. Lý do chọn đề tài

Đã từ lâu, dạy học đã trở thành một nghề, như chúng ta thấy, nghề nào cũng đáng yêu, đáng quý, nhưng đối với nghề dạy học là đáng quý hơn cả. Thật vậy sản phẩm của nghề dạy học là tạo ra con người có tri thức, hiểu biết. Chính vì thế, trong những năm qua Đảng và nhà nước ta luôn quan tâm đến sự phát triển giáo dục, đặc biệt là chất lượng, cùng với nhu cầu phát triển ngày càng cao của con người về Đức dục, Trí dục và Thể dục thì Mĩ dục cũng không ngừng được phát triển và dần có vai trò quan trọng trong đời sống của con người và nhất là thế hệ trẻ, mà đặc biệt là học sinh Tiểu học.

Dạy học đã khó, dạy Mĩ thuật càng khó hơn. Bởi ngoài việc dạy học sinh những kiến thức cơ bản thì việc dạy học Mĩ thuật còn phải đem lại niềm vui cho mọi người nhìn ra cái đẹp, thấy cái đẹp ở trong mình và xung quanh mình trở nên gần gũi, đáng yêu hơn. Đồng thời học Mĩ thuật giúp mọi người tự tạo ra cái đẹp theo ý mình, theo cách hiểu, cách lý giải của bản thân, làm cho cuộc sống thêm tươi vui hạnh phúc.

Với sự phát triển ngày càng đi lên của thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng, việc đưa môn Mĩ thuật trở thành một trong 9 môn học bắt buộc trong nhà  trường tiểu học là quan trọng và cần thiết. Giáo dục thẩm mĩ cho học  sinh, nhất  là những năm đầu đi học, từng bước giúp trẻ hòa nhập thế  giới xung quanh, trẻ biết suy xét và mong  muốn  làm theo cái đẹp chính là giúp trẻ tự hoàn thiện mình, trở thành người công dân có ích cho xã  hội. 

Chương trình giáo dục Mĩ thuật ở bậc tiểu học mục đích không phải là đào tạo học sinh trở thành họa sĩ, mà với tiêu chí giúp trẻ làm quen với môn Mĩ thuật cụ thể là với ngôn ngữ Mỹ thuật ( đường nét, hình mảng, bố cục, màu sắc).

Do giáo viên dạy Mĩ thuật ở tiểu học, nhất là giáo viên dạy học sinh lớp 2 càng phải quan tâm đến việc giáo dục thẩm mỹ cho trẻ hơn, hướng cho trẻ vẽ đẹp song phải thật tự nhiên, tạo cho trẻ kỹ năng vẽ hình phù hợp với khổ giấy, nét vẽ khoáng đạt, thể hiện được nội dung đề tài định vẽ. 

Trong thực tế giảng dạy cho thấy ở độ tuổi học sinh lớp 2, tư duy trừu tượng còn tản mạn, chưa bền vững. Đa số các em gặp hạn chế về khả năng tạo hình, các em vẽ theo lối vẽ tự do, thích gì vẽ đó không phân biệt hình ảnh chính phụ, có khi hình ảnh phụ lớn hơn hình ảnh chính,  hoặc các hình ảnh vẽ chồng  lên nhau… Là  người giáo viên  dạy mĩ thuật, tôi luôn mong ước với  kiến  thức của  mình có  thể  giúp các em,  nhất  là  trẻ  em  mới vào lớp 2 nhìn  nhận và  thể  hiện  cái  đẹp  thông  qua  các  bài  vẽ  tranh  đề  tài  một  cách  tự  tin. Vì vậy tôi mạnh dạn đưa ra “SKKN Một số biện pháp hướng dẫn học sinh lớp 2 biết cách sắp xếp bố cục thuận mắt khi vẽ tranh môn Mĩ thuật (Bộ sách Cánh diều)”

1.2. Mục đích nghiên cứu

–   Nhằm phát huy cách vẽ hồn nhiên, ngây thơ của trẻ. Giúp trẻ bộc lộ sự  phát triển trí tuệ, cảm nhận được vẻ đẹp của thế giới xung quanh một cách tự  nhiên, để thể hiện cái đẹp thông qua các bài vẽ tranh đề tài. 

– Giúp trẻ lớp 2 ngày càng yêu thích môn Mĩ  thuật –  làm nền tảng cho việc  giáo dục thẩm mĩ cho học sinh khi lên học ở các lớp trên trong bậc tiểu  học.

– Cụ  thể hơn là giúp trẻ lớp 2 điều chỉnh nét vẽ thật tự nhiên, cách sắp xếp  hình vẽ ( bố  cục ) trong khuôn khổ giấy vẽ cho phù hợp . 

– Tôi đã chọn đề tài này với mong muốn giúp trẻ lớp 2 của Trường tiểu học … càng ngày vẽ càng tự tin hơn, đạt hiệu quả, phù hợp mục tiêu  giáo dục của môn mĩ thuật. Giúp trẻ có sân chơi lí thú, bổ ích, phần nào có cái nhìn tổng thể đối với sự vật, hình ảnh quen thuộc xung quanh. Đây cũng là một yếu tố giúp trẻ học các môn khác tốt hơn. 

 1.3. Đối tượng nghiên cứu

–  Học sinh lớp 2 Trường tiểu học …

–  Phần nội dung tập vẽ hình, sắp xếp hình vẽ trong các bài vẽ tranh.

1.4. Phương pháp nghiên cứu

– Phương pháp điều tra, khảo sát thực tế, thu thập thông tin.

– Phương pháp quan sát. 

– Phương pháp nghiên cứu lý luận.

– Phương pháp phân tích, tổng hợp. 

– Phương pháp thực hành luyện tập.

– Phương pháp so sánh, đối chiếu.

– Phương pháp thống kê, xử lý số liệu. 

2. NỘI DUNG 

2.1. Cơ sở lý luận 

Môn Mĩ thuật ở trường tiểu học là những kiến thức ban đầu, cơ bản nhất của giáo dục thẩm mĩ cho học sinh, đào tạo cho các em hiểu biết ban đầu về Mĩ thuật, góp phần từng bước hình thành khả năng cảm thụ cái đẹp, biết vận dụng cái đẹp vào trong học tập hay sinh hoạt hàng ngày. Để hoàn thành mục tiêu dạy học thì người giáo viên cần phải có phương pháp sư phạm phù hợp với từng lứa tuổi, từng đối tượng học sinh, giúp các em say mê học tập đạt kết quả cao

Theo các nhà tâm lý học, ở lứa tuổi tiểu học, sự tri giác của các em có các đặc điểm sau:   

Tri giác của các em mang tính đại thể, ít đi sâu vào chi tiết, tri giác là những gì gây ấn tượng mạnh đối với các em hoặc tri giác những gì mình thích.

Tình cảm, có ảnh hưởng đến độ nhanh, độ bền, trong trí nhớ của các em. Các em có thể nhớ rất nhanh, làm những gì mình thích, mau nhàm chán, uể oải vẽ theo sở thích. Do đó, khi dạy vẽ cho học sinh lớp 2, ta cần nắm bắt đặc điểm tâm lý trên để hướng trẻ vẽ tranh đề tài với cách nhìn của mình. Trong mỗi tiết học vẽ, tạo ra sự hứng thú cho trẻ đối với những đề tài định vẽ; không khí lớp học thoải mái, nhẹ nhàng đưa ra đồ dùng trực quan hợp lí, ấn tượng, bám sát chủ đề tranh định vẽ, các tranh vẽ là tranh của thiếu nhi, nhất là của chính học sinh lớp 2 – làm học sinh dễ hiểu. Khi học sinh thoải mái, nhận thức tốt, thì các em sẽ yêu thích, say mê với môn học.    

Đứng trước tình hình thực tế của xã hội nói chung và xuất phát từ thực tế học sinh trường Tiểu học nói riêng tôi thấy môn Mĩ thuật thường coi là môn học phụ. Học sinh thường học qua loa không chuyên sâu nên sự rèn luyện khả năng của học sinh ngày càng mai một. Quan điểm chưa đúng đắn, thiếu quan tâm của phụ huynh coi môn học là môn phụ học cũng được, không học cũng được  nên việc chuẩn bị đồ dùng học cho con còn coi nhẹ. Đó là một trong những nguyên nhân ảnh hưởng đến sự phát triển toàn diện của học sinh. Mà nguyên nhân chủ yếu lại nằm ngay trong ý nghĩ, quan niệm sai lệch chủ quan của các bậc phụ huynh. Mặt khác điều kiện vật chất các thiết bị dạy học còn thiếu thốn. cộng với sự hạn chế về năng lực của giáo viên chỉ biết vận dụng các phương pháp dạy học một cách máy móc, dạy theo một mô tuýp đã hướng dẫn sẵn từ trước mà không cần có cải tiến sáng tạo dẫn đến giờ dạy Mĩ thuật không cao. Đặc biệt là phân môn vẽ tranh, các em vẽ tranh còn chưa đẹp, bài vẽ còn cứng nhắc, không phát huy óc sáng tạo của mình.

Vì vậy đòi hỏi người giáo viên dạy bộ môn này không những phải nắm chắc kiến thức và phương pháp dạy học, tìm ra những phương pháp nhằm nâng cao sự hứng thú, năng lực, khả năng tư duy, óc sáng tạo và phương pháp làm việc khoa học đồng thời hình thành ở các em phẩm chất lao động mới con người phát triển toàn diện với ” Đức – Trí – Thể – Mỹ”

Dạy Mĩ thuật nói riêng hay dạy mĩ thuật ở tiểu học nói chung góp phần mở rộng môi trường mỹ thuật cho xã hội để mọi người đều hướng tới cái đẹp và thưởng thức cái đẹp từ đó giúp cuộc sống của con người phong phú hơn, đẹp hơn.

Qua nghiên cứu kinh nghiệm “SKKN Một số biện pháp hướng dẫn học sinh lớp 2 biết cách sắp xếp bố cục thuận mắt khi vẽ tranh môn Mĩ thuật (Bộ sách Cánh diều), giúp bản thân tôi nói riêng và những giáo viên Mĩ thuật nói chung, xem mọi giải pháp góp phần nâng cao hứng thú học tập của học sinh phát huy được tư duy, khả năng sáng tạo để từ đó nâng cao được chất lượng tiết dạy của giáo viên và các bài thực hành của học sinh đẹp hơn, hoàn thiện hơn. Chúng ta cần hướng cho học sinh hiểu sâu hơn về tranh đề tài:

– Đây là một phân môn của Mĩ thuật trong chương trình dạy học ở bậc Tiểu học

– Học sinh được vẽ những đề tài về cuộc sống xung quanh: Thiên nhiên, sinh hoạt của con người, thế giới động vật…   

– Qua cách học vẽ tranh đề tài, giúp trẻ khám phá thêm về thế giới xung quanh, thêm yêu cuộc sống, yêu gia đình, bạn bè, thầy cô…  

– Giúp học sinh phần nào biểu đạt được tình cảm, cảm xúc của mình với cuộc sống qua các bài vẽ của chính bản thân.     

– Rèn luyện óc quan sát, tưởng tượng, kĩ năng cầm bút, giúp trẻ học tốt các môn học khác.

– Khi học xong phần vẽ tranh học sinh lớp 2 cần phải biết: Xây dựng chủ đề, sắp xếp hình ảnh, xác định được hình ảnh chính (hình ảnh phụ), biết cách vẽ màu vào hình vẽ. 

2.2. Thực trạng về việc vẽ hình và sắp xếp hình vẽ của học sinh lớp 2

Về phía học sinh:  Do đặc điểm tâm lí lứa tuổi học sinh tiểu học còn nhỏ, sự tập trung không cao, các em chưa tự giác cao nhận thức của các em mới là làm quen với những kiến thức ban đầu, kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực hành còn yếu chưa chú ý đến vai trò của các bước thực hành….các em còn có thói quen vẽ ngay từng hình một, vẽ bố cục hình xộc xệch, méo mó. Lắp ghép hình với nhau tạo nên bố cục mà không chú ý đến các nhóm chính, nhóm phụ dẫn đến bài vẽ dàn trải không tập trung. Các hình tượng thường được nhìn một cách chi tiết và cụ thể không có sinh động về dáng và động tác, chủ yếu thể hiện ở góc độ chính diện. Các hình vẽ thường sắp xếp bằng nhau, màu sắc rực rỡ…

Khi trả lời câu hỏi các em còn lệ thuộc vào sách giáo khoa chưa liên hệ với thực tiễn, không sáng tạo.

Giờ học vẽ còn trầm, học sinh vẽ bài chưa tập trung, chán nản, tiết học đạt hiệu quả không cao nhiều học sinh không hoàn thành bài (kêu là khó, không biết vẽ).

Về phía giáo viên:  Phân môn vẽ tranh đề tài nhiều giáo viên còn kêu là khó (vì nó trừu tượng).

Qua thực tế giảng dạy tôi thấy được một số tiết vẽ tranh đề tài chưa thành công được do nhiều nguyên nhân:

– Giáo viên phần lớn chưa quan tâm đến sự chuẩn bị kỹ càng cho bài dạy trước khi lên lớp (nhất là khâu chuẩn bị đồ dùng dạy học dặn học sinh chuẩn bị tư liệu ở nhà trước khi đến lớp), chưa quan tâm đến thực tiễn để học sinh lấy hình ảnh đưa vào bài vẽ. Nên khi dạy tiết vẽ tranh đề tài còn gặp nhiều khó khăn.

– Phần tìm, chọn nội dung đề tài, giáo viên chỉ giảng hình ảnh vẽ trong tranh chưa mở rộng nội dung dẫn dắt học sinh lựa chọn nội dung đề tài phong phú hơn. Không biết dạy như thế nào để phát huy tính tích cực, sáng tạo của mỗi học sinh sử dụng những hình thức tìm và chọn nội dung như thế nào để tiết học sinh động hào hứng không buồn tẻ, đơn điệu.

– Phần hướng dẫn cách vẽ thì đa số giáo viên chỉ đưa ra các bước thực hiện bằng lý thuyết, sau đó tất cả học sinh thực hành trên giấy mà chưa tìm ra được những điểm khác để thu hút sự chú ý của học sinh. Học sinh chưa thực sự học tập một cách tích cực, tự chiếm lĩnh tri thức, tự tìm ra cách vẽ riêng cho bản thân. Điều đó đã phần nào hạn chế tư duy, óc sáng tạo của học sinh.

– Đa số giáo viên phụ thuộc vào sách giáo khoa, sách hướng dẫn, coi sách là mẫu chuẩn mà chưa biết xử lý linh hoạt kiến thức cho phù hợp với trình độ của học sinh. Vì vậy chưa phát huy được tính tích cực, sáng tạo của học sinh, dẫn đến học sinh tiếp thu bài một cách tự động chưa khám phá, thâm nhập vào nội dung bài học.

– Giáo viên chưa biết cách thay đổi phương pháp dạy học để làm sao cho phù hợp, gây được sự thu hút đối với học sinh dẫn đến tiết học được lặp đi lặp lại theo một cấu trúc định sẵn.

– Do quan điểm của quản lý, các giáo viên khác, phụ huynh học sinh còn coi Mĩ thuật là môn học phụ. Dẫn đến tình trạng giáo viên Mĩ thuật chuyên tâm với việc dạy chưa cao….

Đó là một số nguyên nhân dẫn đến tiết dạy chưa thành công. muốn khắc phục được điều đó, giáo viên cần phải nghiên cứu kĩ chương trình để có kế hoạch hướng dẫn cho học sinh. Không hướng dẫn chung chung với tất cả học sinh, cần có ý định trong từng đối tượng học sinh. Tổ chức tiết dạy sinh động, học sinh hứng thú làm bài đạt hiệu quả.

– Kết quả thực trạng

Trong những năm học vừa qua, tôi được phân công giảng dạy môn Mĩ thuật tại trường Tiểu học…, tôi thấy hầu hết các em đều thích học vẽ nhưng học sinh vẫn có thói quen học vẽ theo cảm hứng, chưa thực sự coi trọng việc lĩnh hội kiến thức lý thuyết của bài. Ở các trường Tiểu học, hoạt động của bộ môn gần như không có gì nổi bật, thậm chí còn mờ nhạt và chiếu lệ, qua loa.

Bên cạnh đó còn một số học sinh nhút nhát, rụt rè chưa mạnh dạn nói lên những suy nghĩ của mình, một số em còn chán nản không thích học vẽ. Tất cả những vấn đề trên rất đáng lo ngại, ảnh hưởng lớn đến việc học Mĩ thuật của học sinh cho nên tôi đã tiến hành khảo sát ở một lớp xem có bao nhiêu em thích học vẽ và không thích học vẽ để từ đó tìm ra biện pháp khắc phục.

     Đầu năm học: vào thời điểm tháng 9 năm học ………..

     Nội dung khảo sát: Tập vẽ tranh đề tài Con vật mà em yêu thích

     Đối tượng khảo sát : học sinh lớp 2…trường tiểu học …

2.3. Các biện pháp thực hiện

Biện pháp 1: Tạo hứng thú cho học sinh khi học phân môn vẽ tranh

Trong khi dạy học người giáo viên phải biết cách tạo hứng thú cho học sinh trong các môn học, có như thế thì giờ học mới có kết quả cao. Mĩ thuật là một trong những môn học tạo ra các đẹp. Muốn có cái đẹp phải có kiến thức, phải nghĩ, phải thích thú và không gò ép. Không phải chỉ có nhớ mới làm được, không phải đúng chính xác mới gọi là đẹp… Vì vậy dạy Mĩ  thuật hay phương pháp dạy Mĩ thuật giáo viên cần làm cho học sinh phấn khởi, hứng thú mong muốn vẽ đẹp chứ không đơn thuần là truyền đạt kiến thức. Như vậy cần phải có nghệ thuật truyền đạt hay nói cách khác là phương pháp dạy học. Phải làm cho học sinh tự giác học tập, vui vẻ, học không biết chán vì tạo cho học sinh thích thú trong học tập. Coi việc học là niềm vui, không gò bó là gánh nặng hay bắt buộc từ bên ngoài. Học sinh thích học thì thầy cô cũng muốn dạy .  

Đối với các em nét vẽ ngoằn ngoèo và những màu sắc xanh, đỏ được các em đặt cạnh nhau làm cho các em thích thú, nhưng chúng ta cũng không thể coi đó là vẽ mà đúng hơn là các em đang hoạt động để tự hoàn thiện và phát triển cơ bắp, hoạt động này chỉ được xem là bản năng. Nó chỉ có thể coi là hoạt động vẽ bắt đầu ý thức được vẻ đẹp về màu sắc, hình khối, đường nét…và hình vẽ ngày càng được hoàn thiện hơn, nhiều chi tiết hơn, vẽ còn là phương tiện tả thế giới xung quanh đầy màu sắc theo suy nghĩ sự cảm nhận và lý giải của bản thân. Chính vì vậy mà người giáo viên cần hiểu và hướng dẫn các em dần dần, khéo léo để các em nắm bắt và thấy được tác dụng của việc học vẽ  đem lại cho bài vẽ của mình có một kết quả tốt và muốn có được kết quả tốt và học sinh có hứng thú để học tập không bị nhàm chán thì giáo viên cần phải có nhiều phương pháp đổi mới, nhiều hình thức dạy học phù hợp là phải luôn thay đổi không khí trong giờ học tạo cho các em có một tinh thần thoải mái mà các em có thể cảm nhận được rằng, học mà chơi, chơi mà học. Không nên gây áp lực cho các em khiến các em cảm thấy mệt mỏi, phải kích thích được sự say mê tìm tòi, sáng tạo của các em để các em khám phá ra nhiều điều mới lạ trong môn học.

Ví dụ: Đối với cách đặt câu hỏi cho học sinh trả lời ở phần tìm chọn nội dung đề tài hay cách vẽ khi dạy Bài 8 Hoa quả mùa xuân trang 41 Mỹ thuật 2 Bộ sách Cánh diều …, tôi đã áp dụng biện pháp này để giúp học sinh có thêm hứng thú và khắc sâu được kiến thức hơn. 

Biện pháp 2: Phát triển khả năng tư duy của học sinh khi vẽ tranh đề tài    

Đối với việc giảng dạy môn Mĩ thuật cần vận dụng biện pháp phát triển khả năng tư duy của học sinh một cách hợp lý để phát huy tính tích cực, sáng tạo của các em, tạo điều kiện cho các em tự tìm kiếm tri thức và tìm cách giải quyết vấn đề. Điều đó giúp học sinh hình thành kỹ năng suy nghĩ, sáng tạo một cách độc lập. 

Trong phân môn vẽ tranh đề tài những đề tài mà các em ưa thích nhất thường là tranh phong cảnh, bởi vì đó là những thứ gần gũi được các em quan sát thu nhận một cách thường xuyên thể hiện trí tưởng tượng ghi nhớ của các em hết sức phong  phú đa dạng. Nghệ thuật ngôn ngữ tạo hình cũng hình thành, bộc lộ với những đặc trưng riêng của từng lứa tuổi.

Chính vì thế giáo viên phải hướng dẫn cho các em cách chọn được các đề tài, nội dung mà mình yêu thích để thể hiện và cách cảm nhận của các em về bức tranh của mình. Nếu như các em vẽ được một bức tranh đẹp nhưng không cảm nhận được cái đẹp đó thì cũng là vô nghĩa. Như ta thường nói cái đẹp nó rất là vô tận, nó đẹp với người này nhưng lại không đẹp với người kia, đó là cách cảm nhận của mọi người. Có ai đứng trước cái đẹp mà không rung động vậy muốn có cái đẹp để rung động thì phải biết tạo ra cái đẹp và khi đã tạo được ra cái đẹp thì phải biết cảm nhận được cái đẹp. Chính vì vậy các em có cảm nhận được thì các em mới có thể biết làm đẹp được cho mình  và cho xã hội. 

Biện pháp 3: Hướng dẫn học sinh tập vẽ trong phân môn vẽ tranh

Phân môn này được đông đảo học sinh ưa thích bởi tính tự do, ít gò bó, nói như vậy nhưng dù ít, dù nhiều thì vẽ tranh cũng phải tiến hành theo các bước: 

– Tìm chọn nội dung đề tài

– Vẽ hình ảnh chính, hình ảnh phụ cho tranh sinh động

– Vẽ màu vào hình vẽ 

Ngoài ra còn có những cách thức riêng mà tùy vào đặc điểm ngôn ngữ tạo hình của từng lứa tuổi từng giai đoạn mà có cách thể hiện khác nhau:

– Tập chung các em vẽ hình đơn giản song cô đọng, dạy cách sắp xếp hình ảnh hợp với khuôn khổ giấy vẽ.

– Biết cách khai thác óc tưởng tượng phong phú của trẻ phục vụ cho việc thể hiện hình vẽ trong bài vẽ tranh đề tài.

Tuy nhiên ở đây chúng ta tìm hiểu lứa tuổi học sinh lớp 2 trong phạm vi phân môn vẽ tranh với những nội dung cụ thể như sau.

 * Về bố cục:

Đối với học sinh khối 2 điểm nổi bật nhất của các em là khi hành bài vẽ là không tuân theo trình tự các bước vẽ, nhiều em vừa đọc đề tài, chưa có sự hướng dẫn của Giáo viên là các em đặt bút xuống tờ giấy vẽ ngay, nghĩ gì vẽ nấy mà không cần chú ý đến bố cục, hình ảnh chính, phụ dẫn đến bố cục bị to, bị lệch có em thì bố cục lỏng lẻo, có em thì thể hiện chật chội vv… dẫn đến kết quả bài vẽ không cao, bố cục chưa được rõ ràng, các em chưa hiểu bố cục như thế nào là đẹp? Và như thế nào là cách sắp xếp bố cục cho hợp lý. Cũng có nhiều em hiểu về cách bố cục, màu sắc nhưng đến khi các em làm bài lại bỏ qua một bên không cần biết chính phụ là gì. Điều đó cho thấy giữa thực hành và lý thuyết còn là cả một khoảng cách lớn đối với các em. Vì vậy giáo viên phải là người giúp cho các em hiểu được cách vẽ, cách cảm nhận bài vẽ của mình để các em biết được đâu là bài vẽ đẹp về bố cục, đâu là bài vẽ chưa đẹp về bố cục.