SKKN Một số biện pháp hướng dẫn học sinh lớp 5 làm tốt bài văn tả cảnh

1. MỞ ĐẦU

1.1. Lí do chọn đề tài: 

        Tập làm văn là một phân môn trong chương trình Tiếng Việt của bậc Tiểu học, đây là một phân môn mang tính chất thực hành tổng hợp. Việc dạy Tập làm văn ở bậc Tiểu học có một vị trí rất quan trọng, Làm văn là công việc cuối cùng thử thách các kĩ năng Tiếng Việt, vốn sống, vốn văn học, năng lực cảm thụ văn học một cách tổng hợp, điều đó thể hiện rõ nét ở thể loại văn tả cảnh. Tập làm văn có vai trò đặc biệt trong ngôn ngữ nói, và viết của các em. Đề bài tập làm văn đòi hỏi các em phải thể hiện suy nghĩ, cảm xúc, tình cảm của mình vào bài viết. Mà yêu cầu các em viết được văn bản có nghệ thuật: bao gồm trong cả đoạn văn, bài văn miêu tả, không những thế nó còn góp phần rèn luyện cho học sinh năng lực sử dụng tiếng mẹ đẻ, tạo điều kiện cho các em giao tiếp trong cuộc sống hàng ngày và học tập tốt các môn học khác. Nếu như các môn học và phân môn khác của môn Tiếng Việt cung cấp cho các em một hệ thống các kiến thức kĩ năng thì phân môn Tập làm văn tạo điều kiện cho các em thể hiện các kiến thức, rèn luyện các kĩ năng đó một cách linh hoạt thực tế và có hệ thống hơn. Chính những văn bản nói, viết các em có được từ phân môn Tập làm văn đã thể hiện những hiểu biết thực tế, những kĩ năng sử dụng Tiếng Việt mà các em đã được học ở phân môn Tập làm văn. Các kiểu bài miêu tả được học nhiều nhất, nó giúp cho học sinh tái hiện lại cuộc sống con người, phong cảnh thiên nhiên hiện lên như một bức tranh nhiều màu sắc. Nó giúp các em có tâm hồn văn học, có tình yêu quê hương đất nước và cuộc sống con người.

          Tuy nhiên, thực tế hiện nay, việc dạy môn Tiếng Việt nói chung và phân môn Tập làm văn nói riêng ở lớp 5A trường Tiểu học Lương Sơn 1 còn có nhiều hạn chế và chưa đạt kết quả như mong muốn. Lí do này do nhiều nguyên nhân: phương pháp lên lớp của thầy chưa phù hợp với yêu cầu, mục đích, nội dung của bài học đặt ra. Mặt khác học sinh tiểu học là đối tượng mà năng lực tư duy còn hạn chế, kĩ năng sử dụng ngôn ngữ của các em chưa cao. Đặc biệt trình độ của các em chưa đồng đều, hơn nữa học sinh thực tế hiện nay ở bậc học học phổ thông nói chung bậc Tiểu học nói riêng đại đa số học sinh rất ngại học phân môn Tập làm văn. Bên cạnh đó, việc thay đổi nội dung chương trình sách giáo khoa đã làm cho học sinh và giáo viên ít nhiều có lúng túng trong việc nắm bắt nội dung và phương pháp giảng dạy.

         Xuất phát từ thực tế trên yêu cầu đòi hỏi ở người thầy cái tâm, cái tài để truyền cho các em niềm say mê, để động viên, bồi dưỡng cho các em trở thành học sinh có năng khiếu, những con người có tâm hồn văn học. Chính vì những lí do trên tôi chọn đề tài viết sáng kiến kinh nghiệm “ Một số biện pháp hướng dẫn học sinh lớp 5 làm tốt bài văn tả cảnh”.

1.2. Mục đích nghiên cứu. 

Nhằm tìm hiểu nội dung, phương pháp dạy làm văn tả cảnh ở lớp 5. Tìm ra những khó khăn, sai sót mà giáo viên và học sinh thường mắc phải khi dạy học kiểu bài tập làm văn tả cảnh. Qua đó đưa ra giải pháp khắc phục có hiệu quả cho quá trình dạy học kiểu bài này.

1. 3. Đối tượng nghiên cứu

– Học sinh lớp 5A Năm học ……..  Học sinh lớp 5B Năm học …….do tôi chủ nhiệm và giảng dạy.

          – Nghiên cứu “Một số kinh nghiệm hướng dẫn học sinh lớp 5 làm tốt bài văn tả cảnh”.

1. 4. Phương pháp nghiên cứu:

         Để nghiên cứu đề tài này, tôi sử dụng các phương pháp sau:

– Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Đọc tài liệu, giáo trình có liên quan đến dạy học văn tả cảnh.

– Phương pháp điều tra: trao đổi với đồng nghiệp về những khó khăn, vướng mắc khi dạy văn tả cảnh

– Phương pháp kiểm tra: Kiểm tra chất lượng học sinh.

– Phương pháp thực tiễn sư phạm: Xây dựng tiết học thử nghiệm, đối chứng và rút ra bài học.

         – Phương pháp thống kê, khảo sát: Tìm hiểu kết quả các lớp học sinh trước, phát hiện những mặt mạnh, mặt yếu và biện pháp khắc phục.

2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm:

          Trong môn Tiếng Việt có nhiều phân môn, mỗi phân môn mang một kiến thức nhất định, chúng bổ trợ cho nhau giúp người học có thể học tốt môn Tiếng Việt. Bắt đầu khởi động bằng môn Học vần, tiếp theo là Tập viết, Chính tả, Luyện từ và câu,… cuối cùng là Tập làm văn. Làm văn, viết văn là cái đích cuối cùng cao nhất của việc học tập Tiếng Việt ở Tiểu học

Theo quan điểm tích hợp, các phân môn được tập hợp lại xung quanh trục chủ điểm và các bài đọc. Nhiệm vụ cung cấp kiến thức và rèn luyện kĩ năng gắn bó chặt chẽ với nhau. Như vậy, muốn dạy học có hiệu quả tập làm văn miêu tả nói chung và văn tả cảnh nói riêng, nhất thiết người giáo viên phải dạy tốt Tập đọc, Kể chuyện, Chính tả, Luyện từ và câu…. Học sinh phải lĩnh hội được các chất nên thơ trong các bài học đó. Vì trong các bài đọc, trong câu chuyện, trong các bài Luyện từ và câu thường xuất hiện các đoạn văn, khổ thơ có nội dung miêu tả rất thành công về cảnh vật, thiên nhiên, con người,…

Bài tập làm văn hay là bài văn mang lại cảm xúc cho người đọc, người nghe. Người đọc sẽ hình dung được một cách cụ thể, rõ nét về đối tượng được tả, được nói đến trong bài.

Bài Tập làm văn nếu không sáng tạo sẽ trở thành một bài văn khô cứng, rời rạc. Nội dung bài văn sẽ không hồn nhiên, trong sáng, mới mẻ như tâm hồn của các em.

Chất lượng Tập làm văn là chất lượng của cảm thụ văn học, của các kĩ năng nghe, nói, đọc, viết tiếng mẹ đẻ. Cho nên thầy và trò phải soạn giảng và học tập tích cực, đúng cách mới mong nâng cao một cách bền vững chất lượng môn Tiếng Việt ở lớp cuối cấp Tiểu học.

2.2.  Thực trạng của việc dạy – học tập làm văn trong thời gian qua.

*Thuận lợi: 

Trong nhiều năm qua, Ban giám hiệu nhà trường hết sức quan tâm, tạo mọi điều kiện tốt nhất cho việc dạy và học đặc biệt là việc đổi mới phương pháp dạy học tại trường Tiểu học Lương Sơn 1, để dạy học nhằm nâng cao chất lượng  giáo dục. Đa số học sinh trong lớp có ý thức ham học hỏi, ngoan, biết vâng lời, có ý thức tìm tòi. Phụ huynh học sinh rất quan tâm đến việc học tập của con em mình. Học sinh sống ở vùng nông thôn gần gũi với thiên nhiên, đồng ruộng, vườn cây, dòng sông, đêm trăng … Bản thân tôi là giáo viên nhiều năm liền được phân công giảng dạy lớp 5, yêu nghề, nhiệt tình, tâm huyết và có trách nhiệm với học sinh, với chất lượng của lớp mình giảng dạy. .Trong thực tế phần lớn giáo viên của trường tôi cũng tìm tòi, để nâng cao kiến thức, phương pháp dạy học thích hợp để nâng cao chất lượng, nhưng kết quả vẫn chưa được khả quan.

* Khó khăn:

        Qua thực tế giảng dạy, tôi thấy phần lớn học sinh còn vụng về, gặp nhiều 
khó khăn trong viết văn miêu tả. Các em không thích học phân môn tập làm văn 
vì không biết nói gì? viết gì? Khi viết văn các em chỉ đưa ra những nhận xét 
chung chung, không có sắc thái riêng biệt của đối tượng miêu tả, vì thế bài 
văn đó có thể gắn cho một đối tượng cùng loại nào cũng được. Bài văn miêu tả 
của các em viết có bố cục thiếu cân đối, mang tính liệt kê các chi tiết, bộ phận 
một cách đơn giản. Trình tự tả chưa hợp lí, chọn lọc các chi tiết chưa tiêu biểu, 
đặc sắc, thiếu hình ảnh, diễn đạt chưa mạch lạc và thường viết theo một khuôn 
mẫu nhất định mà thiếu đi rất nhiều ở tính sáng tạo của các em. Mặt khác các em 
dùng từ, đặt câu thiếu chính xác, hay dùng từ lặp, từ địa phương. Câu văn thiếu 
các từ ngữ gợi tả, gợi cảm, từ ngữ so sánh, nhân hoá dẫn đến bài văn viết khô 
khan, thiếu chân thực,sinh động. Thậm chí có em viết sai đề. Nguyên nhân dẫn đến những tồn tại nêu trên là:

         Thực tế hiện nay một số giáo viên đôi khi chưa đầu tư đúng mức cho các tiết dạy Tập làm văn. Chưa có biện pháp hữu hiệu để dẫn dắt, hướng dẫn học sinh thâm nhập vào thực tế để các em hiểu về thiên nhiên, cảnh vật … xung quanh các em. Giáo viáo viên chưa khơi gợi, huy động vốn hiểu biết, cách sử dụng từ ngữ của học sinh. Qua bài văn mẫu cũng như nhận xét bài làm của học sinh, giáo viên cũng 
chỉ hướng các em đi đến nhận xét một cách chung chung mà chưa đi sâu vào 
nhận xét cụ thể về cách dùng từ, đặt câu, sắp xếp ý của các bài văn đó; 
        Giáo viên chưa kết hợp tốt việc dạy tập làm văn với các phân môn khác 
trong môn tiếng Việt như tập đọc, luyện từ và câu để làm tăng thêm “vốn” cho 
học sinh. Một số giáo viên ít đầu tư nghiên cứu sâu sắc các kiến thức dạy cho các em, đa phần phụ thuộc vào hướng dẫn vì thế chưa gây được hứng thú cho các em.

        Cách dạy của một số giáo viên còn đơn điệu, ít tìm tòi cái mới, phương hướng gây hứng thú cho học sinh trong giờ học, điều này ảnh hưởng không tốt đến khả năng tiếp thu bài của các em.

• Đối với chương trình sách giáo khoa.

         Phân môn Tập làm văn lớp 5 có nhiều nội dung, Trong đó văn tả cảnh là một kiểu bài khó nhất. Vì học sinh ít có khả năng quan sát tinh tế, không cảm nhận được vẻ đẹp và sự thay đổi của cảnh theo thời gian, chưa biết dựa vào cảm xúc của mình để diễn tả, để cảnh sinh động hơn, gần gũi hơn, đẹp hơn. Mặt khác trong chương trình sách giáo khoa, các tiết hướng dẫn học sinh lập dàn ý còn chung chung, chưa chi tiết, cụ thể, các ý còn hạn chế. Bên cạnh đó không có tiết làm văn miệng, việc hướng dẫn học sinh làm miệng chỉ lồng ghép trong các tiết lập dàn ý hay viết đoạn văn. Do đó học sinh còn rất nhiều hạn chế trong khi làm bài.

• Nguyên nhân của những tồn tại:

        Do các em không đọc kĩ đề bài, chưa có thói quen tốt trong việc quan sát kĩ hay chưa biết cách quan sát các đối tượng mà các em định miêu tả. Ngôn ngữ, cách dùng từ và câu của các em còn hạn chế, chưa biết cách trau chuốt, rèn rủa, câu văn cho bóng bảy, mà đa số các em nghĩ sao viết vậy.

       Xác định nội dung của đề bài chưa chính xác. Một số chưa nắm chắc cách trình bày bài, dàn bài chưa cụ thể, thứ tự tả còn lộn xộn. Khi viết câu còn lúng túng, do vốn từ ngữ của các em còn hạn chế, chưa biết cách mở rộng câu nêu ý bao trùm của đoạn, làm cho các đoạn văn trong bài rời rạc,chưa có sự liên kết. Khả năng phát triển ý thành đoạn văn còn hạn chế, vốn từ ngữ nghèo nàn. Khi viết thường dập khuôn.

       Trong khi viết, các em chưa có sự liên tưởng, chưa biết cách bộc lộ cảm xúc 

của mình. Chưa biết sử dụng biện pháp tu từ để diễn tả hình ảnh, âm thanh của sự vật…Một số các em khi sử dụng hình ảnh nhân hóa, so sánh chưa chính xác…

           Vào đầu năm học sau khi dạy một thời gian tôi tiến hành khảo sát học sinh 2 lớp do tôi giảng dạy trong  02 năm.  Dưới đây là bảng thống kê số liệu trong năm học: …….và ……..

BẢNG KHẢO SÁT CHẤT LƯỢNG HAI LỚP 5A, 5B TRONG HAI NĂM HỌC QUA

        Nhìn vào bảng thống kê số liệu ta thấy số học sinh chưa đạt yêu cầu còn 
chiếm tỉ lệ cao, đặc biệt rất ít học sinh viết được bài văn hay. Thực tế cho thấy, 
các em chưa có kĩ năng viết văn tả cảnh. Là học sinh lớp 5, các em đã được tiếp cận và tập viết các bài văn tả từ lớp 4. Thế nhưng bài viết của các em vẫn còn lủng củng, ý nghèo nàn, thiếu logic, thiếu hình ảnh… Đây sẽ là những băn khoăn, trăn trở cho những giáo viên như bản thân tôi phải làm gì để giúp học sinh biết làm và viết văn hay hơn, cảm xúc hơn. 

           Từ thực trạng và những nguyên nhân nêu trên, tôi đã suy nghĩ, tìm tòi, nghiên cứu để tìm ra một số biện pháp sau: 

2.3. Một số biện pháp hướng dẫn học sinh lớp 5 làm tốt bài văn tả cảnh.

 Biện pháp 1: Dạy học sinh nắm vững thể loại và cấu tạo bài.

* Yêu cầu học nắm cấu tạo bài: 

– Giáo viên cần giúp cho học sinh nắm vững bài văn tả cảnh gồm cấu trúc 3 phần. Học sinh dựa vào cấu trúc 3 phần đó để xây dựng nội dung đoạn văn, bài văn.

* Yêu cầu học nắm được thể loại của đề bài văn: Trước hết yêu cầu học sinh:

       + Đọc kĩ đề bài.

       + Phân tích đề.

       + Gạch một gạch dưới các từ xác định thể loại bài văn.

       + Gạch một nét đứt dưới các từ xác định giới hạn miêu tả.

– Văn tả cảnh ở lớp 5 thường yêu cầu học sinh tả những cảnh nhỏ gần nơi các em đang sống: Ngôi nhà em ở, quang cảnh trường em, con đường đưa em tới trường, dòng sông với rất nhiều kỉ niệm…. Điều quan trọng là giúp học sinh xác định được:

– Đối tượng miêu tả là gì? Trọng tâm miêu tả của cảnh? Khi xác định được như vậy các em sẽ miêu tả đúng trọng tâm không bị lạc đề khi miêu tả.

Ví dụ 1: Đề bài: Hãy tả lại cảnh đẹp của trường em vào một ngày đẹp trời.

       ? Yêu cầu đề thuộc thể loại văn gì? Văn tả cảnh

       ? Đối tượng miêu tả là gì? cảnh đẹp của trường em.

       ? Mấy cảnh? Cảnh đó được miêu tả vào thời gian nào? cảnh đẹp của trường em vào một ngày đẹp trời.

Ví dụ 2: Đề bài: Hãy miêu tả vẻ đẹp của một dòng sông mà em yêu thích (ấn tượng). 

Học sinh tìm hiểu và phân tích đề bài qua việc trả lời các câu hỏi: 

       ? Hãy xác định thể loại làm văn? 

       ? Đối tượng miêu tả là gì? 

       ? Mấy cảnh? Cảnh đó được miêu tả vào thời gian nào ? 

Thể loại 

       Đối tượng, giới hạn miêu tả. Không gian, thời gian miêu tả. Bất kì hình ảnh, đối tượng nào mà em thích.

       Sau khi trả lời đúng các câu hỏi trên, học sinh thực hành gạch chân trực tiếp trên đề bài.

Biện pháp 2: Dạycho học sinh kĩ năng quan sát, tìm ý.

       – Một yêu cầu cơ bản để viết tốt bài văn tả cảnh đó là học sinh phải có kĩ năng quan sát. Học sinh phải biết cách quan sát và chọn lọc các chi tiết quan sát được. Mọi kết quả quan sát được thể hiện trong bài văn tả cảnh của các em. Quan sát tinh vi, thấu đáo bài viết sẽ đặc sắc hấp dẫn. Quan sát hời hợt phiến diện bài viết sẽ khô khan. Khi quan sát chúng ta có thể quan sát trực tiếp cảnh vật hoặc hồi tưởng lại những cảnh vật mà mình đã từng quan sát.

       – Kĩ năng quan sát chủ yếu được hình thành trên cơ sở luyện tập. Thông thường học sinh đã sử dụng kĩ năng này nhiều lần và thường là không tự giác, sơ lược đơn giản. Điều quan trọng là giáo viên giúp học sinh khi học văn tả cảnh biết tự giác, chủ động có định hướng, mục đích khi quan sát.

GV Hướng dẫn học sinh quan sát ngoài trời khi làm văn tả cảnh.

       – Giáo viên cần hướng dẫn cho học sinh lựa chọn trình tự quan sát. Tốt nhất là 

mỗi em tự tìm một trình tự quan sát thích hợp. Trường hợp học sinh yếu gặp khó 

khăn giáo viên có thể gợi ý trình tự quan sát.

       – Thông thường có một số trình tự quan sát cảnh vật tương ứng với trình tự miêu tả:

       – Trình tự không gian: Từ quan sát toàn bộ đến quan sát từng bộ phận hoặc ngược lại, từ trái sang phải, từ trên xuống dưới , từ ngoài vào trong…

       – Trình tự thời gian: Quan sát theo diễn biến thời gian từ bắt đầu đến kết thúc, từ mùa này sang mùa khác, tháng này sang tháng khác, tuần này sang tuần khác…..

        Dù quan sát theo trình tự nào thì học sinh cũng phải biết dừng lại ở bộ phận chủ yếu, trọng tâm của cảnh để quan sát kĩ lưỡng. Giáo viên hướng dẫn học sinh sử dụng các giác quan để quan sát. Đây là thao tác quan trọng nhất và có tính chất quyết định. Thông thường các em chỉ dùng mắt để quan sát giáo viên cần hướng dẫn các em dùng mũi để ngửi hương thơm của cây cỏ, dùng tai để nghe âm thanh của sự vật, dùng làn da để cảm nhận hơi thở, cảm nhận làn gió thổi, không khí….

       – Khi quan sát học sinh cần phải biết thu nhận đặc điểm đặc sắc hay độc đáo ở cảnh vật do từng giác quan mang lại.

        – Học sinh thu nhận các cảm xúc, các liên tưởng, hồi tưởng, so sánh do các đặc

 điểm của cảnh vật mang lại. Học sinh tìm tòi các từ ngữ thích hợp để diễn đạt các điều thu nhận trên. 

Ví dụ 1: * Quan sát trường em. Từ những điều đã quan sát được, lập dàn ý cho bài tập làm văn miêu tả ngôi trường (sách Tiếng Việt 5 tập 1 trang 43).

Trước khi hướng dẫn học sinh lập dàn ý, nhắc học sinh một số điểm lưu ý:

+ Có thể tả ngôi trường vào một thời điểm nhất định (sáng – trưa – chiều; mùa đông – mùa hè…); Cũng có thể tả ngôi trường với cảnh sắc thay đổi theo thời gian ( Từ sáng đến chiều; từ mùa xuân đến mùa hè…).