Một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy – học môn Tự nhiên và Xã hội ở lớp 2 (Bộ sách kết nối tri thức)

1. Lý do chọn đề tài 

       Bậc tiểu học được coi là nền tảng trong việc hình thành và phát triển của các em học sinh. Tại thời điểm này, các em học sinh cần được học tập và tiếp thu kiến thức 1 cách toàn diện nhất. Bên cạnh môn học Toán, Tiếng việt là những môn chính thì môn học Tự nhiên và Xã hội cũng là môn cực kì quan trọng xây dựng những kiến thức nền tảng thực tế góp phần bồi dưỡng phẩm chất, nhân cách cho các em học sinh. Môn học này đã được đưa vào giảng dạy ở bậc tiểu học từ năm 1995 – 1996 và được xây dựng trên cơ sở kế thừa và phát triển các môn học trước nó như “Khoa học thường thức”, “Tìm hiểu khoa học”, “Tìm hiểu tự nhiên và xã hội”. Tự nhiên và xã hội là môn học cung cấp cho các em học sinh những hiểu biết cơ bản ban đầu về sự vật, hiện tượng trong tự nhiên và các mối quan hệ giữa người với người trong xã hội.  

Trong quá trình giảng dạy môn Tự nhiên xã hội cho các em học sinh lớp 2, bản thân tôi thấy mặc dù môn học này đem đến cho các em rất nhiều kiến thức bổ ích và gần gũi với cuộc sống nhưng chất lượng dạy và học của môn học này còn chưa cao, phương pháp truyền đạt kiến thức truyền thống còn nhiều thiếu sót cần phải đổi mới. Ở lứa tuổi tiểu học hầu hết các em học sinh thích chơi hơn là thích học nên việc truyền đạt kiến thức bằng cách đọc chép sẽ không tạo hứng thú cho các em trong quá trình học tập.

Thời điểm hiện tại tôi thấy các đồng nghiệp của mình luôn tìm tòi những sáng kiến để đổi mới phương pháp dạy và học nhưng hầu hết các thầy cô chỉ tập trung vào các môn học Toán, Văn,… mà rất ít thầy cô quan tâm đến môn học Tự nhiên và xã hội này. Cảm nhận được sự bất cập trong việc dạy và học môn Tự nhiên và xã hội bản thân tôi đã nghiên cứu “ Một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy – học môn Tự nhiên và Xã hội ở lớp 2 ” theo bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống với mong muốn cải thiện chất lượng dạy và học môn Tự nhiên và xã hội lớp 2. 

2. Mục đích nghiên cứu

• Góp phần đổi mới phương pháp dạy và học môn Tự nhiên và xã hội lớp 2
• Tạo cho các em học sinh niềm yêu thích môn học Tự nhiên và xã hội , giúp các em tiếp thu được kiến thức một cách tự nhiên và hiệu quả nhất 
• Cải thiện chất lượng giảng dạy đối với môn học Tự nhiên và xã hội lớp 2

3. Phạm vi nghiên cứu

• Phạm vi nghiên cứu: học sinh lớp 2…, trường ….
• Giới hạn nghiên cứu: Năm học ….  /học kì  I  áp dụng: từ ngày …  đến ngày … 

4. Đối tượng nghiên cứu 

• Nghiên cứu tài liệu liên quan đến việc giáo dục môi trường cho học sinh tiểu học.
• Nghiên cứu thực trạng việc giáo dục bảo vệ môi trường cho học sinh lớp 2 trường Tiểu học ….
• Nghiên cứu các giải pháp giáo dục học sinh nâng cao ý thức bảo vệ môi trường qua việc dạy tích hợp vào môn Tự nhiên – xã hội.

B. NỘI DUNG 

1. Cơ sở lý luận

Chúng ta đều biết môi trường có tầm quan trọng đặc biệt đối với đời sống con người và sự phát triển kinh tế văn hoá của đất nước và của cá nhân. Môi trường hiện tại đang có những thay đổi bất lợi cho con người, đặc biệt là những yếu tố mang tính chất tự nhiên như là đất, nước, không khí, hệ động, thực vật. Tình trạng môi trường thay đổi và bị ô nhiễm đang diễn ra trên phạm vi mỗi quốc gia cũng như trên toàn cầu. Chưa bao giờ môi trường bị ô nhiễm nặng như bây giờ. Chính vì vậy việc giáo dục bảo vệ môi trường nói chung, bảo vệ thiên nhiên, tài nguyên nói riêng, là vấn đề cần thiết, cấp bách và bắt buộc khi giảng dạy trong trường Phổ thông. Vì nó cung cấp cho HS những kiến thức cơ bản có liên quan đến môi trường, sự ô nhiễm môi trường, biện pháp giảm thiểu ô nhiễm… tăng cường sự hiểu biết về mối quan hệ tác động qua lại giữa con người với tự nhiên trong sinh hoạt và lao động sản xuất, góp phần hình thành ở học sinh ý thức và đạo đức mới đối với môi trường, có thái độ và hành động đúng đắn để bảo vệ môi trường. Vì vậy, giáo dục bảo vệ môi trường cho học sinh là việc làm có tác dụng rộng lớn nhất, sâu sắc và bền vững nhất.

Bảo vệ môi trường không chỉ là của riêng một ai, khi làm việc gì đó hãy nghĩ rằng mỗi việc làm của chúng ta đều tác động tới môi trường. Nếu đó là tác động tốt thì chúng ta nên tích cực và phấn đấu nhiều hơn nữa.Còn nếu tác động xấu nhưng ta không thể tránh được thì hãy làm sao cho tác động đó là tối thiểu, bởi môi trường đó chưa hẳn đã tác động đến chúng ta mà nó có tác động rất lớn đến con em chúng ta, thế hệ tương lai nói riêng và con người nói chung.

 Giáo dục bảo vệ môi trường là tổng hợp các biện pháp nhằm duy trì sử dụng hợp lý, phục hồi, nâng cao hiệu quả môi trường tự nhiên, giúp con người và thiên nhiên có sự hài hòa. Hiện nay, công việc giáo dục môi trường là rất quan trọng, cần thiết. Trong việc xây dựng thời đại mới của cả thế giới, Việt Nam cũng từng ngày, từng giờ tham gia vào công cuộc đổi mới nền kinh tế hiện đại “Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa”. Để đáp ứng cho công cuộc ấy thì con người phải khai thác nguồn tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên môi trường rất nhiều. 

Bảo vệ môi trường là một vấn đề sống còn của đất nước, của nhân loại. Giáo dục bảo vệ môi trường là việc làm quan trọng đối với nền giáo dục hiện nay. Bảo vệ môi trường nói chung và giáo dục, đào tạo về bảo vệ môi trường nói riêng đã được Đảng, Nhà nước quan tâm từ nhiều năm nay. [2]

Do đó, để thực hiện được mục tiêu, nội dung giáo dục bảo vệ môi trường trong trường tiểu học hiện nay, con đường tốt nhất là tích hợp lồng ghép nội dung giáo dục bảo vệ môi trường qua các môn học, đặc biệt là đối với môn Tự nhiên xã hội lớp 2. 

2. Cơ sở thực tiễn

Một thực trạng ngày nay mà ta có thể thấy rõ, môi trường và tài nguyên thiên nhiên ngày càng bị suy thoái nghiêm trọng. Muốn bảo vệ môi trường phát triển bền vững mỗi chúng ta cần có nhận thức đúng đắn và biết cách bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và môi trường.

Thực hiện Nghị quyết số 41-NĐ/TW ngày 15/11/2004 của Bộ Chính trị về bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, sự chỉ đạo của Bộ Giáo dục và Đào tạo, nhiều nội dung bảo vệ môi trường đã được thực hiện. Các nhà trường đã tổ chức nhiều hoạt động như: tuyên truyền thông tin về môi trường, xây dựng môi trường giáo dục xanh – sạch – đẹp, tổ chức một số cuộc thi viết, vẽ, thi văn nghệ về chủ  đề bảo vệ môi trường. 

Tuy nhiên, công tác giáo dục bảo vệ môi trường trong thời gian qua vẫn chưa làm cho học sinh hiểu sâu sắc những kiến thức về bảo vệ môi trường cũng như việc tự giác thực hiện [3].

Qua khảo sát học sinh về các hoạt động bảo vệ môi trường cho thấy tỷ lệ học sinh nhận thức về việc bảo vệ môi trường còn hạn chế, kỹ năng về bảo vệ môi trường chưa cao, chưa có tinh thần tự giác trong việc giữ gìn vệ sinh. Thậm chí các em còn gây ô nhiễm môi trường. Các em chưa có ý thức giữ gìn và bảo vệ môi trường trong sạch, còn xé vở làm đồ chơi, ăn quà xong chưa có ý thức vứt giấy, vỏ vào đúng nơi quy định. Chơi những trò chơi mất vệ sinh như là dùng cát ném vào bạn, chân tay khi đến lớp còn bẩn, cây cối được thầy cô trồng làm bóng mát, cảnh quan quanh trường học thì còn tự ý rủ bạn bè tới chơi đùa và bẻ ngọn…. 

Kết quả khảo khối lớp 2 về nhận thức, hành động bảo vệ môi trường đầu năm học như sau:

Với tình hình thực tế của học sinh khối 2, giáo viên rất khó khăn trong việc giáo dục các em ý thức bảo vệ môi trường. Song với việc dạy chữ, giáo viên còn phải giáo dục đạo đức, ý thức bảo vệ môi trường, gắn liền cùng các hoạt động thực hiện tốt mục tiêu của nhà trường đề ra. Vì thế, người giáo viên cần phải nỗ lực hết sức, dù khó khăn đến đâu cũng phải vượt qua và tìm mọi biện pháp giải quyết phù hợp để mang lại hiệu quả thiết thực cho sự nghiệp giáo dục của mình. 

Cho nên, để đảm bảo nhu cầu thực tế đối với thực trạng của khối lớp 2, tôi nhận thấy việc tích hợp giáo dục môi trường trong các môn học đặc biệt là môn Tự nhiên xã hội lớp 2 là rất cần thiết vì vậy tôi đã nghiên cứu và đưa ra “ Một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy – học môn Tự nhiên và Xã hội ở lớp 2 ” trong bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống.

3. Giải pháp thực hiện

Biện pháp 1: Thiết kế bài giảng sinh động, kết hợp công cụ dạy học trực quan để nâng cao khả năng liên tưởng và ghi nhớ kiến thức cho học sinh

Đồ dùng trực quan là những thiết bị dạy học dạy học sẵn có hoặc do giáo viên, học sinh tự làm, tự tìm tòi để phục vụ cho nội dung bài học.

Thiết bị dạy học là yếu tố không thể thiếu trong quá trình dạy học. Thiết bị dạy học giúp học sinh tri giác một cách trực tiếp về sự vật, từ đó các em có nhận thức sâu hơn nội dung bài học. thiết bị dạy học gồm thiết bị dạy : là những thiết bị do giáo viên sử dụng khi giảng dạy như tranh, ảnh, vật mẫu, băng hình,…Còn thiết bị học : là những thiết bị do học sinh sử dụng như phiếu học tập, tranh ảnh, vật thật mà học sinh tự chuẩn bị.

Sử dụng đồ dùng trực quan cần gắn với nội dung của sách giáo khoa, phù hợp với mục tiêu, nội dung bài học và phù hợp với hình thức, phương pháp dạy học bộ môn đó và phải đúng lúc, đúng chỗ, cần nghiên cứu sử dụng thành thạo các loại đồ dùng.

Ví dụ : khi dạy Bài 17 : “Động vật sống ở đâu?” (trang 62 Tự nhiên và Xã hội sách Kết nối tri thức), khi dạy xong hoạt động cơ bản, tôi yêu cầu học sinh sưu tầm tranh ảnh về các con vật và sẽ mang đến lớp vào tiết học sau. Ở hoạt động thực hành học sinh sẽ lấy tranh ảnh về các con vật mà mình sưu tầm được để giới thiệu với các bạn : đó là con vật gì ? Nó sống ở đâu ? Nó có lợi ích hay có tác hại gì đối với con người ?

Hay ở Bài 17: “Thực vật sống ở đâu?” (trang 58 Tự nhiên và Xã hội sách Kết nối tri thức), mỗi học sinh sẽ tự chuẩn bị một số cây sống trên cạn, một số cây sống dưới nước để mang đến lớp. Trong quá trình học các em sẽ được làm thí nghiệm ngay tại lớp với những cây mà các em đã tự sưu tầm. Được trực tiếp tham gia vào các hoạt động các em rất sôi nổi, hứng thú trong học tập.

Biện pháp 2: Vận dụng phương pháp quan sát để giúp học sinh tiếp cận thực tế

Quan sát là phương pháp sử dụng các giác quan để tri giác trực tiếp, có mục đích các đối tượng tự nhiên và xã hội mà không có sự can thiệp vào quá trình diễn biến các hiện tượng hoặc sự vật nào đó.

Phương pháp quan sát là phương pháp đặc trưng để dạy môn Tự nhiên và xã hội. Sách Hướng dẫn học môn Tự nhiên và xã hội có rất nhiều tranh, ảnh giúp học sinh quan sát để biết được hình dạng, đặc điểm bên ngoài của cơ thể người, của một số cây xanh, con vật hoặc nhận biết các hiện tượng diễn ra trong tự nhiên, trong cuộc sống.

Thông thường khi hướng dẫn học sinh quan sát, tôi thường tiến hành theo 4 bước sau :

• Lựa chọn đối tượng quan sát : trong mỗi tiết học, bài học giáo viên cần xác định lượng kiến thức cần đạt, từ đó xác định đối tượng để khai thác lượng kiến thức đó. Đối tượng quan sát có thể là tranh ảnh, mô hình, vật thật, nên tối đa lựa chọn vật thật cho học sinh quan sát. Khi không có điều kiện để chuẩn bị vật thật thì mới cho học sinh quan sát mô hình, tranh ảnh. Đối tượng quan sát phải rõ ràng, đủ lớn, đảm bảo tính sư phạm, tính thẩm mĩ thì mới có thể giúp học sinh tri giác đúng về sự vật, hiện tượng.
• Xác định mục đích quan sát : khi đã lựa chọn được đối tượng quan sát, giáo viên phải xác định cho học sinh quan sát để đạt mục đích gì, cần hướng học sinh quan sát bộ phận, đặc điểm của đối tượng, tránh quan sát lan man.
• Tổ chức và hướng dẫn học sinh quan sát : giáo viên cần hướng dẫn, tổ chức cho học sinh quan sát một cách khéo léo, nhẹ nhàng, đúng trọng tâm. Tùy vào số lượng đồ dùng, mục tiêu của từng tiết học, từng hoạt động có thể tổ chức cho học sinh quan sát cá nhân (nếu đảm bảo 1 đồ dùng/học sinh) hoặc theo cặp, nhóm (nếu ít đồ dùng). Các nhóm có thể cùng quan sát một đối tượng để giải quyết chung một nhiệm vụ học tập hoặc mỗi nhóm có thể quan sát nhiều đối tượng khác nhau và giải quyết nhiều nhiệm vụ khác nhau. Khi quan sát, tôi khuyến khích học sinh sử dụng nhiều giác quan để phán đoán, cảm nhận. Đồng thời tôi hướng dẫn các em quan sát từ tổng thể đến chi tiết, từ ngoài vào trong.
• Trình bày kết quả sau khi quan sát : có thể tổ chức cho các em trình bày kết quả quan sát trong nhóm, hoặc trước lớp. Nhưng cho dù theo hình thức nào thì cũng phải đạt được mục đích quan sát đã đặt ra.

Chẳng hạn : Khi dạy Bài 17 : “Động vật sống ở đâu?” (trang 62 Tự nhiên và Xã hội sách Kết nối tri thức), tôi cho học sinh sưu tầm các bức tranh về các con vật, các em mang đến lớp và làm việc với các tranh đã chuẩn bị. Các nhóm quan sát tranh và nói nơi sống của các con vật đó. Sau khi đã quan sát các bức tranh, ảnh về các con vật các em sẽ sắp xếp chúng thành các nhóm : những con vật sống trên cạn, những con vật sống dưới nước, những con vật vừa sống trên cạn vừa sống dưới nước. Đây không chỉ là một hoạt động học tập mà còn giúp các em hứng thú, thoải mái khi được làm việc với các bức tranh, ảnh nhiều màu sắc và quan trọng hơn là hình thành kĩ năng quan sát cho học sinh từ đó cung cấp kiến thức của bài học.