SKKN Một số biện pháp nâng cao hiệu quả thảo luận nhóm trong phân môn Địa lí 5

1. Phần mở đầu

I.1. Lý do chọn đề tài  

Trong dạy học Địa lí hiện nay, phương pháp dạy học hợp tác nhóm nhỏ ngày càng được sử dụng rộng rãi và tỏ ra có hiệu quả. Hình thức tổ chức dạy học này có đặc điểm là yêu cầu học sinh nghĩ nhiều hơn làm nhiều hơn. Bên cạnh đó phương pháp dạy học hợp tác nhóm nhỏ còn có thêm một đặc trưng: học sinh cùng nhau thảo luận theo định hướng của giáo viên. Đây là mối quan hệ trò – trò được các thầy cô nhắc nhiều hơn, tác động nhiều hơn trong những năm gần đây và được các thầy cô đánh giá là rất cần thiết trong dạy học. Trong yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay, việc phát huy tính tích cực học tập của học sinh hết sức quan trọng và được thực hiện ở nhiều môn học khác nhau, trong đó có phân môn Địa lí. Mặt khác, trong dạy học Địa lí việc rèn luyện kĩ năng cho các em luôn được chú trọng, đặc biệt là kĩ năng hợp tác thảo luận nhóm nhỏ. 

 Nhiều nhà nghiên cứu, nhiều giáo viên đã cố gắng tìm những phương pháp tối ưu để rèn luyện kĩ năng học tập cho học sinh trong dạy học Địa lí và đã có nhiều để tài, sáng kiến kinh nghiệm thiết thực. Việc dạy học theo   phương pháp hợp tác nhóm nhỏ cho học sinh là việc rất cần thiết không thể thiếu được cho mỗi bài học, tiết học và xuyên suốt toàn bộ chương trình dạy và học địa lý ở các cấp học đặc biệt là cấp Tiểu học.

Trong phân môn Địa lý ở trường Tiểu học nói chung và Địa lý lớp 5 nói riêng, việc hợp tác nhóm nhỏ trong các tiết dạy thường xuyên và thiết thực. Hợp tác nhóm nhỏ không những là phương pháp dạy học tích cực cho mỗi bài học mà còn chứa đựng kiến thức cho học sinh khai thác, giúp các em hiểu sâu hơn, cụ thể hơn thế giới xung quanh chúng ta và những vấn đề Địa lý liên quan. Mặt khác, trong dạy học Địa lý, việc hướng dẫn cho học sinh hợp tác nhóm nhỏ là khâu hết sức quan trọng nhưng cả giáo viên và học sinh thường gặp không ít khó khăn để thực hiện. Chính vì tầm quan trọng của hợp tác nhóm nhỏ và thực tế ở trường nên tôi đã chọn đề tài: “ Một số biện pháp nâng cao hiệu quả thảo luận nhóm trong phân môn Địa lí lớp 5” làm đề tài nghiên cứu. 

I.2. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài

1. Mục tiêu:

Nghiên cứu nội dung chương trình, mục tiêu của phân môn Địa lí mối quan hệ hiện tượng tự nhiên, các lĩnh vực kinh tế – xã hội của Việt Nam; một số hiện tượng Địa lí của các châu lục, của khu vực Đông Nam Á và một số nước đại diện cho các châu lục trên thế giới. Thu nhập, tìm kiếm tư liệu từ các nguồn thông tin khác nhau giúp học sinh có hứng thú khi học Địa lí.

1. Nhiệm vụ của đề tài

Nghiên cứu phương pháp dạy học phân môn Địa lí từ đó tìm ra phương pháp dạy học phù hợp với đối tượng học sinh.

Nghiên cứu các hoạt động để giúp học sinh thảo luận nhóm có hiệu quả.

Đề xuất các phương pháp dạy học phù hợp để nâng cao chất lượng học tập của học sinh và làm nền tảng vững chắc cho những năm học tiếp theo. 

I.3. Đối tượng nghiên cứu

Tất cả giáo viên và các em học sinh lớp 5 Trường Tiểu học Lý Tự Trọng huyện Krông Ana – Tỉnh Đắk Lắk. 

I.4. Phạm vi nghiên cứu   

Các dạng bài trong phân môn Địa lí lớp 5.

Phương pháp dạy học theo nhóm.

I.5. Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp nghiên cứu tài liệu.

Phương pháp quan sát.

Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động ( nghiên cứu kết quả học tập của học sinh ).

Phương pháp tổng kết kinh nghiệm.

Phương pháp phân tích, tổng hợp.

1. Phần nội dung 

II.1. Cơ sở lí luận

Đổi mới phương pháp dạy học trước hết được thể hiện ở sự đổi mới phong cách dạy của thầy và phong cách học của trò: người thầy thiết kế các tình huống để học sinh tự khai thác, tự chiếm lĩnh và kiến tạo kiến thức, người thầy tạo ra các cơ hội để học sinh có thể suy nghĩ nhiều hơn, hoạt động nhiều hơn và có trách nhiệm hơn đối với việc học tập của mình.

Đổi mới phương pháp dạy học Địa lí chỉ thành công khi phương pháp dạy học Địa lí tác động mạnh đến người học và phát huy tính tích cực tự giác, chủ động tư duy sáng tạo của người học, bồi dưỡng cho người học năng lực tự học, tự quản lòng say mê học tập và ý chí vươn lên.

Đổi mới phương pháp dạy học hiện nay có nhiều thuận lợi mà nội dung kiến thức sách giáo khoa được biên soạn theo tinh thần đổi mới phương pháp dạy học, khi mà hầu hết các trường đã trang bị đầy đủ về phương tiện, thiết bị dạy học. Đặc biệt trong bối cảnh công nghệ thông tin đang đóng vai trò quan trọng trong đời sống xã hội. Người thầy và học sinh đang ở trong một thời kì mới của những nhận thức mới về dạy và học trong nhà trường phổ thông.

Việc đổi mới phương pháp dạy học Địa lí chỉ thành công khi chúng ta tổ chức dạy học Địa lí theo kiểu mới trên cơ sở tăng cường áp dụng các phương pháp phương tiện hình thức tổ chức dạy học hiện đại kết hợp với việc cải biến các phương pháp dạy học truyền thống theo những hướng đổi mới.

Nhưng hiện nay việc đổi mới phương pháp dạy học đặc biệt phương pháp thảo luận nhóm còn gặp một số hạn chế như sau:

Phần lớn giáo viên dạy theo hình thức rập khuôn, máy móc để có bước thảo luận nhóm trong tiết dạy dẫn đến chất lượng trong tiết dạy không cao. 

Thực hiện không đầy đủ các bước quy trình thảo luận nhóm như chỉ nêu câu hỏi cho học sinh thảo luận rồi cho các nhóm báo cáo. Sau đó giáo viên nhận xét đúng, sai, đầy đủ hay chưa đầy đủ nội dung của các nhóm và chốt ý. Làm như vậy sẽ thiếu một bước quan trọng là cho học sinh trong nhóm hoặc các nhóm khác nhận xét, bổ sung làm rõ vấn đề. Vì thế mỗi nhóm chỉ quan tâm đến câu hỏi của nhóm mình mà không cần biết đến câu hỏi của nhóm khác dẫn đến kết quả là học sinh nhận thức không đầy đủ nội dung bài học.

Tổ chức quy mô nhóm không hợp lí: một lớp học có khoảng 35 học sinh mà chỉ tổ chức 4 nhóm thì rất khó thảo luận, nhiều học sinh không có chỗ ngồi, phải đứng vây quanh gây mất trật tự và chỉ mang tính hình thức.

II.2. Thực trạng 

1. Thuận lợi, khó khăn

+ Thuận lợi: 

Về sách giáo khoa: đủ, màu sắc, hình ảnh, lược đồ, bản đồ, số liệu,  kênh hình, kênh chữ,…

Câu hỏi yêu cầu in nghiêng giúp giáo viên tổ chức cho học sinh khai thác thông tin dễ dàng.

Câu hỏi cuối bài tổng hợp được kiến thức của bài học.

Phần nội dung bài học được in đậm, khác màu mực giúp học sinh dễ học. 

Sách giáo viên cung cấp thêm một số thông tin, hiện tượng Địa lí giúp giáo viên mở rộng kiến thức cho học sinh.

Về chương trình: Cấu trúc nội dung chương trình gồm 2 nội dung lớn: Trình bày về một số hiện tượng tự nhiên, các lĩnh vực kinh tế – xã hội của Việt Nam; một số hiện tượng địa lí của các châu lục, của khu vực Đông Nam Á và một số nước đại diện cho các châu lục trên thế giới.

Mục tiêu nội dung chương trình phù hợp với lứa tuổi học sinh Tiểu học.

+ Khó khăn:

Về giáo viên: Không thích dạy phân môn Địa lí. Không nắm chắc các hiện tượng tự nhiên của một số nước trên thế giới.

Về học sinh: Chưa chú trọng phân môn Địa lí, xem đây là môn phụ, chưa hiểu hết ý nghĩa của môn học.

1. Thành công, hạn chế

+ Thành công

Sau khi thực hiện đề tài giáo viên yêu thích phân môn này hơn, có nhiều hiểu biết sâu hơn về nội dung chương trình, phương pháp dạy học theo nhóm và một số kinh nghiệm trong dạy Địa lí cho học sinh.

Học sinh yêu thích môn học không xem môn học này là môn phụ, có hứng thú học Địa lí, có thêm kiến thức về Địa lí Việt Nam và Địa lí thế giới đặc biệt các em có lòng yêu con người, quê hương, đất nước Việt Nam.

+ Hạn chế

Một số giáo viên và học sinh vẫn chưa thích dạy, học theo nhóm phân môn này.

1. Mặt mạnh, mặt yếu

+ Mặt mạnh

Đa số giáo viên khối 5 đều có thể chủ động tổ chức được phương pháp dạy học theo nhóm một cách thành thạo, tự tin. 

Học sinh mạnh dạn, tự tin có thể làm nhóm trưởng hay phát thanh viên mà không hề e ngại. Phát huy được tinh thần hợp tác, đoàn kết giải quyết được tình huống đưa ra. Giúp giáo viên tích lũy được vốn kiến thức về Địa lí Việt Nam và thế giới.

+ Mặt yếu

Cách tổ chức dạy học theo nhóm của một số ít giáo viên vẫn còn mang tính hình thức, rập khuôn.

1. Các nguyên nhân, các yếu tố tác động…

Trước thực trạng về đổi mới phương pháp dạy và học hiện nay, tôi thấy một vấn đề cần đặt ra là: Mỗi giáo phải tự đổi mới để tìm ra hình thức tổ chức dạy học phù hợp với đối tượng học sinh của mình cụ thể là:

Nâng cao ý thức, trách nhiệm trong công tác dạy học.

Có cách tổ chức hoạt động nhóm khoa học, đúng đối tượng. Khai thác được các thông tin trong bài học.

Có kĩ năng quản lý, giám sát hoạt động của các nhóm học sinh tốt.

Tuy nhiên trong dạy học Địa lí hiện nay nhiều giáo viên chưa nắm được tư liệu, số liệu, các hiện tượng địa lí của Việt Nam và thế giới.

Trang thiết bị phục vụ cho môn học này chưa đầy đủ. Giáo viên chưa đi sâu nghiên cứu tài liệu, chưa nhiệt tình trong các giờ dạy. Hình thức tổ chức thảo luận nhóm còn mang tính hình thức, rập khuôn. Bản thân giáo viên còn xem nhẹ môn học này hơn Toán, Tiếng Việt.

1. Phân tích, đánh giá các vấn đề về thực trạng mà đề tài đã đặt ra.

  Trường Tiểu học Lý Tự Trọng là một trong 7 trường của huyện được tiếp cận mô hình trường học mới Việt Nam ( VNEN ). Mô hình trường học này là một mô hình dạy học lấy học sinh làm trung tâm. Dạy  học theo nhóm triệt để. Dạy học theo tinh thần học sinh:Tự giác, tự quản, tự học, tự đánh giá, tự tin, tự trọng. Giáo viên: Tự chủ, tự bồi dưỡng. Nhà trường: Tự nguyện.

Chính vì điều đó mà tất cả học sinh tham gia đều làm tốt vai trò của một nhóm trưởng một thành viên trong nhóm. Nhiều em có tinh thần tự giác, hợp tác cao, ham tìm hiểu về Địa lí trong nước cũng như địa lí thế giới. Mặt khác nhiều học sinh có năng lực quản lí nhóm tốt nên các em muốn được thể hiện mình với các bạn. Đặc biệt các em rất thích nghe, hiểu những hiện tượng địa lí trong nước và thế giới nên rất thuận lợi cho giáo viên dạy học phân môn này.

Giáo viên yêu nghề, có tâm huyết với nghề. Nhiều giáo viên đã say sưa tìm tòi kiến thức qua sách, báo, mạng để phục vụ cho tiết dạy. Nghiên cứu, thiết kế bài dạy phù hợp với đối tượng học sinh nên chất lượng dạy học ngày một nâng cao.

Song trong trường vẫn còn một số học sinh rụt rè, nhút nhát, tiếp thu bài chậm. Các em chưa ý thức được tầm quan trọng của việc học, chưa có khả năng tự học, tự rèn, tự khám phá. Khả năng tư duy ở một số học sinh còn hạn chế. Do vậy, việc tiếp thu bài, tính tự giác, khả năng quản lý, tổ chức của một số em còn non.

Một số giáo viên lười tổ chức thảo luận nhóm nhỏ vì sợ mất nhiều thời gian, rườm rà, khó quản lý học sinh. Trong khi học sinh thảo luận nhóm còn làm việc riêng chưa kích thích được tính tự quản của các em. Chưa nghiên cứu hoạt động nào cần thảo luận nhóm, hoạt động nào không cần thảo luận nhóm dẫn đến chất lượng thảo luận nhóm nhiều lúc chưa cao.

II.3. Giải pháp, biện pháp 

1. Mục tiêu của giải pháp, biện pháp

Nhằm nâng cao hiệu quả thảo luận nhóm nhỏ trong giảng dạy phân môn Địa lí.

Trình bày được kết quả thảo luận của nhóm bằng lời nói, bài viết, hình vẽ, sơ đồ.

Xác định đầy đủ mục tiêu của từng bài học, từng hoạt động.

Vận dụng được các kiến thức đã học vào thực tiễn đời sống.

1. Nội dung và cách thức thực hiện giải pháp, biện pháp

Sau khi nghiên cứu kĩ các phương pháp dạy học theo nhóm nhỏ của phân môn Địa lí. Tôi thấy những bài nội dung phức tạp dễ gây nhiều ý kiến khác nhau hoặc cần phải có sự hợp tác trong việc giải quyết vấn đề thì nên tổ chức cho học sinh hoạt động theo nhóm để giải quyết vấn đề. 

* Xác định các quy trình tổ chức một hoạt động nhóm:  

1. Làm việc chung cả lớp 

+ Nêu vấn đề, xác định nhiệm vụ học tập.

+ Tổ chức các nhóm, giao nhiệm vụ.

+ Hướng dẫn làm viêc theo nhóm.

1. Làm việc theo nhóm. 

+ Trao đổi ý kiến, thảo luận trong nhóm.

+ Phân công trong nhóm, Từng cá nhân làm việc độc lập rồi trao đổi.

+ Cử đại diện trình bày kết quả làm việc của nhóm.

1. Thảo luận tổng kết trước toàn lớp.

+ Các nhóm lần lượt báo cáo. 

+ Thảo luận chung.

+ Giáo viên có thể kiểm tra bất kì học sinh nào của các nhóm để đánh giá kết quả làm việc học tập hợp tác của nhóm. 

+ Giáo viên tổng kết đặt vấn đề cho bài tiếp theo hoặc vấn đề tiếp theo. 

Ta có thể chia ra làm 2 dạng hoạt động nhóm sau: 

Dạng 1: Hoạt động nhóm giúp học sinh phát hiện kiến thức mới

Dạng 2: Hoạt động nhóm rèn luyện kĩ năng trong tiết thực hành.

* Các biện pháp dạy học hợp tác  nhóm nhỏ.

Biện pháp 1: Chuẩn bị hoạt động nhóm

Trước khi áp dụng hoạt động nhóm vào một bài dạy tôi xác định:

Mục tiêu của hoạt động nhóm trong bài này là gì? 

Hoạt động nào cần thảo luận nhóm?

Hoạt động này cần bao nhiêu thời gian?

Thời gian còn lại đủ để hoàn thành bài dạy không?

Hoạt động này yêu cầu giáo viên và học sinh chuẩn bị những phương tiện, thiết bị gì?

Học sinh cần phải tham khảo trước những tài liệu gì?

Đây là hình thức dạy học đòi hỏi giáo viên phải đưa ra câu hỏi phù hợp, vừa sức hướng dẫn học sinh hoạt động để đi đến nhận thức.

Học sinh mạnh dạn trao đổi xoay quanh một vấn đề được đặt ra dưới dạng câu hỏi, bài tập hay nhiệm vụ nhận thức. Trong trường hợp này học sinh giữ vai trò tích cực chủ động tham gia thảo luận, giáo viên nêu vấn đề và tổng kết. Hoạt động này có hai hình thức:

+ Giáo viên nêu một số câu hỏi theo hình thức phân công các nhóm thảo luận viết vào giấy.

+ Giáo viên chia học sinh thành các nhóm và thảo luận theo nội dung của phiếu học tập đã chuẩn bị trước.

+ Các bước tiến hành thảo luận:

Biện pháp 2: Chia nhóm