SKKN Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả khi dạy học dạng bài ôn tập Địa lí lớp 5

1 . Mở đầu

1.1.Lí do chọn đề tài.

Ở bậc tiểu học, mỗi môn học đều đóng một vị trí quan trọng nhất định, đối với phân môn Địa lí lớp 5 đã giúp cho học sinh có hiểu biết về thiên nhiên, về môi trường sống xung quanh, cung cấp cho học sinh một số kiến thức cơ bản, thiết thực về các sự vật, hiện tượng và các mối quan hệ địa lí ở Việt Nam cũng như  một số nước đại diện cho các châu lục trên thế giới. Học sinh khối 4 và khối 5 được tiếp cận với phân môn Địa lí là các em được hình thành kỹ năng quan sát sự vật, hiện tượng, thu thập tìm kiếm tư liệu địa lí từ sách giáo khoa, trong cuộc sống gần gũi học sinh; học sinh biết trình bày kết quả học tập qua nhiều hình thức: lời nói, bài viết, hình vẽ, sơ đồ, bảng thống kê … thông qua các giờ học Địa lí trên lớp, nhất là những bài ôn tập trong chương trình địa lí lớp 5, các em biết vận dụng vào cuộc sống phong phú. Từ đó hình thành được ở các em thái độ ham học hỏi, tìm hiểu để biết về quê hương, đất nước, môi trường xung quanh, thêm yêu thiên nhiên, yêu con người, yêu quê hương, đất nước và khát khao được học để trở nên con người có ích cho gia đình, xã hội, trở nên con người năng động, sáng tạo, đem hết sức mình để góp phần xây dựng một đất nước Việt Nam văn minh, giàu mạnh hơn. 

Muốn giáo dục cho học sinh lớp 5 có những hiểu biết về địa lí Việt Nam và thế giới thì trước hết phải tạo được tình cảm hứng thú học môn Địa lí ở mỗi em. Thực tế, qua nhiều năm giảng dạy khối lớp 5, tôi thấy việc dạy học địa lí còn khó với giáo viên và có phần tẻ nhạt với học sinh. Đa số phụ huynh và học sinh đều quan niệm Địa lý chỉ là môn phụ, không quan trọng bằng môn Toán và Tiếng Việt. Giáo viên cũng chưa thực sự đầu tư nhiều vào phân môn này để thu hút học sinh. Khi dạy giờ Địa lí, đa số giáo viên chỉ sử dụng các thiết bị dạy học địa lí để minh họa cho lời giảng mà ít chú ý đến chức năng nguồn tri thức của chúng. Bên cạnh đó, còn có giáo viên chưa vận dụng tổ chức các hình thức học tập cho các em học sinh. Đặc biệt là khi dạy dạng bài ôn tập môn Địa lí giáo viên thường gặp rất nhiều khó khăn, tiết ôn tập tổng hợp kiến thức nên nội dung ôn tập dài, khó thực hiện thành công trong một tiết học.

Vậy làm thế nào để dạy dạng bài ôn tập địa lí lớp 5 đạt được hiệu quả cao?. Tôi thiết nghĩ: Tại sao chúng ta không ứng dụng công nghệ thông tin, khai thác tiện ích của mạng Internet và những thiết bị dạy học hiện đại, đưa các hình ảnh, tiếng động video có nội dung phục vụ cho bài giảng kết hợp với đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học sẽ làm cho tiết học hấp dẫn, sinh động đạt hiệu quả cao hơn. Làm thế nào để Địa lý không chỉ cung cấp kiến thức cơ bản cần thiết mà còn là bộ môn khoa học hấp dẫn học sinh?… là một vấn đề lớn đòi hỏi tâm huyết và sự sẻ chia của các nhà giáo, nhất là những người giáo viên trực tiếp giảng dạy ở Tiểu học. 

Chính vì vậy, với cương vị là tổ trưởng chuyên môn và là một giáo viên được phân công giảng dạy nhiều năm ở lớp 5 tôi mạnh dạn chia sẽ cùng đồng nghiệp: “Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả khi dạy học dạng bài ôn tập địa lí lớp 5.”  – Một vấn đề  ít giáo viên quan tâm đến.

1.2.Mục đích nghiên cứu.

Đưa ra một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả khi dạy học dạng bài ôn tập địa lí lớp 5.

1.3.Đối tượng nghiên cứu.

– Học sinh khối lớp 5 ở Trường Tiểu học Định Hưng 

1.4.Phương pháp nghiên cứu.

Qua quá trình thực dạy học dạng bài ôn tập địa lí lớp 5, tôi đưa ra một số phương pháp nghiên cứu là:

– Phương pháp nghiên cứu tài liệu.

– Phương pháp vấn đáp.

   – Phương pháp thực nghiệm.

– Phương pháp so sánh đối chiếu.

– Phương pháp quan sát.

– Phương pháp đàm thoại.

    – Phương pháp tổ chức trò chơi.

2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm.

           2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm.

Ở nước ta trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội, vấn đề giáo dục luôn được coi là vấn đề quan trọng hàng đầu. Để đáp ứng được yêu cầu của cách mạng khoa học kỹ thuật đang phát triển nhanh chóng và mạnh mẽ, đòi hỏi ngành giáo dục và đào tạo phải thay đổi cách dạy và cách học nhằm tạo ra nguồn nhân lực mới có tri thức khoa học cao, kĩ năng vận dụng vào thực tiễn và dễ dàng thích ứng trong môi trường mới đầy năng động, sáng tạo để giải quyết tốt các vấn đề trong cuộc sống. Vì thế, chương trình giáo dục mới rất chú trọng đến việc phát huy tư duy tổng hợp, sáng tạo, tự nghiên cứu, tự học của học sinh.

Chương trình địa lí lớp 5 bao gồm 2 nội dung cơ bản:

Địa lí Việt Nam: Học sinh học về địa lí Tổ quốc một cách có hệ thống. Từ địa lí tự nhiên đến dân cư, kinh tế nhằm giúp cho học sinh có được các kiến thức mang tính khái quát về đất nước Việt Nam, đồng thời có một số kĩ năng, phương pháp tìm hiểu về địa lí một quốc gia, một lãnh thổ cụ thể và tăng thêm tình yêu quê hương đất nước.

Địa lí thế giới: Học sinh học về địa lí các châu lục, một số quốc gia tiêu biểu trên thế giới. Phần nội dung này giúp học sinh mở rộng tầm nhìn ra thế giới bên ngoài và giúp các em biết được một số phương pháp, kĩ năng tìm hiểu địa lí một châu lục. Tuy nhiên còn có thêm bài học về các đại dương trên thế giới để học sinh có cái nhìn tổng thể về bề mặt Trái đất.

Riêng đối với môn Địa lí dạng bài ôn tập là một trong những bài khó dạy, khô khan không gây được hứng thú học tập của học sinh. Chính vì lẽ đó giáo viên khi dạy các tiết này thường gặp rất nhiều khó khăn. Để giúp học sinh nắm vững kiến thức địa lí, hình thành  các kĩ năng địa lí thì đòi hỏi giáo viên phải có vốn kiến thức địa lí vững vàng, nắm vững mục tiêu của chương trình của mỗi bài dạy, phải chuẩn bị bài công phu và đồ dùng dạy học chu đáo, thiết kế bài học một cách khoa học, kiến thức tổng hợp, kĩ năng phân tích thuần thục và quan trọng là biết lựa chọn phương pháp dạy học, hình thức tổ chức dạy học phù hợp với mỗi tiết dạy và đối tượng học sinh. Người giáo viên biết kết hợp nhuần nhuyễn, hợp lí và khoa học các phương pháp sẽ làm học sinh thích thú và hào hứng tham gia học tập một cách tích cực. Như Hêghen đã nói: “ Phương pháp là sự vận động bên trong của nội dung”. Vì thế phương pháp dạy học là hệ thống những cách thức hoạt động bao gồm các hành động và thao tác của giáo viên, học sinh nhằm thực hiện tốt mục đích và nhiệm vụ học tập. Mặt khác, học sinh tiểu học là lứa tuổi “Chóng nhớ, mau quên”, lứa tuổi mang đặc điểm nhận thức, tư duy trực quan và cụ thể. Muốn học sinh nhớ nội dung học tập thì ngoài việc thường xuyên phải củng cố, ôn tập về nội dung cần nhất thì việc tạo cho các em cảm giác hứng thú và say mê với nội dung cần ghi nhớ, chắc chắn rằng các em sẽ dễ tiếp thu, dễ nhớ và nhớ lâu hơn. Các em không những nhận thức tốt các vấn đề mang tính cụ thể mà còn rất có hứng thú khi khai thác, tìm hiểu các vấn đề mang tính cụ thể, đồng thời các em cũng rất ưa thích các trực quan mang tính bắt mắt mà các em có thể quan sát một cách dễ dàng.

          2.2. Thực trạng.

Qua quá trình giảng dạy phân môn địa lí ở lớp 5 cho thấy: đa số các giáo viên đều nhận thấy phân môn địa lí là môn học quan trọng, nhằm giúp cho học có những kiến thức cơ bản thiết thực về: Các sự vật hiện tượng và các mối quan hệ địa lí đơn giản ở Việt Nam, các châu lục và một số quốc gia trên thế giới. Giáo viên thấy cần phải tạo hứng thú học môn địa lí cho học sinh thông qua việc vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học và hình thức dạy học tích cực. Tuy nhiên trong thực tế giảng dạy và qua dự giờ đồng nghiệp tôi thấy vẫn còn tồn tại những vấn đề sau:

2.2.1. Công tác chuẩn bị và thiết kế bài giảng cho tiết ôn tập địa lí lớp 5 chưa  đầy đủ, chưa chu đáo.

– Giáo viên chủ quan trong công tác chuẩn bị về kiến thức nội dung ôn tập và đồ dùng phục vụ cho tiết học, trong các tiết dạy, giáo viên thường sử dụng tranh ảnh, hệ thống các bài tập, thông tin…có sẵn trong sách giáo khoa  mà không mở rộng thêm, chưa chú ý đến việc sưu tầm tranh ảnh, cập nhật thông tin, tranh ảnh trên mạng  Internet, trên các phương tiện thông tin đại chúng để đưa vào bài dạy nhằm khắc sâu, mở rộng kiến thức địa lí cho học sinh. 

– Khi gặp dạng bài ôn tập thường khô khan nên giáo viên thường ngại nên chỉ dạy theo hệ thống các bài tập trong sách giáo khoa một các đơn giản, chưa nắm vững mối quan hệ giữa kiến thức bài mới với kiến thức của phần ôn tập, không có sự sáng tạo để gây hứng thú học tập cho học sinh.Giáo viên thường dạy chay ngại thiết kế giáo án điện tử vì phải ứng dụng công nghệ thông tin, phải tìm tòi thông tin, tư liệu… đầu tư mất nhiều thời gian. Một số giáo viên không nắm được các bước và các thao cơ bản để soạn giáo án điện tử. Giáo viên đôi khi không đầu tư đúng mức từ việc thiết kế bài dạy đến việc giảng dạy trên lớp, không dành đủ thời gian cho một tiết địa lí. 

2.2.2. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học chưa mạnh dạn đổi mới, chưa linh hoạt, chưa phong phú, chưa đảm bảo cá thể hóa hoạt động học tập để  giúp học sinh tự chiếm lĩnh được kiến thức.

– Dạy tiết ôn tập, giáo viên thường sử dụng phương pháp dạy học truyền thống như hỏi – đáp là chủ yếu, giáo viên truyền thụ kiến thức còn học sinh thì ghi nhớ kiến thức một cách máy móc. Khi sử dụng giáo án điện tử các thao tác sử dụng máy chiếu trên lớp còn lúng túng, chưa nhịp nhàng. 

– Giáo viên chưa chịu khó tìm tòi các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học để giúp học sinh chủ động chiếm lĩnh kiến thức. Hình thức dạy học đơn điệu, chưa có sự sáng tạo.Bởi vậy chất lượng học tập ở các tiết ôn tập chưa cao, học sinh chỉ làm bài tập trong sách giáo khoa, giáo viên kiểm tra kết quả và kết luận đúng hoặc sai, ít quan tâm đến khai thác kiến thức ở kênh hình để thấy được cái hay, cái đẹp, cái thực tế của môn học … Tất cả những điều đó dẫn đến khi học tiết ôn tập địa lí các em không có sự liên hệ thực tế, một số học sinh không thích học môn địa lí, không hứng thú với tiết ôn tập môn địa lí, tiếp thu bài một cách thụ động.

– Trong tiết ôn tập địa lí, kĩ năng sử dụng bản đồ, lược đồ của học sinh chưa tốt, chưa thành thạo, học sinh chỉ mới xem bản đồ, lược đồ, khi chỉ các vị trí trên bản đồ, lược đồ còn lúc túng, có học sinh chỉ vị trí địa lí trên bản đồ, lược đồ thiếu chính xác. 

2.2.3. Việc đánh giá học sinh thường xuyên khi học địa lí lớp 5 với dạng bài ôn tập chưa triệt để theo yêu cầu của thông tư 22.

– Giáo viên còn chú trọng về việc giáo viên đánh giá học sinh mà học sinh tham gia đánh giá, tự đánh giá học sinh và phụ huynh tham gia đánh giá học sinh chưa nhiều.

– Đánh giá học sinh mới thay đổi nên quy trình đánh giá học sinh trong đánh giá thường xuyên và đánh giá định kì chưa tạo thành thói quen đánh giá, chưa đánh giá đúng yêu cầu.

– Kĩ năng giao tiếp của học sinh trong trường tiểu học còn nhiều hạn chế, các em còn e dè chưa có ngôn ngữ để nhận xét học sinh chính xác.

2.3. Các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả khi dạy học dạng bài ôn tập địa lí lớp 5.

2.3.1. Công tác chuẩn bị và thiết kế bài giảng cho dạng bài ôn tập địa lí lớp 5 

2.3.1.1. Công tác chuẩn bị cho tiết ôn tập địa lí lớp 5.

– Giáo viên trước khi lên lớp phải chuẩn bị chu đáo việc thiết kế bài giảng cho dạng bài ôn tập địa lí lớp 5. Giáo viên phải xác định rõ dạng bài ôn tập và nắm vững mục tiêu của tiết ôn tập; cần tư duy để chuẩn bị đồ dùng dạy học , trang thiết bị dạy học phục vụ chu đáo cho tiết ôn tập địa lí.

– Để giúp cho việc dạy dạng bài ôn tập địa lí lớp 5 thành công thì đòi hỏi người giáo viên phải hệ thống được các kiến thức địa lí của phần trước bài ôn tâp, sưu tầm, cập nhật thông tin để củng cố mở rộng kiến thức địa lí, môi trương xung quanh cho học sinh, chuẩn bị phiếu học tập phục vụ cho tiết học.

 Ví dụ dạy bài 7: Ôn tập thì giáo viên phải nắm được mục tiêu cần đạt của tiết ôn tập và phải hệ thống, nắm vững các kiến thức về một số đặc điểm địa hình, khí hậu, sông ngòi, đất, rừng của nước ta.

– Giáo viên phải chuẩn bị chu đáo về đồ dùng học tập, bản đồ, lược đồ và lựa chọn hình ảnh, tranh ảnh, thông tin, âm thanh, video… để tiết ôn tập đạt hiệu quả cao.  

– Bản đồ, lược đồ vừa là phương tiện trực quan vừa là nguồn tri thức quan trọng, chiếm một số lượng nhiều nhất trong hệ thống kênh hình ở phần Địa lí lớp 5. Vì vậy, việc hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ, lược đồ cho học sinh là không thể thiếu trong quá trình dạy học địa lí. Với dạng bài ôn tập này, rèn luyện cho học sinh kĩ năng về chỉ các vị trí các sân bay, các cảng biển lớn, đường sắt Bắc- Nam, quốc lộ 1A… trên bản đồ, lược đồ.

2.3.1.2. Ứng dụng công nghệ thông tin để thiết kế giáo án điện tử.

        Trong những năm gần đây, việc ứng dụng công nghệ thông tin để dạy học

 có tác dụng mạnh mẽ làm thay đổi phương pháp dạy học ở tiểu học. Học sinh tiểu học có tư duy từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng nên quá trình nhận thức thường gắn với những hình ảnh, hoạt động cụ thể. Bởi vậy, các phương tiện trực quan rất cần thiết trong quá trình giảng dạy. Các hình ảnh âm thanh sinh động, rõ nét sẽ thu hút được sự chú ý của học sinh. Ứng dụng công nghệ thông tin có thể vận dụng vào giảng dạy tất cả các môn học. thấy rõ được hiệu quả của việc ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học, bản thân tôi đã áp dụng và sử dụng giáo án điện tử đề dạy dạng bài ôn tập địa lí lớp 5. Sau đây là các bước và các thao tác cơ bản để soạn giáo án điện tử.

* Các bước soạn giáo án nhanh và hiệu quả:

Bước 1: Xác định mục tiêu, trọng tâm bài học.

Bước 2: Chuẩn bị các “ nguyên liệu” cần thiết cho giáo án.

Bước 3: Tạo hiệu ứng, liên kết các trang ( slide)

Bước 4: Sắp xếp các nội dung.

Bước 5: Chạy thử và đóng gói bài giảng.

* Các thao tác đơn giản khi soạn giáo án điện tử.

–  Nháy chuột phải vào Desktop (màn hình) xuất hiện một menu. Ở Menu này chúng ta vào mục New       Microsoft Powerpoint

– Chọn một slide mới : Vào menu Insert        New Slide                                      

– Soạn nội dung, đưa hình ảnh, video… theo yêu cầu nội dung của môn học.

-Hiệu ứng các thông cần trình chiếu theo thứ tự: Nháy chuột vào menu “Slide Show”           “Custom Animation” 

          – Sau đó để trình chiếu một Slide ta ấn biểu tượng      trên Slide 

2.3.2. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học linh hoạt, phong phú, tạo hứng thú học tập cho học sinh khi học dạng bài ôn tập trong phân môn địa lí và giúp học sinh tự chiếm lĩnh được kiến thức.

2.3.2.1. Nội dung, yêu cầu của các tiết ôn tập địa lí lớp 5.

Phần địa lí lớp 5 gồm 2 chủ đề lớn với 29 bài, trong đó 25 bài học kiến thức  mới  và với 4 bài ôn tập. 

Bài 7: Ôn tập về  các kiến thức đã học về địa lí tự nhiên Việt Nam ở mức độ đơn giản: đặc điểm chính của các yếu tố tự nhiên như địa hình, khí hậu, sông ngòi, đất, rừng.

Bài 16: Ôn tập các kiến thức đã học về dân cư, các ngành kinh tế của nước ta ở mức độ đơn giản.

Bài 22: Ôn tập kiến thức về một số  đặc điểm của châu Á, châu Âu về: diện tích, địa hình, khí hậu, dân cư, hoạt động kinh tế.

Bài 35: Ôn tập về  một số đặc điểm chính về điều kiện tự nhiên (vị trí địa lí, đặc điểm tự nhiên), dân cư, hoạt động kinh tế (một số sản phẩm công nghiệp, sản phẩm nông nghiệp) của các châu lục: châu Á, châu Âu, châu Phi, châu Mĩ, châu Đại Dương, châu Nam cưc.

2.3.2.2. Phương pháp dạy học 

Đổi mới phương pháp dạy học là quá trình áp dụng phương pháp hiện đại trên cơ sở phát huy những yếu tố tích cực của phương pháp dạy học truyền thống nhằm thay đổi cách thức phương pháp học tập của học sinh, sử dụng một cách nhuần nhuyễn các phương pháp dạy học phù hợp với đặc trưng bộ môn, đặc điểm của từng loại bài phát huy tính tích cực, tư duy độc lập, sáng tạo trong hoạt động nhận thức của học sinh. Đổi mới phương pháp dạy học là quá trình chuyển từ giáo dục truyền thụ một chiều, học tập thụ động, chủ yếu là ghi nhớ kiến thức sang học tập tích cực, chủ động, sáng tạo, chú trọng hình thành năng lực tự học dưới sự giúp đỡ, hướng dẫn, tổ chức của giáo viên. Những gì học sinh nghĩ được, nói được, làm được thì giáo viên không làm thay, nói thay. Qua đó, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Đối với tiết ôn tập địa lí lớp 5 là một dạng khô khan, chỉ gồm một số bài tập nhằm củng cố các kiến thức về địa lí mà các em vừa học ở những bài trước đó nên trong quá trình dạy hay thao giảng, thi giáo viên giỏi thì giáo viên đều tránh dạng bài này, nếu bắt được bài này nếu giáo viên không biết lựa chọn phương pháp dạy học mà chỉ dạy theo phương pháp truyền thống giáo viên nêu câu hỏi hoặc nêu yêu cầu của bài tập để học sinh đáp ứng đủ yêu cầu của bài tập. Sử dụng các phương pháp diễn giảng, truyền thụ kiến thức một chiều thì không thể phát huy được tính tích cực và sự sáng tạo của học sinh. Trong quá trình dạy học không có phương pháp nào là vạn năng, để phát huy tinh thần tự giác, tích cực, chủ động chiếm lĩnh kiến thức của học sinh giáo viên cần vận dụng linh hoạt các phương pháp tìm tòi, điều tra, giải quyết vấn đề; dạy học tương tác… thì giờ dạy mới đạt hiệu quả cao. 

2.3.2.3. Hình thức tổ chức dạy học.

Để giờ  ôn tập địa lí lớp 5 đạt hiệu quả cao thì đòi hỏi giáo viên phải linh hoạt phối hợp các hình thức tổ chức dạy học như: dạy học theo nhóm, dạy học cá nhân, dạy học cả lớp… một cách linh hoạt vì mỗi hình thức tổ chức dạy học có chức năng và ý nghĩa khác nhau đối với việc thực hiện các nhiệm vụ dạy học. Giáo viên tổ chức và hướng dẫn các hoạt động học tập nhằm huy động mọi khả năng của từng học sinh, để học sinh tự tìm tòi, khám phá nội dung của bài học.