SKKN Một số biện pháp sử dụng tranh ảnh để nâng cao hứng thú học môn Lịch sử cho học sinh lớp 6 (Bộ Sách Chân trời sáng tạo)

1. Lý do chọn đề tài

Lịch sử là một khoa học chuyên nghiên cứu và dựng lại toàn bộ những hoạt động của con người và xã hội loài người trong quá khứ. Học lịch sử là để hiểu được cội nguồn của tổ tiên, cha ông, làng xóm, cội nguồn của dân tộc mình, để chúng ta biết được tổ tiên, cha ông đã sống, lao động như thế nào để tạo dựng nên đất nước như ngày hôm nay. Qua việc học lịch sử, giúp các em hiểu được giá trị của cuộc sống và bồi dưỡng cho các em lòng tự hào dân tộc, sự biết ơn những người có công với đất nước, từ đó các em ý thức được trách nhiệm của mình đối với công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước hiện nay.

……. là một xã thuộc vùng kinh tế đặc biệt khó khăn, giao thông không thuận lợi. Đối tượng học sinh đa phần là con em dân tộc thiểu số. Ngày nay, với sự phát triển như vũ bão của công nghệ thông tin, kiến thức không còn là tài sản riêng của các trường học nữa. Học sinh có thể tiếp cận thông tin từ nhiều kênh, nguồn khác nhau. Tuy nhiên các em học sinh trường THCS …… lại hết sức bỡ ngỡ với công nghệ thông tin. Một số học sinh đã biết tiếp cận thông tin từ nguồn internet nhưng là để phục vụ nhu cầu giải trí, học sinh thường lên mạng xã hội như zalo, facebook để nói chuyện phiếm mà không biết dùng mạng để tìm hiểu những kiến thức phục vụ việc học. Là một giáo viên trong quá trình giảng dạy tôi rất băn khoăn, trăn trở về vấn đề học lịch sử của các em. Làm thế nào để các em không “quay lưng” với lịch sử, làm thế nào để các em yêu thích, có hứng thú khi học các tiết lịch sử… Đó là cả một vấn đề đặt ra cho cả cô và trò. Trò thì phải hứng thú, say mê, yêu thích lịch sử. Cô thì phải phát huy được tính tích cực ở trò, khơi được niềm đam mê với môn học. Trong quá trình giảng dạy, tôi cố gắng học hỏi bạn bè, đồng nghiệp về những kinh nghiệm giảng dạy bộ môn, đồng thời nghiên cứu, tìm giải pháp nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh qua từng tiết học. Đối với học sinh lớp 6, các em mới chuyển cấp từ tiểu học sang cấp THCS, nên hết sức bỡ ngỡ với phương pháp học tập mới, nhất là bộ môn Lịch sử lại là một môn học độc lập. Nếu ngay từ đầu lớp 6, giáo viên hình thành cho các em những kỹ năng, phương pháp học tập tích cực thì chắc chắn khi lên các lớp lớn hơn, các em sẽ được trang bị những phương pháp, những kỹ năng khi học tập, từ đó các em sẽ yêu thích bộ môn, có hứng thú trong từng tiết học lịch sử.

Xuất phát từ nhiệm vụ phát triển giáo dục toàn diện, nhiệm vụ của bộ môn Lịch sử, từ thực tế về đối tượng học sinh ở Trường THCS ……, trong quá trình giảng dạy tôi luôn chú ý đến đối tượng học sinh lớp 6, lớp đầu cấp học, các em vừa chuyển từ cấp tiểu học sang cấp THCS, các em được làm quen với phương pháp học mới nên ngay từ khi bước vào lớp 6, lớp đầu cấp, giáo viên phải hình thành cho các em phương pháp, kỹ năng học tập bộ môn khoa học lịch sử và tạo hứng thú cho các em trong từng tiết dạy. Vì vậy tôi đã rút ra “Một số biện pháp sử dụng tranh ảnh để nâng cao hứng thú học môn Lịch sử cho học sinh lớp 6″ theo bộ sách Chân trời sáng tạo. Giúp các em vừa nắm kiến thức một cách nhanh chóng, vừa hình thành các kỹ năng khi học lịch sử, từ đó các em yêu thích và có hứng thú với lịch sử và không quay lưng lại với lịch sử. Xem lịch sử như một nhu cầu thiết thực của cuộc sống, nó cũng quan trọng không kém bộ môn Toán hay môn Văn. Đồng thời góp phần thực hiện nội dung đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực trong bộ môn lịch sử trong trường THCS.

2. Mục đích nghiên cứu

+ Làm cho tiết học bớt khô khan, không nặng nề mà trở nên nhẹ nhàng, sinh động.

+ Làm cho học sinh thêm yêu thích, có hứng thú khi học lịch sử.

+ Nâng cao chất lượng dạy và học lịch sử ở trường THCS…….

3. Phạm vi nghiên cứu

Một số biện pháp nhằm phát huy tính tích cực của học sinh lớp 6 trong dạy học Lịch sử.

4. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài là một số biện pháp nâng cao chất lượng tự học môn lịch sử của học sinh khối 6

B. NỘI DUNG

1. Cơ sở lý luận

Trong học tập lịch sử, quá trình nhận thức của học sinh được bắt đầu bằng quan sát (tri giác) tài liệu, từ đó nhớ, hình dung lại để hình thành những mối liên hệ tạm thời tương ứng (biểu tượng). Biểu tượng là dấu ấn ghi lại trong ý thức các em những hình ảnh về sự kiện, hiện tượng lịch sử đã được tri giác. Song để hiểu sự kiện, hiện tượng quá khứ, phải tìm ra bản chất của chúng, tức là hình thành khái niệm lịch sử. Muốn làm được việc này phải thông qua các thao tác tư duy như: đối chiếu, so sánh, phân tích, tổng hợp… vạch ra dấu hiệu bản chất. Quá trình này không tự diễn ra mà đòi hỏi phải có sự kích thích nhất định cho tư duy. Yêu cầu tìm ra bản chất của sự kiện, hiện tượng quá khứ là những biểu hiện của những nhiệm vụ nhận thức nảy sinh ra trên cơ sở tri giác. Chính các câu hỏi “như thế nào?”, “tại sao?”… sẽ kích thích óc tìm tòi, sự phân tích, so sánh và khái quát hoá của học sinh. Như vậy, trong các hoạt động nhận thức lịch sử của học sinh (tri giác, nhớ, hình dung, tưởng tượng, tư duy…) thì tư duy có vai trò quan trọng. Nếu không có hoạt động của tư duy thì không thể nhận thức được bản chất của sự kiện, hiện tượng lịch sử.

Đối với các em lớp 6 bước vào môi trường học tập mới còn rất nhiều bỡ ngỡ, việc học tập, kiểm tra đánh giá có nhiều điểm khác biệt so với chương trình tiểu học, vì vậy người dạy cần hướng các em đi đúng hướng, nếu không các lớp học tiếp theo việc học tập bộ môn sẽ không đạt kết quả theo mong muốn. Phương pháp dạy học môn Lịch sử rất phong phú, đa dạng, bao gồm các phương pháp hiện đại (thảo luận nhóm, đóng vai…) và các phương pháp truyền thống (trực quan, kể chuyện…). Để việc dạy học có hiệu quả, người giáo viên phải biết lựa chọn các phương pháp phù hợp với bài học, với đối tượng học sinh nhằm tạo cho học sinh hứng thú học tập. Để giúp các em học tốt, tiếp thu nhanh và nhớ lâu thì giáo viên phải đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với từng đối tượng học sinh nhằm phát huy tính tích cực, tạo hứng thú học tập của các em, để các em tiếp thu kiến thức mà không bị gò ép. Vì vậy việc khơi dậy sự hứng thú học tập, phát triển ý thức, ý chí, năng lực bồi dưỡng, rèn luyện phương pháp tự học là con đường phát triển tối ưu của giáo dục.

2. Cơ sở thực tiễn

Ngày nay giới trẻ ngày càng không mấy hứng thú với lịch sử, nhất là học sinh phổ thông, các em đều cho rằng lịch sử là môn phụ, không quan trọng như các môn Toán, Lý, Hóa, Văn… nên có thái độ xem nhẹ, thờ ơ trong việc học. Phụ huynh thường hướng con em mình học những môn như Toán, Lý, Hóa, Sinh, Văn, Ngoại ngữ để sau này thi vào Đại học và ra trường dễ tìm việc làm. Thời gian gần đây, tình trạng học sinh “quay lưng” với môn Lịch sử ngày càng gia tăng. Thực tế là điểm thi tốt nghiệp phổ thông và thi đại học môn Lịch sử rất thấp, rất ít học sinh phổ thông đăng ký thi tốt nghiệp môn Lịch sử. Ðiều này đã làm dư luận ngày càng quan tâm việc dạy và học môn Lịch sử ở các trường phổ thông. Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng này như: sách giáo khoa còn nặng nề về kiến thức, phương pháp giảng dạy của giáo viên chưa thực sự thu hút học sinh… Vấn đề cốt yếu là bây giờ chúng ta phải có những giải pháp hữu hiệu trong việc đổi mới môn Lịch sử, làm sao để môn học này thực sự thu hút học sinh. Làm thế nào để môn học không trở nên nặng nề, khô khan, nhàm chán, từ đó giúp học sinh yêu thích, say mê học tập, nâng cao dần chất lượng bộ môn.

Đa số giáo viên ở các trường THCS đang trực tiếp đứng lớp giảng dạy bộ môn lịch sử đều có trình độ đạt chuẩn và trên chuẩn. Trong quá trình giảng dạy nhiều giáo viên đã sử dụng triệt để các thiết bị và đồ dùng dạy học như: Tranh ảnh, sơ đồ, lược đồ, phim, video, máy chiếu… vào bài giảng, giúp học sinh khắc sâu được kiến thức, tạo hứng thú cho học sinh khi học lịch sử. Nâng cao chất lượng mỗi giờ dạy. Bên cạnh đó vẫn còn có giáo viên (đặc biệt là giáo viên đang công tác tại các vùng khó khăn) vẫn chưa áp dụng phương pháp dạy học tích cực mà vẫn sử dụng các phương pháp dạy học truyền thống, “thầy nói trò nghe, thầy đọc trò chép”, vô tình làm cho học sinh thụ động trong việc lĩnh hội tri thức. Hoặc trong việc sử dụng đồ dùng, bài nào có đồ dùng (tranh ảnh, lược đồ, bảng phụ…) có trong thư viện thì giáo viên dùng, không có thì “dạy chay” mà không tự tạo, tìm kiếm và làm thêm để phục vụ cho bài giảng. Do đó không tạo được hứng thú học tập, không có khả năng phát triển tư duy, không hình thành được các kỹ năng đọc, chỉ bản đồ, phân tích các sự kiện … tiết học trở nên khô khan và các em sẽ xem nhẹ tầm quan trọng của bộ môn lịch sử.

Học sinh, đa phần các em đều ham học và yêu thích bộ môn lịch sử. Nhưng bên cạnh đó rất nhiều em không thích bộ môn này và cho rằng đây là môn phụ, thiên về học thuộc và ghi nhớ một cách máy móc các sự kiện. Với học sinh ở trường THCS ……, các em đa phần thuộc diện hộ nghèo, cơm ăn chưa đủ no, áo mặc chưa đủ ấm nên việc học hành của các em chưa thực sự được coi trọng. Các em đi học chỉ với mục đích là để biết cái chữ, biết đọc, biết viết, chứ chưa xác định được đi học là để tiếp thu, lĩnh hội kiến thức, tri thức mới. Trong quá trình giảng dạy học sinh khối 6, tôi nhận thấy học sinh mới vào đầu cấp, chưa có phương pháp học tập chủ động tích cực, chưa có ý thức tự giác, niềm say mê khi học tập. Các em vẫn chỉ coi trọng và chú ý đến môn Văn và Toán. Còn tất cả các môn khác đều cho là môn phụ, không cần học. Dẫn đến việc xác định mục đích học tập là chưa có, nhất là đối với môn Lịch sử.

Nhìn chung vấn đề học tập của các em học sinh ở trường THCS về bộ môn lịch sử còn rất nhiều hạn chế, nhiều vấn đề cần để đưa ra bàn luận. Như việc giảng dạy của giáo viên đối với học sinh và ngược lại việc học tập của các em đối với bộ môn lịch sử thì như thế nào? Chúng ta thấy có một thực trạng phổ biến nhất đối với các em học sinh là việc học bài cũ một cách thụ động, học vẹt, khi ngồi học trên lớp với một tình trạng gò bó, o ép phải nhận kiến thức cho nên dẫn đến tình trạng các em không nắm được kiến thức lịch sử, khi giáo viên kiểm tra bài cũ thì đa số các em không nhớ, hay quên mất một số từ đầu câu thì sẽ quên hết nội dung kiến thức đã học. Vậy làm thế nào các em học sinh không thụ động, có hứng thú say mê học tập, nắm được kiến thức lịch sử. Qua quá trình giảng dạy ở trường, tôi đã rút ra một số biện pháp nhằm phát huy tính tích cực cho học sinh nhằm đổi mới phương pháp dạy học trong môn Lịch sử.

Qua quá trình giảng dạy môn Lịch sử ở trường, tôi nhận thấy với mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học đang được tiến hành đồng bộ đã góp phần làm thay đổi cách dạy của giáo viên, cách học học sinh có phần khởi sắc. Bản thân không ngừng tìm tòi sáng tạo cách dạy, cách truyền đạt mới với phương châm lấy học sinh làm trung tâm và giáo viên là người hướng dẫn cho học sinh giải quyết vấn đề.

Từ những thực trạng trên, nhằm tạo niềm say mê, hứng thú học tập, đặc biệt phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh trong việc học tập Lịch sử. Tôi đã rút ra và áp dụng “Một số biện pháp sử dụng tranh ảnh để nâng cao hứng thú học môn Lịch sử cho học sinh lớp 6″ theo bộ sách Chân trời sáng tạo nhằm nâng cao chất lượng học tập bộ môn Lịch sử của học sinh.

Chất lượng học sinh đầu học năm học …… như sau:

Lớp

Sĩ số học sinh

Giỏi

Khá

Trung bình

Yếu

Kém

SL

%

SL

%

SL

%

SL

%

SL

%

6A

34

03

8,8

12

35,3

11

32,4

08

23,5

0

0

6B

34

02

5,9

10

29,4

14

41,2

08

23,5

0

0

3. Giải pháp thực hiện

Biện pháp 1: Sử dụng tranh ảnh về các nhân vật lịch sử để nâng cao sự tò mò, hứng thú học lịch sử cho học sinh

Tranh ảnh lịch sử là loại đồ dùng dạy học có giá trị trực quan cao trong dạy học lịch sử. Bởi vì, học sinh có thể quan sát hình ảnh cụ thể sẽ mang lại nhận thức chính xác sinh động về nhân vật lịch sử. Trên cơ sở đó, tạo cho học sinh những cảm xúc lịch sử mạnh, sâu sắc, đồng thời cũng là con đường hiệu quả để tạo biểu tượng về nhân vật lịch sử. Khắc họa biểu tượng nhân vật lịch sử là “Biểu tượng về những hình ảnh nhân vật lịch sử, nó vừa mang sắc thái riêng của nhân vật vừa chứa đựng bản chất của giai cấp, tập đoàn xã hội mà nhân vật đó đại diện được phản ánh trong đầu học sinh với những nét chung nhất, điển hình nhất”. Hình ảnh của các nhân vật lịch sử có sức gợi cảm mạnh mẽ không chỉ gây hứng thú cho học sinh trong học lịch sử mà còn khơi gợi lòng kính trọng, tự hào đối với những nhân vật lịch sử. Mặt khác, góp phần phát triển tư duy, nhận thức, về nhân vật lịch sử.

Với loại bài dạy về nhân vật lịch sử, giáo viên yêu cầu học sinh sưu tầm tranh ảnh hoặc tư liệu về cuộc sống và sự nghiệp của nhân vật lịch sử đó. Kết hợp với đọc sách giáo khoa trước ở nhà để nắm được nội dung của bài mới về cuộc sống và sự nghiệp của nhân vật lịch sử trước khi đến lớp.

Trước khi dạy đến nhân vật lịch sử nào đó, giáo viên cần cung cấp để học sinh biết được những nét sơ lược về bối cảnh lịch sử (không gian, thời gian) mà nhân vật hoạt động. Học sinh tự trình bày cơ sở hiểu biết đã có của mình về nhân vật lịch sử đó. Những bài học lịch sử trong đó các nhân vật có những lời đối thoại đắt giá thể hiện phẩm chất cao quý của nhân vật.

Khi dạy phần II: Khởi nghĩa Bà Triệu (năm 248) (bài 18 trang 90 Lịch sử 6 bộ sách Chân trời sáng tạo), Giáo viên cho học sinh giới thiệu về Bà Triệu và báo cáo những hình ảnh, tư liệu đã sưu tầm về nhân vật Bà Triệu. Giáo viên nhận xét về sự chuẩn bị của học sinh, lựa chọn những hình ảnh, tư liệu học sinh cung cấp để khắc họa biểu tượng nhân vật Bà Triệu, giáo viên cho học sinh quan sát các hình ảnh

Giáo viên đặt câu hỏi phát vấn: Em có nhận xét gì về nhân vật Bà Triệu? Học sinh thông qua những gì đã tìm hiểu và hướng dẫn của giáo viên trong quá trình học trên lớp, có thể nhận xét được: Bà Triệu là một con người khảng khái, giàu lòng yêu nước, có ý chí lớn, tiêu biểu cho ý chí bất khuất của dân tộc Việt trong công cuộc đấu tranh chống quân đô hộ, mong muốn giành lại giang sơn, cởi ách nô lệ.

Lịch sử ghi nhớ công lao to lớn của Bà triệu trong công cuộc đấu tranh giành độc lập trong các câu ca dao, lời ru, lăng và đền thờ Bà vẫn còn mãi với thời gian tại huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hoá là di tích lịch sử quan trọng của quốc gia, là bằng chứng về niềm tự hào một người phụ nữ liệt oanh của dân tộc Việt Nam.

Sau khi khắc họa biểu tượng nhân vật Bà Triệu, giáo viên thực hiện lồng ghép giáo dục học sinh tinh thần yêu nước, ý chí đấu tranh bất khuất của cha ông để giành độc lập đặc biệt là ý chí sắt đá của những người phụ nữ Việt Nam, tinh thần biết ơn đối với các anh hùng dân tộc đã hy sinh vì tổ quốc.

Việc sử dụng tranh ảnh để tạo biểu tượng nhân vật lịch sử là cơ sở để hình thành khái niệm lịch sử, tạo sức thu hút học sinh khi học bộ môn sử, có ý nghĩa giáo dục lòng tự hào và sự kính trọng đối với những nhân vật lịch sử. Ngoài ra, còn góp phần phát triển tư duy biện chứng, năng lực nhận thức, khả năng vận dụng thực tế cuộc sống của học sinh.

Biện pháp 2: Chọn lọc và sử dụng tranh ảnh để diễn tả sự kiện lịch sử nhằm cụ thể hóa kiến thức và nâng cao hứng thú cho học sinh

Trong dạy học lịch sử, khi trình bày một sự kiện lịch sử, diễn biến một cuộc khởi nghĩa, một cuộc kháng chiến, giáo viên thường dùng lược đồ để hướng dẫn học sinh tường thuật và nắm diễn biến của sự kiện lịch sử. Như vậy các em cũng đã được học tập qua đồ dùng trực quan lược đồ (bản đồ), nhưng như thế các em cũng chỉ hình tượng sự kiện lịch sử qua các kí hiệu bản đồ mà không thấy được hết tính chất hay sự ác liệt của các sự kiện lịch sử, không thấy hết được tinh thần anh dũng, kiên cường bất khuất của các anh hùng dân tộc, của nhân dân ta trong các cuộc kháng chiến (khởi nghĩa). Vì vậy, trong một số bài trong điều kiện cho phép, giáo viên có thể hướng dẫn học sinh nắm diễn biến các sự kiện lịch sử qua tranh ảnh hoặc kết hợp tranh ảnh. Khi đó, các em nắm các sự kiện lịch sử giống như đọc một quyển truyện tranh, các em sẽ rất thích thú, nắm được diễn biến, các sự kiện, nhân vật chính một các nhanh nhất và nhớ lâu nhất so với khi các em học tập qua lược đồ.

Để dạy về sự kiện lịch sử, việc sưu tầm tranh ảnh tư liệu là rất quan trọng để các em dễ hình dung, dễ nhớ, nhớ lâu các sự kiện đó. Chính vì vậy, giáo viên yêu cầu học sinh phải sưu tầm tranh ảnh ở nhà, đọc trước sách giáo khoa kết hợp với những tư liệu sưu tầm được hoặc do giáo viên cung cấp để nắm vững được nội dung bài. Học sinh được trình bày cơ sở hiểu biết đã có của mình.

Khi dạy phần I: Khởi nghĩa Hai Bà Trưng (năm 40 – 43) (trang 89 Lịch sử 6 bộ sách Chân trời sáng tạo) giáo viên chuẩn bị hình ảnh cho học sinh quan sát và đặt hỏi: Nguyên nhân nào dẫn đến cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng?

Qua hình ảnh và kiến thức trong sách giáo khoa, học sinh có thể biết được những nguyên nhân dẫn đến cuộc khởi nghĩa là do chính sách cai trị tàn bạo, thâm độc của chính quyền đô hộ, chồng bà Trưng Trắc bị giết… Để học sinh khắc sâu sự kiện, giáo viên nhấn mạnh nguyên nhân quan trọng nhất của cuộc khởi nghĩa là đánh đuổi quân xâm lược Hán giành lại nền độc lập, khôi phục lại đất nước.

Ngoài ra, giáo viên hướng dẫn học sinh tường thuật diễn biến cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng dựa vào quan sát một số hình ảnh kết hợp một số gợi ý và tổ chức hoạt động cá nhân: Em hãy tường thuật lại diễn biến cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng.