SKKN Một số kinh nghiệm dạy tập làm văn miêu tả cho học sinh lớp 5

1. Mở đầu

1.1. Lý do chọn đề tài:

      Trong thời kì phát triển vượt bậc về công nghệ thông tin và khoa học kĩ thuật như hiện nay, xã hội cần có những chủ nhân tương lai không chỉ có đạo đức tốt và nhiệt tình mà còn phải giỏi về chuyên môn, nghiệp vụ. Ngành Giáo dục là cái nôi đào tạo thế hệ trẻ thành những con người có cả đức lẫn tài. Trước yêu cầu thực tế đó, chất lượng dạy học trong mỗi nhà trường, nhất là bậc Tiểu học là vấn đề quan tâm của toàn xã hội. Bậc Tiểu học là bậc đặt nền móng ban đầu trong hệ thống giáo dục quốc dân. Như vậy, Tiếng Việt là môn học, là công cụ góp phần đắc lực vào việc thực hiện mục tiêu đào tạo thế hệ trẻ phát triển toàn diện. Không những thế, phân môn Tập làm văn còn là sự kết nối một cách tổng hợp các kiến thức, kỹ năng Tiếng Việt mà các phân môn: Tập đọc, Kể chuyện, Chính tả, Luyện từ và câu,… đã hình thành. Nhờ có phân môn Tập làm văn mà học sinh tiểu học mới có khả năng hoàn thiện kĩ năng sử dụng Tiếng Việt. Đồng thời góp phần rèn luyện tư duy và hình thành nhân cách học sinh .                                                                                                                                                                                 

       Học Tập làm văn, nhất là văn miêu tả, các em sẽ có cảm giác rất thú vị. Những bất ngờ về các bức tranh miêu tả đồ vật, con vật, cây cối, tả cảnh và tả người rất gần gũi với các em; được các em miêu tả một cách chân thực nhưng chứa đựng sự lung linh, huyền ảo như một bức tranh động để tâm hồn luôn luôn được rộng mở. Quan sát cảm nhận thế giới xung quanh, đồ dùng phương tiện, ngôn ngữ, nói viết để tái hiện là cả một quá trình tư duy. Mỗi bài văn miêu tả phần nào có thể xem là sáng tác thể hiện trí thông minh, sự quan sát tinh tế, khả năng cảm thụ cái đẹp và nhu cầu tạo ra cái đẹp nhưng lại rất gần gũi  trong bản thân mỗi học sinh.

        Ở trường Tiểu học, văn miêu tả chiếm một vị trí quan trọng vì nó giúp các em nhìn nhận thêm về thế giới xung quanh một cách thực tế nhưng có “hồn” và phù hợp với lứa tuổi thơ ngây, hồn nhiên và đầy cảm xúc .

        Trong chương trình lớp 5, qua miêu tả sẽ thể hiện được tình cảm chân thực bộc lộ cá tính, năng lực, ngôn ngữ và khả năng cảm thụ sáng tạo của mỗi học sinh. Chính vì thế, việc dạy học Tập làm văn là vấn đề luôn cần có sự đổi mới. Không thể cứ áp dụng mãi phương pháp học hôm qua vào hôm nay và mai sau.

Trong thực tế dạy học nói chung của cấp Tiểu học cũng như của trường Tiểu học nơi tôi công tác nói riêng, việc viết văn miêu tả của học sinh Tiểu học còn nhiều hạn chế. Để khắc phục những hạn chế trong viết văn miêu tả, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng dạy học phân môn Tập làm văn trong nhà trường, là giáo viên được phân công dạy lớp 5, tôi có nhiều trăn trở và luôn thử nghiệm, tìm tòi những phương pháp nhằm nâng cao kĩ năng viết văn miêu tả cho học sinh lớp 5. Qua nhiều lần thử nghiệm tôi thấy một số biện pháp mình đưa ra có hiệu quả rõ rệt, vì vậy tôi đã mạnh dạn chọn đề tài: “Một số kinh nghiệm dạy Tập làm văn miêu tả cho học sinh lớp 5”.

1.2. Mục đích nghiên cứu:

Tôi viết đề tài này nhằm đưa ra một số biện pháp dạy Tập làm văn miêu tả cho học sinh lớp 5. Trên cơ sở đó giáo viên có thể tham khảo và vận dụng vào trong quá trình dạy học nhằm giúp học sinh khắc phục được những khó khăn khi viết văn miêu tả. Đồng thời, giúp các em có kĩ năng miêu tả tốt hơn: biết viết câu văn rõ ràng, mạch lạc; biết sử dụng những từ ngữ giàu hình ảnh, gợi tả; biết sử dụng biện pháp so sánh, nhân hóa khi miêu tả; biết bày tỏ cảm xúc,…Từ đó rèn luyện tư duy trừu tượng và tính sáng tạo để sau này các em tiếp tục học tốt môn Ngữ văn ở bậc Trung học Cơ sở.  

1.3. Đối tượng nghiên cứu:

  – Nội dung, chương trình môn Tiếng Việt lớp 5

– Những  biện pháp dạy Tập làm văn miêu tả cho học sinh lớp 5.

– Học sinh lớp 5 của trường.

1.4. Phương pháp nghiên cứu:

Trong quá trình nghiên cứu viết sáng kiến, tôi đã sử dụng những phương pháp đó là:

Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lý thuyết.

Phương pháp điều tra khảo sát thực tế, thu thập thông tin.

Phương pháp thống kê, xử lý số liệu.

Phương pháp nghiên cứu tài liệu.

Phương pháp thực nghiệm.

2. Nội dung

2.1. Cơ sở lí luận:         

         Chương trình Tập làm văn Tiểu học chủ yếu là văn miêu tả. Ngay từ lớp 2 – lớp 3, các em đã bắt đầu làm quen với văn miêu tả. Ở lớp 4 thời gian học văn miêu tả chiếm thời gian và thời lượng chủ yếu. Đến lớp 5 các em được củng cố các dạng bài đã học. Văn miêu tả giúp người đọc hình dung một cách cụ thể hình ảnh của sự vật thông qua những nhận xét tinh tế, những rung động sâu sắc thể hiện cảm xúc thẩm mĩ của người viết. Bên cạnh đó, ta còn thấy văn miêu tả phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi của học sinh tiểu học. Văn miêu tả góp phần nuôi dưỡng mối quan hệ tạo nên sự quan tâm của các em đối với những sự vật gần gũi  với thế giới xung quanh, nhất là đối với thiên nhiên. Góp phần giáo dục tình cảm, thẩm mĩ, lòng yêu cái đẹp. Góp phần phát triển ngôn ngữ ở trẻ….

        Trong thực tế dạy học cho thấy, khi viết một bài văn miêu tả học sinh viết rất khô khan, câu từ còn nhầm lẫn giữa văn nói và văn viết, hình ảnh của đối tượng miêu tả thiếu cảm xúc, thấy gì viết nấy, trình tự miêu tả không hợp lí, câu từ không rõ nghĩa. Việc sử dụng các biện pháp nhân hoá, so sánh trong bài văn hầu như học sinh còn đang nghèo nàn và còn đang lúng túng trong khi viết văn. Còn về  giáo viên thường chưa quan tâm chú trọng đến phân môn này, thường chỉ hướng dẫn rồi cho học sinh tự viết. Sách giáo khoa của phân môn Tập làm văn được thể hiện chủ yếu bằng kênh chữ, không có kênh hình minh hoạ. Nhìn chung, phân môn Tập làm văn mang tính đặc thù của một môn học giàu trí tưởng tượng và biểu cảm. Ngoài sách giáo khoa Tiếng Việt, hiện nay có rất nhiều loại sách tham khảo cho học sinh. Những cuốn sách tham khảo của phân môn Tập làm văn lại thường đưa ra là các bài văn mẫu hoàn chỉnh nên khi làm bài các em thường dựa dẫm có khi còn sao chép y nguyên bài văn mẫu vào bài làm của mình. Các em viết văn miêu tả ý nghèo nàn, máy móc, theo kiểu công thức cứng nhắc. Câu văn chỉ dừng ở mức độ có đủ chủ ngữ, vị ngữ. Bài văn chưa sử dụng các biện pháp nghệ thuật so sánh, nhân hóa, lời văn viết sơ lược, đơn giản, cách sắp xếp ý chưa phù hợp, không có cảm xúc chân thực.

      Tập làm văn là một phân môn mang tính tổng hợp và sáng tạo cao. Tổng hợp các kiến thức, kĩ năng từ Tập đọc, Kể chuyện, Chính tả, Luyện từ và câu,… để viết nên một bài Tập làm văn. Theo quan điểm tích hợp, các phân môn được tập hợp lại xung quanh trục chủ điểm và các bài đọc. Nhiệm vụ cung cấp kiến thức và rèn luyện kĩ năng gắn bó chặt chẽ với nhau. Như vậy, muốn dạy- học có hiệu quả Tập làm văn miêu tả (tả cảnh, tả người, tả đồ vật, tả con vật, tả cây cối) nhất thiết người giáo viên phải dạy tốt Tập đọc, Kể chuyện, Chính tả, Luyện từ và câu. Vì trong các bài đọc, trong câu chuyện, trong các bài tập luyện từ và câu thường xuất hiện các đoạn văn, khổ thơ có nội dung miêu tả rất rõ về cảnh vật, thiên nhiên, con người,…

       Bài Tập làm văn nếu không sáng tạo sẽ trở thành một bài văn khô cứng, góp nhặt của người khác, nội dung bài văn sẽ không hồn nhiên, trong sáng, mới mẻ như tâm hồn của các tác giả nhỏ tuổi.

      Chất lượng Tập làm văn là chất lượng của cảm thụ văn học, của các kĩ năng nghe, nói, đọc, viết tiếng mẹ đẻ. Cho nên, thầy và trò phải soạn giảng và học tập tích cực, nghiêm túc, hiệu quả, mới mong nâng cao một cách bền vững chất lượng môn Tiếng Việt ở lớp cuối cấp Tiểu học.

      2.2. Thực trạng nghiên cứu:

– Qua thực tế giảng dạy lớp 5, tôi thấy chất lượng học tập của học sinh về phân môn Tập làm văn chưa cao mà nhất là văn miêu tả. Chỉ được một số ít học sinh biết viết văn miêu tả có bố cục rõ ràng, chân thực, giàu cảm xúc. Còn lại phần lớn các bài văn miêu tả của các em có bố cục chưa cân đối, mang tính liệt kê các chi tiết, bộ phận một cách đơn giản, rời rạc. Trình tự miêu tả chưa hợp lí, chọn lọc chi tiết chưa tiêu biểu đặc sắc, thiếu hình ảnh, diễn đạt chưa mạch lạc. Đặc biệt là học sinh chỉ nói – viết theo cách cảm, cách  nghĩ của mình.

       – Qua tiến hành khảo sát lớp 5B của Trường Tiểu học Lý Tự Trọng vào đầu năm học …….. Đề bài: “Hãy tả  một cây cho bóng mát ở sân trường em”

* Kết quả thu được là:

*Các hạn chế của học sinh là:

– Bài viết của học sinh còn mắc nhiều lỗi chính tả.

– Học sinh chưa xác định được trọng tâm đề bài cần miêu tả.

– Nhiều em thường liệt kê, kể lể dài dòng, diễn đạt vụng về, lủng củng. Nhiều em chưa biết dừng lại để tả một vài chi tiết cụ thể nổi bật.

– Vốn từ ngữ của các em còn nghèo nàn, khuôn sáo, quan sát sự vật còn hời hợt. 

– Các em chưa biết cách dùng các biện pháp nghệ thuật khi miêu tả.

  * Nguyên nhân của thực trạng

       Theo tôi có 6 nguyên nhân như sau:

– Khi làm văn, học sinh chưa xác định được yêu cầu trọng tâm của đề bài.

– Học sinh không quan sát trực tiếp đối tượng miêu tả.

– Khi quan sát thì các em không được hướng dẫn về kĩ năng quan sát: quan sát những gì, quan sát từ đâu ? Làm thế nào phát hiện được nét tiêu biểu của đối tượng cần miêu tả.

– Không biết hình dung bằng hình ảnh, âm thanh, cảm giác về sự vật miêu tả khi quan sát.

– Vốn từ đã nghèo nàn lại không biết sắp xếp như thế nào để bài viết mạch lạc, chưa diễn đạt được bằng vốn từ ngữ, ngôn ngữ của mình về một sự vật, cảnh vật, về một con người cụ thể nào đó.

– Nguyên nhân cuối cùng là trách nhiệm của người giáo viên. Phân môn Tập làm văn là một môn học mang tính tổng hợp và sáng tạo, nhưng lâu nay người giáo viên (nhất là giáo viên lớp 4, lớp 5) chưa có cách phát huy tối đa năng lực học tập và cảm thụ văn học của học sinh; chưa bồi dưỡng được cho các em lòng yêu quý Tiếng Việt, ham thích học Tiếng Việt để từ đó các em nhận ra rằng đã là người Việt Nam thì phải đọc thông viết thạo Tiếng Việt và phát huy hết ưu điểm của tiếng mẹ đẻ.

2.3. Giải pháp và tổ chức thực hiện:

        Xuất phát từ thực trạng và nguyên nhân trên, đồng thời thấy rõ vai trò, nhiệm vụ của một giáo viên đang đứng trên bục giảng, tôi mạnh dạn đưa ra 7 giải pháp sau đây, hy vọng sẽ nâng cao được chất lượng phân môn Tập làm văn  cho lớp tôi:

2.3.1. Giáo viên phải nắm vững nội dung, chương trình và phương pháp dạy Tập làm văn:

        Dạy như thế nào để học sinh học tốt Tập làm văn, viết được những bài văn miêu tả sinh động? Điều cơ bản là người dạy phải nắm vững nội dung chương trình, đồng thời biết chọn và vận dụng phương pháp phù hợp để truyền thụ kiến thức cho học sinh. Biết được học sinh cần gì, chưa biết những gì để xác định đúng mục tiêu bài dạy, xác lập được mối quan hệ giữa kiến thức bài dạy với kiến thức cũ và kiến thức sẽ cung cấp tiếp theo. Cụ thể, giáo viên cần nắm vững những vấn đề sau :

1. Nội dung chương trình Tập làm văn lớp 5: Cả năm có 62 tiết trong đó Tập làm văn miêu tả 33 tiết (chiếm hơn 50% số tiết) với mục tiêu là trang bị kiến thức và rèn luyện kĩ năng làm văn, góp phần cùng với các môn học khác làm giàu vốn sống, rèn luyện tư duy, bồi dưỡng tâm hồn, cảm xúc thẩm mĩ, hình thành nhân cách cho học sinh.
2. Biện pháp dạy học từng kiểu bài: Hướng dẫn học sinh phân tích ngữ liệu và làm bài tập thực hành theo các biện pháp sau:

– Giúp học sinh nắm vững yêu cầu bài tập.

– Tổ chức cho học sinh thực hiện bài tập.

1. Trình tự dạy Tập làm văn:

Trong phần dạy bài mới, giáo viên phải nắm vững trình tự dạy đối với hai loại bài Tập làm văn: loại bài dạy lý thuyết và loại bài dạy thực hành. Khi dạy từng loại bài, giáo viên cần chú ý đến các đối tượng học sinh của lớp: có nội dung phù hợp cho từng nhóm đối tượng học sinh.

Ví dụ: 

   Muốn dạy học sinh làm văn miêu tả đạt yêu cầu thì giáo viên cần biết thế nào là văn miêu tả, đặc điểm thể loại văn miêu tả, biết yếu tố nào là quan trọng và cần thiết để giúp học sinh làm được bài văn miêu tả sinh động thông qua quan sát đối tượng miêu tả (Nội dung này nằm trong bước chuẩn bị bài mới của giáo viên).

2.3.2. Rèn luyện kĩ năng quan sát cho học sinh

Miêu tả là vẽ lại bằng lời những đặc điểm nổi bật của cảnh, của người để giúp người nghe, người đọc hình dung được các đối tượng ấy. Tức là lấy câu văn để biểu hiện các đặc tính, chân tướng sự vật, giúp người đọc như được nhìn tận mắt, sờ tận tay vào sự vật miêu tả. Vì vậy, khi dạy văn miêu tả, giáo viên cần chú ý hướng dẫn học sinh quan sát và miêu tả theo các trình tự hợp lý :

1. Tả theo trình tự không gian:

Quan sát toàn bộ trước rồi đến quan sát từng bộ phận, tả từ xa đến gần, từ ngoài vào trong, từ trái qua phải,… (hoặc ngược lại). Ở lớp 4, lớp 5 trình tự này được vận dụng khi miêu tả loài vật, đồ vật, cảnh vật,…

Ví dụ 1: 

Tả từ ngoài vào trong: “ Đền Thượng nằm chót vót trên đỉnh núi Nghĩa Lĩnh. Trước đền, những khóm hải đường đâm bông rực đỏ, những cánh bướm nhiều màu sắc bay dập dờn như đang múa quạt xoè hoa. Trong đền dòng chữ vàng Nam Quốc Sơn Hà uy nghiêm đề ở bức hoành phi treo chính giữa.”

Ví dụ 2: 

Tả từ dưới lên trên “ Cây hồi thẳng, cao, tròn xoe. Cành hồi giòn, dễ gãy hơn cành khế. Quả hồi phơi mình xoè trên mặt lá đầu cành” (Rừng hồi xứ Lạng).

1. Tả theo trình tự thời gian:

Cái gì xảy ra trước (có trước) thì miêu tả trước. Cái gì xảy ra sau (có sau) thì miêu tả sau. Trình tự này thường được vận dụng khi làm Tập làm văn miêu tả cảnh vật hay tả cảnh sinh hoạt của người .