SKKN Một số kinh nghiệm sử dụng đồ dùng dạy học nhằm góp phần nâng cao chất lượng phân môn Lịch sử lớp 5

1. MỞ ĐẦU

     1.1 Lí do chọn đề tài

        Yêu cầu của giáo dục hiện nay đòi hỏi phải đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Vì vậy người giáo viên phải gây được hứng thú học tập cho các em,lôi cuốn các em tham gia vào các hoạt động học tập. 

      Để đổi mới phương pháp dạy học thì cần phải quan tâm tới nhiều yếu tố, nhưng trước hết người giáo viên cần phải đầu tư thích đáng về mặt thời gian và công sức trong việc thiết kế, xây dựng kế hoạch bài học.Mỗi tiết dạy muốn đạt hiệu quả cao thì người dạy phải chuẩn bị bài dạy trên cơ sở nắm vững nội dung, cũng như tính hệ thống, tính lôgíc của chương trình. Từ đó người dạy biết học sinh đã được trang bị những kiến thức và kỹ năng cơ bản nào để làm cơ sở cho việc tự phát hiện và tự chiếm lĩnh những tri thức mới. Trên cơ sở đó học sinh có khả năng phân tích và tổng hợp để vận dụng giải quyết những vấn đề mà bài học đặt ra.

Trong thiết kế, xây dựng kế hoạch bài học, một yếu tố rất quan trọng mà người giáo viên cần phải chú ý đó là việc lựa chọn, phối hợp và sử dụng các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học phù hợp đối với môn học, bài học và từng phần trong bài học đó. Có như vậy việc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập mới trở thành thực chất. 

Với đặc điểm tâm lý lứa tuổi của học sinh tiểu học, yêu cầu về mặt tri thức của dạy học môn Lịch sử chỉ dừng lại ở việc hình thành và nắm các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử tiêu biểu tương đối có hệ thống. Về mặt kỹ năng, cần hình thành và rèn luyện cho học sinh một số kỹ năng như: quan sát sự vật, hiện tượng, thu thập, tìm kiếm tư liệu lịch sử từ các nguồn thông tin khác nhau, nhận biết đúng các sự vật, sự kiện, hiện tượng lịch sử. Trên cơ sở đó, học sinh vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn đời sống cũng như lòng ham học hỏi, tìm hiểu về lịch sử dân tộc, tôn trọng và bảo vệ cảnh quan thiên nhiên và các di tích lịch sử, văn hóa. Như vậy xét ở góc độ nhận thức và thực tiễn, Lịch sử là một trong những môn khó dạy đối với giáo viên và khó học đối với học sinh, đặc biệt là đối với các tiết ôn tập, khi cần hệ thống hoá các kiến thức đã học và rèn luyện các kỹ năng cơ bản cho học sinh.

Chúng ta cần lưu ý rằng cùng với học, chơi là nhu cầu không thể thiếu của học sinh tiểu học. Dù không phải là hoạt động chủ đạo, song vui chơi vẫn giữ một vai trò rất quan trọng trong hoạt động sống và học tập của các em. Đổi mới hình thức tổ chức dạy học là một trong những biện pháp có tính khả thi và hiệu quả, nhằm vận dụng các hình thức tổ chức dạy học trong nhà trường tiểu học như: dạy học cá nhân, dạy học theo nhóm, dạy học thông qua các trò chơi có nội dung môn học nhằm giúp học sinh chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện các kĩ năng cư bản trong đó có kĩ năng sống.

Để dạy học môn Lịch sử đạt hiệu quả và góp phần đổi mới giáo dục tiểu học, vai trò chỉ đạo, quản lý hoạt động dạy và học có ý nghĩa quan trọng tới sự thành công của hoạt động giáo dục này. Người cán bộ quản lý ngoài các biện pháp quản lý cần nắm vững lĩnh vực chuyên môn, cần đi sâu vào nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức của từng môn học để từ đó có thể đưa ra những định hướng, biện pháp và quyết định đúng đắn trong triển khai chỉ đạo các hoạt động dạy học.  

Chính vì vậy, để nâng cao hiệu quả dạy học Lịch sử lớp 5 nói chung cũng như dạy học giờ ôn tập Lịch sử lớp 5 nói riêng và góp phần hình thành, rèn luyện kỹ năng sống cần thiết cho học sinh ở Trường Tiểu học Đông Hương, tôi lựa chọn: “Một số biện pháp thiết kế và tổ chức trò chơi nhằm nâng cao chất lượng giờ ôn tập Lịch sử lớp 5”

1.2 Mục đích nghiên cứu

– Qua nghiên cứu lí luận và thực tiễn về thiết kế và tổ chức trò chơi môn Lịch sử đề tài hướng tới đề xuất một số biện pháp thiết kế và tổ chức trò chơi nhằm nâng cao chất lượng giờ ôn tập Lịch sử  lớp 5”.

1.3. Đối tượng nghiên cứu 

 – Thiết kế và tổ chức trò chơi giờ ôn tập Lịch sử  lớp 5.

1.4. Phương pháp nghiên cứu

 Để thực hiện đề tài này, tôi đã sử dụng các phương pháp sau:

– Phương pháp xây dựng cơ sở lí thuyết.

– Phương pháp điều tra khảo sát thực tế, thu thập thông tin

– Phưong pháp thống kê, xử lí số liệu.

2. NỘI DUNG

2.1. Cơ sở lý luận

Một trong những mục tiêu quan trọng của dạy học các môn học ở tiểu học nói chung và môn Lịch sử nói riêng là  tập trung vào dạy cách học, tạo cho học sinh nhu cầu và biết cách tự học. Trên cơ sở đó phát huy tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong việc vận dụng các kiến thức và kỹ năng, trong đó có các kỹ năng sống đã được học vào giải quyết những tình huống thường gặp trong cuộc sống hàng ngày. 

Trong những năm gần đây, mục tiêu giáo dục phổ thông đã chuyển hướng từ chủ yếu là trang bị kiến thức sang trang bị những năng lực cần thiết cho học sinh trong đó tập trung trang bị cho các em cách tiếp cận các kỹ năng sống. Nội dung giáo dục kỹ năng sống đã được tích hợp trong một số môn học và các hoạt động giáo dục trong nhà trường. Tiếp cận với xu hướng đó, trò chơi học tập với nội dung và hình thức tổ chức phù hợp sẽ là một hoạt động đem lại cho học sinh những kỹ năng sống cần thiết như: kỹ năng quan sát, kỹ năng thể hiện sự tự tin, kỹ năng giao tiếp, kỹ năng đặt vấn đề và giải quyết vấn đề, kỹ năng tư duy sáng tạo, kỹ năng hợp tác, kỹ năng tìm kiếm và xử lý thông tin, … 

Để tổ chức tốt trò chơi học tập và để trò chơi học tập tập thực sự có hiệu quả cao trong tiết học, người dạy cần có hiểu biết và nhận thức đúng đắn về vai trò, tác dụng  và ý nghĩa của trò chơi học tập.

 Khái niệm “Trò chơi học tập”

Trò chơi học tập là một hoạt động được tổ chức có tính vui chơi, giải trí nhưng có nội dung gắn với bài học hoặc hoạt động học tập của học sinh, hướng đến sự mở rộng, chính xác hóa, hệ thống hóa các kiến thức, kỹ năng nhằm phát triển các năng lực trí tuệ, giáo dục lòng ham hiểu biết của các em.

Tác dụng và ý nghĩa của trò chơi học tập ở tiểu học 

– Giúp học sinh thay đổi động hình trong giờ học, làm cho học sinh bớt mệt mỏi, giờ học bớt sự căng thẳng, không khí lớp học thoải mái, dễ chịu, học sinh được tiếp nhận kiến thức và kỹ năng một cách nhẹ nhàng, hấp dẫn và sinh động, phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi học sinh tiểu học là “Học mà chơi, chơi mà học”;

– Giúp học sinh tăng cường khả năng thực hành, khả năng vận dụng các kiến thức và kỹ năng đã học, tạo điều kiện cho các em trải nghiệm, góp phần hình thành và rèn luyện các kỹ năng sống cơ bản, cần thiết;

– Giúp học sinh học tập hứng thú, kích thích sự tìm tòi, tạo cơ hội để học sinh thể hiện mình trong học tập;

– Thông qua trò chơi giúp học sinh có khả năng tập trung và xử lý tình huống, tính độc lập, sáng tạo, ham hiểu biết và khả năng suy luận. Qua việc tham gia vào trò chơi, các em còn tự mình giải quyết các nhiệm vụ học tập một cách tự giác, tích cực.

2.2. Thực trạng của vấn đề dạy và học giờ ôn tập Lịch sử lớp 5

2.2.1. Thực trạng chung về hoạt động dạy học trường Tiểu học Đông Hương

Trường Tiểu học Đông Hương những năm gần đây đã có sự khởi sắc. Nhà trường có khuôn viên đẹp, có cơ sở vật chất tương đối đầy đủ, đáp ứng được yêu cầu của các hoạt động giáo dục. 

Giáo viên nhà trường đều có trình độ đạt chuẩn và trên chuẩn; có chuyên môn nghiệp vụ vững vàng, yêu nghề, mến trẻ. 

Lãnh đạo nhà trường luôn chú trọng và khuyến khích giáo viên đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học, coi đó là hạt nhân trong công tác dạy học. Công tác chỉ đạo hoạt động dạy và học có sự chuyển biến tích cực, việc kiểm tra hồ sơ, kế hoạch bài học, dự giờ thăm lớp được duy trì thường xuyên.

Những năm gần đây, nhà trường đã làm tốt công tác xã hội hóa giáo duc,  cơ sở vật chất, phương tiện thiết bị hiện đại phục vụ dạy học được trang bị tương đối đầy đủ, góp phần tốt cho việc đổi mới phương pháp dạy và học.

Mặc dù có nhiều cố gắng trong nâng cao chất lượng dạy học nhưng vẫn còn một số hạn chế như: việc đổi mới phương pháp dạy học, hình thức dạy học chưa được giáo viên chú ý đúng mức, chưa thường xuyên, hình thức tổ chức dạy học chưa đa dạng, chưa hấp dẫn đối với học sinh. 

2.2.2. Thực trạng việc dạy các giờ ôn tập Lịch sử lớp 5 của giáo viên:

Qua dự giờ thăm lớp, qua theo dõi công tác dạy và học trong nhà trường chúng tôi nhận thấy:

– Việc đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học chủ yếu vẫn tập trung vào 2 môn Toán và Tiếng Việt. Các môn khác người dạy còn có tâm lý xem nhẹ, trong đó có môn Lịch sử;

– Đối với lớp 4, 5, do nội dung kiến thức và kỹ năng cần cung cấp cho học sinh tương đối nhiều, giáo viên thường dành thời gian để truyền tải kiến thức mà chưa chú trọng đến hình thức tổ chức dạy học, thường ít tổ chức trò chơi học tập trong giờ Lịch sử;

– Hình thức tổ chức dạy học nhìn chung còn nghèo nàn, đơn điệu, mang tính hình thức. Việc tổ chức các trò chơi trong dạy học Lịch sử nói chung và các tiết ôn tập Lịch sử nói riêng chưa được chú ý đúng mức. Có tình trạng trên, một mặt là một số giáo viên chưa thấy hết ý nghĩa, tác dụng của tổ chức trò chơi trong dạy học giờ ôn tập Lịch sử. Mặt khác để tổ chức được một trò chơi trong dạy học Lich sử, người giáo viên cần phải có thời gian để tìm hiểu, nghiên cứu và thiết kế trò chơi phù hợp với nội dung dạy học, gây được hứng thú và phát huy được tính tích cực, sáng tạo của học sinh;

– Trong các giờ ôn tập Lịch sử, giáo viên thường tổ chức cho học sinh ôn tập theo hình thức: đưa ra hệ thống câu hỏi đã soạn sẵn, yêu cầu học sinh trả lời hay phát phiếu cho học sinh thảo luận theo nhóm rồi cử đại diện báo cáo trước lớp. Cách dạy này đã giúp học sinh ôn tập, củng cố được những kiến thức và kỹ năng đã học, tuy nhiên chưa gây được hứng thú, chưa phát huy được tính tích cực cho học sinh cũng như còn hạn chế trong việc giúp các em rèn luyện những kỹ năng sống cần thiết.

– Trong thời gian gần đây, một số giáo viên đã bắt đầu chú ý thiết kế và tổ chức trò chơi trong các giờ ôn tập Lịch sử, nhưng chưa sử dụng thường xuyên, vì thế hiệu quả giờ dạy nhìn chung chưa cao.

2.2.3. Thực trạng việc học các giờ ôn tập Lịch sử lớp 5 của học sinh:

– Trong giờ Lịch sử nói chung, giờ ôn tập môn Lịch sử nói riêng, do học sinh tiếp xúc với các mốc thời gian, sự kiện khô khan nên chưa tạo được hứng thú trong tiết học. Vì không được thường xuyên tham gia các trò chơi trong dạy học nên khả năng ghi nhớ các mốc thời gian, sự kiện còn hạn chế. Bên cạnh đó khả năng diễn đạt, ứng xử, giải quyết các tình huống có vấn đề chưa thể hiện được tính linh hoạt, sáng tạo. 

– Học sinh thiếu động lực và hứng thú trong học tập, chưa có nhu cầu ham hiểu biết; học sinh chưa có điều kiện để trải nghiệm, thể hiện khả năng và năng lực của bản thân. 

– Học sinh chưa được tham gia nhiều vào giờ học, đặc biệt là hoạt động thực hành để từ đó củng cố kiến thức và kỹ năng cơ bản, cần thiết. Chính vì thế chưa phát huy được tính tích cực, sự năng động cũng như tính tương tác giữa giáo viên và học sinh. Do vậy,  khả năng ghi nhớ, khắc sâu kiến thức bài học của học sinh còn hạn chế, thiếu tính bền vững.  

2.3. Một số biện pháp thiết kế và tổ chức trò chơi nhằm nâng cao chất lượng giờ ôn tập Lịch sử lớp 5 

2.3.1. Các tiết ôn tập trong chương trình môn Lịch sử lớp 5:

Trong chương trình môn Lịch sử lớp 5 có 3 tiết ôn tập:

Bài 11: Ôn tập: Hơn tám mươi năm chống thực dân Pháp xâm lược và đô hộ (1858 – 1945)

Bài 18: Ôn tập: Chín năm kháng chiến bảo vệ độc lập dân tộc (1945 – 1954)

Bài 29: Ôn tập: Lịch sử nước ta từ giữa thế kỷ XIX đến nay

2.3.2. Hướng dẫn thiết kế và tổ chức trò chơi học tập trong giờ ôn tập Lịch sử lớp 5

2.3.2.1. Những yêu cầu chung khi thiết kế và tổ chức trò chơi học tập trong giờ ôn tập Lịch sử

– Mỗi trò chơi học tập phải góp phần vào việc thực hiện mục tiêu giờ ôn tập Lịch sử. Nói cách khác mục đích trò chơi phải hướng vào việc củng cố kiến thức, kỹ năng ở từng nhóm bài, từng bài ôn tập Lịch sử; 

– Trò chơi học tập phải mang rõ tính chất học tập, cụ thể là trò chơi học tập phải xác định rõ mục đích hình thành hay khắc sâu, củng cố, mở rộng, chính xác hóa, hệ thống hóa kiến thức, kỹ năng của các em nhằm phát triển các năng lực trí tuệ, giáo dục lòng ham hiểu biết của học sinh. Vậy trong quá trình tổ chức, hướng dẫn trò chơi trong giờ ôn tập Lịch sử, giáo viên phải luôn bám sát mục đích đó khi đánh giá học sinh.

– Trò chơi học tập phải hướng đến hình thành và rèn luyện cho học sinh những kỹ năng sống cơ bản, cần thiết và phù hợp;

– Trò chơi học tập phải được chuẩn bị chu đáo và phù hợp với đối tượng học sinh. Trong thiết kế phương tiện, đồ dùng phục vụ trò chơi, người giáo viên cần chú ý đến tính khoa học, tính thẩm mỹ, tính giáo dục và đặc biệt tính tiện dụng trong quá trình tổ chức trò chơi.

– Trò chơi phải được tổ chức hợp lý và nhất thiết phải trở thành một bộ phận của quá trình tổ chức giờ ôn tập Lịch sử. Không tổ chức những trò chơi có nội dung hoàn toàn tách rời với nội dung ôn tập, không tổ chức quá nhiều trò chơi trong một tiết học, không để thời gian chơi kéo dài, không lạm dụng trò chơi học tập, làm ảnh hưởng đến giờ học hoặc làm học sinh mất đi sự hứng thú.

– Tổ chức trò chơi học tập trong giờ ôn tập Lịch sử sao cho tất cả học sinh trong lớp đều được tham gia, tránh trường hợp chỉ có một bộ phận của lớp được tham gia trò chơi.

2.3.2.2. Những yêu cầu cụ thể trong các bước tổ chức trò chơi học tập trong giờ ôn tập Lịch sử

Để các trò chơi góp phần mang lại hiệu quả cao trong giờ học, khi thiết kế trò chơi học tập chúng ta phải dựa vào nội dung bài ôn tập Lịch sử, điều kiện thời gian trong mỗi tiết học cụ thể để đưa ra các trò chơi cho phù hợp. Song muốn tổ chức được trò chơi có hiệu quả cao thì đòi hỏi người giáo viên phải có kế hoạch chuẩn bị chu đáo và đảm bảo qua các bước sau:

Bước 1. Lựa chọn trò chơi

Trên cơ sở mục tiêu, yêu cầu, nội dung của bài ôn tập Lịch sử mà giáo viên lựa chọn trò chơi cho phù hợp, sao cho trò chơi nào cũng trả lời được câu hỏi: Với mục tiêu, nội dung của bài học có thể lựa chọn những loại trò chơi nào? Trò chơi nào sẽ đạt hiệu quả tốt nhất? Có như vậy việc lựa chọn trò chơi và tổ chức tiến hành chơi sẽ đúng hướng và đạt kết quả tốt. Sau khi lựa chọn trò chơi, giáo viên chuẩn bị những phương tiện cần thiết phục vụ cho trò chơi, kế hoạch chơi, kể cả những phần thưởng cho những người tham gia và người thắng cuộc.

Bước 2. Giới thiệu và tổ chức trò chơi

Giáo viên giới thiệu và nêu tên trò chơi, chủ đề chơi, giải thích rõ mục tiêu, yêu cầu, cách chơi và luật chơi, cách đánh giá thắng thua cho học sinh . Trò chơi phải mang ý nghĩa giáo dục, gây được hứng thú đối với học sinh, phải nhằm mục đích củng cố, khắc sâu nội dung bài học.

Bước 3. Tổ chức tiến hành trò chơi

Để trò chơi đạt hiệu quả, sau khi hướng dẫn và giải thích xong có thể cho học sinh chơi thử, như vậy các em sẽ nắm vững cách chơi. Khi cho học sinh chơi thử, giáo viên rút kinh nghiệm và điều chỉnh, bổ sung nếu thấy cần thiết. Trong khi học sinh chơi giáo viên là trọng tài theo dõi diễn biến trò chơi để có những nhận xét đánh giá đúng đắn khách quan. Để trò chơi thực sự sôi động hấp dẫn cần sự động viên cổ vũ của tập thể đồng thời giáo viên kịp thời uốn nắn các trường hợp không trung thực hoặc vi phạm luật chơi. 

Bước 4. Nhận xét đánh giá kết quả

Kết thúc trò chơi, giáo viên nhận xét, đánh giá kết quả một cách khách quan, phân minh, đúng luật chơi, sao cho các em có được tâm thế thoải mái. Dựa vào yêu cầu, nội dung chơi và kết quả, giáo viên tạo điều kiện cho học sinh tự nhận xét, đánh giá lẫn nhau. Giáo viên dành ít phút biểu dương khen ngợi những cá nhân, đội chơi đạt kết quả tốt, hoạt động tích cực.  

2.3.2.3. Thiết kế và tổ chức một số trò chơi học tập trong dạy học Lịch sử lớp 5

Để góp phần nâng cao chất lượng giờ dạy Lịch sử lớp 5, trong phần này chúng tôi thiết kế, xây dựng và tổ chức một số trò chơi có tính minh họa cho 3 bài ôn tập có trong chương trình Lịch sử lớp 5. Tùy thuộc mục tiêu bài dạy và quỹ thời gian của các hoạt động dạy học mà giáo viên có thể sử dụng một hoặc một số trò chơi trong tiết dạy của mình. Trò chơi của bài này cũng có thể sử dụng cho bài khác khi người giáo viên thay đổi nội dung phù hợp. 

Một số trò chơi có thể tổ chức trong giờ ôn tập Lịch sử:

Trò chơi: Ô chữ lịch sử

Trò chơi: Đi tìm sự kiện lịch sử

Trò chơi: Đúng hay sai

Trò chơi: Đối đáp nhanh

Trò chơi: Xem tranh ảnh – Đoán sự kiện

Trò chơi: Rung chuông vàng

Trò chơi: Ghi nhớ Lịch sử

Trò chới: Ai nhanh – Ai đúng

Trò chơi : Giải mã tranh ảnh

Bài thứ nhất

Bài 11: Ôn tập: Hơn tám mươi năm 

chống thực dân Pháp xâm lược và đô hộ (1858 – 1945)

Khi dạy học Ôn tập (Bài 11), giáo viên có thể sử dụng một số trò chơi sau trong các hoạt động dạy học nhằm nâng cao chất lượng giờ ôn tập. 

Trò chơi: Đi tìm sự kiện lịch sử

Mục tiêu: Giúp học sinh:

– Nhớ được những sự kiện, nhân vật lịch sử và một số mốc quan trọng trong lịch sử dân tộc giai đoạn 1858 – 1945;

– Kỹ năng sống được hình thành và rèn luyện: kỹ năng ra quyết định nhanh chóng;