SKKN Một số kinh nghiệm tổ chức trò chơi học tập nhằm nâng cao hiệu quả bài dạy trong môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2

A. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài:
Tự nhiên và xã hội là một môn học cung cấp cho học sinh những hiểu biết cơ bản ban đầu về các sự vật, sự kiện hiện tượng trong tự nhiên, xã hội với mối quan hệ trong đời sống thực tế của con người. Trong chương trình Tiểu học, cùng với Toán, Tiếng Việt, Tự nhiên và Xã hội trang bị cho các em học sinh những kiến thức cơ bản của bậc học, góp phần bồi dưỡng phẩm chất, nhân cách toàn diện của con người. Trong các hoạt động dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2 thì hoạt động tổ chức trò chơi học tập là hoạt động cần thiết, nhằm khắc sâu kiến thức cho các em, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học. Ngày nay, giáo viên ở các trường Tiểu học đã tích cực đổi mới phương pháp dạy học với sự trợ giúp của công nghệ thông tin, thiết kế bài giảng điện tử trên phần mềm Powerpoint để phục vụ việc giảng dạy. Trong bài giảng, trò chơi học tập lại rất cần thiết, vì trò chơi học tập là một hoạt động nhằm giúp các em hứng thú học tập, kích thích tư duy sáng tạo để mở rộng hiểu biết của các em. Đồng thời, là phương pháp, phương tiện rèn luyện kĩ năng, tính mạnh dạn tự tin để hòa nhập với tập thể và củng cố vững chắc kiến thức. Trò chơi học tập sẽ tăng sự hưng phấn, khả năng chú ý, kĩ năng quan sát, tư duy của các em, giờ học sẽ thoả mái; các em vừa chơi mà vừa học. Ở lớp 2, nhận thức của các em thiên về tri giác trực tiếp đối tượng, khả năng phân tích chưa cao, khó nhận ra mối quan hệ giữa các sự vật, hiện tượng. Nếu các em được tham gia vào các trò chơi bổ ích và lí thú thì các em sẽ không nhàm chán và đó là điều kì diệu đối với các em.
Trong thực tế, để tổ chức một tiết Tự nhiên và Xã hội ở lớp 2 không phải là điều đơn giản, và thiết kế trò chơi phù hợp, sinh động, đáp ứng mục tiêu bài học lại là việc rất khó khăn đối với giáo viên. Cụ thể ở trường Tiểu học Nguyễn Bá Ngọc. giáo viên đã rất tích cực đổi mới phương pháp dạy học như ứng dụng công nghệ thông tin, chuẩn bị vật thật…song một bài học với rất nhiều tranh ảnh đẹp, giàu màu sắc thì các em cũng mới chỉ được quan sát, đàm thoại, mô tả… Tuy vậy, tôi vẫn cảm thấy các em còn mệt mỏi, chưa  hứng thú học tập vì thiếu trò chơi học tập. Có những bài cũng có trò chơi nhưng trò chơi đó chưa phát huy hết tính năng của nó, hoặc có những trò chơi kéo dài mất thời gian, trò chơi phức tạp… thì giờ học vẫn không mang lại hiệu quả cao, các em cảm thấy mệt mỏi, tẻ nhạt. Khi tổ chức tiết học có sử dụng trò chơi học tập, tôi nhận thấy: Trò chơi học tập có sức thu hút các em vào bài học cao hơn, làm cho bài giảng của giáo viên hấp dẫn, sinh động hơn, giờ học đạt hiệu quả cao. Chính vì lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Một số kinh nghiệm tổ chức trò chơi học tập nhằm nâng cao hiệu quả bài dạy trong môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2” để nghiên cứu, nhằm giúp học sinh bớt căng thẳng, phát huy tính tích cực, sôi nổi và đạt hiệu quả cao sau mỗi giờ học đồng thời tích lũy thêm một số phương pháp dạy học tích cực cho bản thân và đồng nghiệp vận dụng.
2. Mục đích nghiên cứu:
– Nghiên cứu phương pháp tổ chức các trò chơi học tập trong môn Tự nhiên & Xã hội lớp 2.
– Giới thiệu một số trò chơi học tập phù hợp với nội dung các bài học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2.
– Giúp các em học tốt, vui vẻ và thoải mái trong giờ học môn Tự nhiên và Xã hội.
3. Giới hạn đề tài:
Tổ chức trò chơi học tập trong môn Tự nhiên và Xã hội ở lớp 2, trường Tiểu học Nguyễn Bá Ngọc
4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu:
– Khách thể: Các trò chơi học tập trong môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2.
– Đối tượng: Tổ chức một số trò chơi học tập trong môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu:
– Tìm hiểu thực trạng  tổ chức trò chơi học tập môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2 ở trường trường Tiểu học Nguyễn Bá Ngọc – phường Nam Ngạn – Thành phố Thanh Hóa – Tỉnh Thanh Hóa.
– Tìm ra nguyên nhân dẫn đến hạn chế của giáo viên trong tổ chức trò chơi học tập môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2ở trường trường Tiểu học Nguyễn Bá Ngọc các trò chơi vận dụng trong quá trình dạy học môn Tự nhiên & Xã hội lớp 2.
6. Phương pháp nghiên cứu:
– Phương pháp nghiên cứu tài liệu.
– Phương pháp điều tra.
– Phương pháp phỏng vấn.
B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
I. Cơ sở lí luận về việc tổ chức trò chơi học tập trong môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2.
1.1 Trò chơi học tập là gì?
Trò chơi học tập là trò chơi có nội dung gắn với hoạt động học tập của học sinh.
1.2 Tác dụng của trò chơi học tập:
– Làm thay đổi hình thức học tập.
– Làm cho không khí học tập trong lớp được thoải mái và dễ chịu hơn.
– Làm cho quá trình học tập trở thành một hình thức vui chơi hấp dẫn.
– Học sinh thấy vui, nhanh nhẹn, cởi mở hơn; tiếp thu tự giác và tích cực hơn.
– Học sinh được củng cố và hệ thống hóa kiến thức, kĩ năng.
1.3 Các loại trò chơi học tập:
– Trò chơi học tập trong sách giáo khoa Tự nhiên và Xã hội lớp 2.
Nhận biết các vật xung quanh; Đi chợ; Ai gọi tên các bộ phận cơ thể nhanh nhất; Tập sắp xếp, trang trí góc học tập của bạn; Ai nhanh, ai đúng; A li ba ba; Lên thực đơn; Ai ứng xử nhanh; Hướng dẫn viên du lịch;….
– Các trò chơi học tập khác
Mở ô cửa bí mật; Ghép chữ vào hình; Giải ô chữ; Hái hoa dân chủ;  Đố vui; Lật hình;  Đóng vai- Kể về sự vật; Từ nào đây ( Đó là ai?)…
1.4 Mục tiêu, nhiệm vụ, nội dung môn Tự nhiên và Xã hội ở lớp 2:
* Mục tiêu: Môn Tự nhiên và Xã hội ở lớp 2 nhằm giúp học sinh:
– Có một số kiến thức cơ bản, ban đầu và thiết thực về:
+ Con người và sức khỏe (Hoạt động của cơ quan vận động và cơ quan tiêu hóa ở cơ thể người; Phòng chống cong vẹo cột sống; Giữ vệ sinh ăn uống; phòng nhiễm giun)…
+ Xã hội: Biết được công việc của các thành viên trong gia đình, nhà trường; giữ sạch nhà ở, trường học; An toàn khi ở nhà, ở trường và khi đi đường…
+ Tự nhiên: Biết được cây cối và các con vật có thể sống được ở trên cạn, dưới nước, trên không; Biết quan sát bầu trời vào ban ngày, ban đêm; Có hiểu biết sơ lược về hình dạng, đặc điểm của Mặt Trăng và các Vì Sao…
– Bước đầu hình thành và phát triển những kĩ năng:
+ Tự chăm sóc sức khỏe cho bản thân, ứng xử hợp lí trong đời sống để phòng
tránh một số bệnh tật và tai nạn.
+ Quan sát, nhận xét, nêu thắc mắc, đặt câu hỏi, biết cách diễn đạt những hiểu
biết của mình về các sự vật, hiện tượng đơn giản trong tự nhiên và xã hội.
– Hình thành và phát triển những thái độ và hành vi:
Có ý thức thực hiện các quy tắc giữ vệ sinh, an toàn cho bản thân, gia đình và
cộng đồng. Yêu thiên nhiên, gia đình, trường học, quê hương.
* Nhiệm vụ:
Hình thành hệ thống kiến thức cơ bản từ đơn giản đến phức tạp. Học sinh phải nắm vững các kiến thức về con người và sức khỏe, tự nhiên, xã hội.Hình hành cho học sinh tác phong học tập, làm việc có suy nghĩ, có kế hoạch, có tinh thần hợp tác, có ý thức độc lập sáng tạo, có ý chí vượt khó khăn, luôn cẩn thận kiên trì, tự tin trong cuộc sống.
Hình thành cho học sinh kĩ năng chăm sóc sức khỏe cho bản thân, chăm sóc và giúp đỡ người thân và bạn bè, có thái độ lịch sự, lễ phép đối với người lớn, hình thành ý thức bảo vệ tài sản chung, giữ gìn và bảo vệ môi trường sống…
* Nội dung môn Tự nhiên và Xã hội ở lớp 2:
– Con người và sức khỏe:
Hoạt động của cơ quan vận động và cơ quan tiêu hóa ở cơ thể người; Phòng chống cong vẹo cột sống; Giữ vệ sinh ăn uống;phòng nhiễm giun.
– Xã hội
+ Gia đình: Các thành viên trong gia đình ( ông bà, cha mẹ, anh chị em ruột);
Nhà ở và các đồ dùng trong gia đình ( địa chỉ nhà ở, chỗ ăn, ngủ, làm việc, học tập, tiếp khách, bếp, khu vực vệ sinh… và các đồ dùng cần thiết trong nhà); Giữ gìn nhà ở sạch sẽ; An toàn khi ở nhà ( phòng tránh bỏng, đứt tay chân, điện giật).
+ Trường học: Các thành viên trong nhà trường, các đồ dùng trong lớp học, giữ lớp học sạch, đẹp.
+ Thôn, xóm, xã hoặc đường, phố, phường nơi đang sống: Phong cách và hoạt động sinh sống của nhân dân; An toàn giao thông.
– Tự nhiên:
+ Thực vật và động vật: Một số cây cối và một số con vật phổ biến ( tên gọi, đặc điểm và ích lợi hoặc tác hại đối với con người).
+ Hiện tượng tự nhiên: Có hiểu biết sơ lược về hình dạng, đặc điểm của Mặt Trăng và các Vì Sao.
II. Thực trạng việc tổ chức trò chơi học tập môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2 ở trường trường Tiểu học Nguyễn Bá Ngọc. Trường Tiểu học Nguyễn Bá Ngọc – phường Nam Ngạn – Thành phố Thanh Hóa – Tỉnh Thanh Hóa. Cơ sở vật chất của nhà trường còn hạn chế. Phòng học được đầu tư trang thiết bị phục vụ việc giảng dạy và công tác của cán bộ, viên chức của trường. Trường đã mua 13 máy chiếu và mua sắm nhiều trang thiết bị nghe nhìn:loa, tranh ảnh, máy catset….Tuy nhiên, nhìn chung điều kiện cơ sở vật chất của trường vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu thực tế của xã hội ngày nay.
2.2.Thực trạng việc tổ chức trò chơi học tập môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2 ở trường Tiểu học Nguyễn Bá Ngọc. Hiện nay, thực hiện việc đổi mới phương pháp giảng dạy, nhiều giáo viên, đặc biệt là các giáo viên trẻ đã không ngừng tìm tòi, tích lũy kinh nghiệm, sáng tạo ra những ý tưởng hay, để có thể tạo ra một giờ giảng sinh động, ấn tượng và đạt được mục tiêu của bài học cần chuyển tải đến người học. Trước yêu cầu ngày càng nâng cao hơn nữa chất lượng bài giảng với phương châm rút ngắn khoảng cách giữa người dạy và người học bằng những hoạt động, sản phẩm cụ thể trong dạy  học. Chúng ta vẫn thường đưa ra phương châm hay khẩu hiệu: “Tạo ra một giờ học dân chủ”, hay “Tạo ra một giờ học thân thiện” và bằng cách này hay cách khác, phương pháp truyền thống hay hiện đại, đôi khi chúng ta vẫn loay hoay để có một giờ giảng tốt nhất, thân thiện và dân chủ nhất. Theo điều tra thì 100% học sinh lớp 2 đều thích học những giờ học có tổ chức trò chơi học tập và các em cảm thấy rất vui. Chất lượng dạy học được nâng cao khi có sự hổ trợ của công nghệ thông tin. Vì thế, sử dụng phương pháp “trò chơi học tập” có thể được hiểu đó là một phương  thức, cách  thức truyền tải một thông điệp, một nội dung cụ thể nào đó đến người nghe thông qua hình thức trò chơi. “Học mà chơi – Chơi mà học” là nội dung bài học được truyền tải đến người học một cách nhẹ nhàng, nhưng sâu sắc và dễ hiểu. Năm học …….., trường có 15 lớp trong đó có 3 lớp 2. Nhà trường tiếp tục chỉ đạo cán bộ, giáo viên ứng dụng công nghệ thông tin vào dạy học, nâng cao chất lượng giảng dạy trong nhà trường. Tổ chức trò chơi học tập, một trong những hoạt động thu hút và khá hấp dẫn đối với học sinh. Một số giáo viên trẻ tiếp thu khá nhanh và biết tổ chức bài dạy tốt.
Tuy nhiên, bên cạnh đó vẫn còn một số giáo viên thường gặp những khó khăn trong việc tổ chức trò chơi trong giờ học vì sợ mất thời gian, lớp học ồn, thiết kế và tổ chức không tốt, tốn nhiều công sức, thời gian cho khâu chuẩn bị… Về các loại trò chơi và hình thức tổ chức chơi trò chơi: Khi giảng dạy môn Tự nhiên và xã hội, giáo viên chỉ tổ chức một số trò chơi được hướng dẫn trong sách giáo khoa nhưng cũng rất đơn điệu, cách tổ chức trò chơi chưa phong phú, chưa có sự sáng tạo, thường sao chép chỉnh sửa của các giáo viên khác hoặc download từ trên mạng. Giáo viên chưa đầu tư sâu vào bài giảng của mình. Học sinh thì chưa hứng thú nhiều với môn học.
III. Biện pháp khắc phục:
Bản thân là giáo viên Tiểu học, là tổ trưởng chỉ đạo chuyên môn của tổ, lại trực tiếp dạy ở khối 2 nhiều năm liền nên tôi thấy rõ được vai trò và trách nhiệm của mình là phải tích cực đổi mới phương pháp dạy học. Trong quá trình đổi mới phương pháp dạy học thì phương pháp tổ chức trò chơi học tập là một trong những phương pháp vô cùng đặc biệt vì sẽ làm cho tiết học sinh động hơn, thoải mái và dễ chịu hơn. Học sinh thấy vui, hứng thú, nhanh nhẹn, cởi mở hơn, tiếp thu bài một cách tự giác, tích cực và chủ động hơn.
Vậy để giờ học có tổ chức trò chơi đạt hiệu quả cao, giáo viên cần hiểu rõ:
3.1. Trò chơi học tập là một hình thức tổ chức dạy học hấp dẫn học sinh và  có các đặc điểm cơ bản sau:
– Đặc điểm thứ nhất: Mục tiêu và nội dung trò chơi phục vụ cho kiến thức và kĩ năng trọng tâm của bài học, hoặc chính là nội dung của bài học.
– Đặc điểm thứ hai: Trò chơi học tập phải mang đầy đủ tính chất của một trò chơi: có luật chơi, cách chơi, gây hứng thú và thi đua giữa các em, các nhóm.
– Đặc điểm thứ ba: Trong khi tổ chức trò chơi giáo viên phải chia lớp thành nhiều nhóm, các nhóm tự do thảo luận, đóng góp ý kiến,… nên khó tránh khỏi ồn ào, mất trật tự.
3.2. Chọn trò chơi phù hợp với từng bài học và  tổ chức trò chơi hợp lí :
Tổ chức trò chơi học tập tốt, vừa phát huy được sự nhanh trí, sáng tạo, vừa rèn luyện tính tự lập và tinh thần tập thể của các em. Khi tổ chức trò chơi, giáo viên không nên lạm dụng thời gian hay tổ chức quá nhiều trò chơi trong tiết học làm cho học sinh dễ nhàm chán. Các trò chơi phải dễ thực hiện, phù hợp với đặc điểm tâm, sinh lí của học sinh lớp 2 cũng như điều kiện của trường, lớp và phải thu hút được tất cả học sinh tham gia. Giáo viên không nên chú trọng đến chuyện thắng thua, chống biểu hiện cay cú, hơn thua, xích mích, thù hằn lẫn nhau giữa học sinh. Trò chơi được tổ chức không tốn nhiều thời gian, sức lực của học sinh. Giáo viên cần khuyến khích học sinh hoạt động tập thể, đề cao tinh thần đoàn kết, cộng tác, trao đổi, học hỏi cùng tiến bộ; hướng dẫn học sinh thảo luận ngắn gọn sau mỗi trò chơi để nắm nội dung của bài học.
3.3. Những khó khăn thường gặp khi tổ chức trò chơi và dự kiến hướng khắc phục:
–  Nếu giáo viên không kiểm soát và quản lí chặt chẽ thì trong lúc chơi, mức độ ồn của lớp sẽ lớn hơn mức độ cho phép. Điều này sẽ ảnh hưởng lớn đến lớp học bên cạnh. Để thực hiện tốt phong trào “Trường học thân thiện – Học sinh tích cực” trong lúc này giáo viên cần hạn chế quát mắng học sinh mà phải lập ra kế hoạch chống ồn bằng cách thưởng – phạt hợp lí, ghi tên và kiểm điểm những thành viên vi phạm, tổ trưởng theo dõi, quản lí tổ mình; khuyên bảo và nhắc nhở bạn mình giữ trật tự thật nghiêm túc.
– Trong lúc chơi trò chơi, việc chia nhóm có thể mất nhiều thời gian, nên giáo viên cần tìm hiểu năng lực của học sinh, quy định về cách tạo nhóm 2, 4, 6…, giao nhiệm vụ cụ thể cho từng thành viên trong tổ, nhóm. Có thể lúc đầu cần sự hướng dẫn của giáo viên, sau sẽ dần đi vào nề nếp và công việc sẽ diễn ra nhanh chóng khẩn trương.
– Soạn bài có áp dụng trò chơi học tập sẽ tốn nhiều công sức và thời gian, nhưng để chuẩn bị những vật dụng cần thiết cho trò chơi trên lớp lại càng khó khăn hơn. Giáo viên nên giao cho mỗi giáo viên, học sinh trong khối ( khi cần thiết) chuẩn bị và đảm nhận một vài đồ dùng thì số lượng đồ dùng dạy học có thể dùng chung cho cả khối.
3.4. Cách xây dựng và cách tiến hành trò chơi học tập:
+ Cách xây dựng một trò chơi học tập: Giáo viên có thể tổ chức bất kì hoạt động nào thành trò chơi học tập bằng cách vận dụng các nhân tố cơ bản sau:                              Phải có tính thi đua giữa các cá nhân và các nhóm; Có quy định thưởng, phạt; Có cách chơi rõ ràng; Có cách tính điểm.
+ Cách tiến hành tổ chức trò chơi học tập:
– Bước 1: Nêu tên trò chơi, giải thích ý nghĩa của trò chơi; Chia đội chơi và đặt tên cho đội chơi.
– Bước 2: Phổ biến cách chơi, luật chơi. Hiệu lệnh, cách thức làm việc của mỗi thành viên tham gia trò chơi;  Nêu rõ cách cho điểm, đánh giá.
– Bước 3: Tiến hành chơi: Ra hiệu lệnh dứt khoát cho các nhóm đồng loạt tiến hành.
Trong quá trình học sinh chơi, giáo viên quan sát, điều chỉnh, giúp đỡ các thành viên về cách chơi. Giáo viên có thể cho học sinh: