SKKN Một số phương pháp dạy hoc phân môn tiếng Việt nhằm phát triển năng lực ngôn ngữ kết hợp giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh THPT

A.  PHẦN MỞ ĐẦU 

1. Lý do chọn đề tài. 

        Sinh thời, cố thủ tướng Phạm Văn Đồng từng khẳng định: “Tiếng Việt của chúng ta rất giàu. Tiếng Việt của chúng ta rất đẹp… Đẹp bởi tâm hồn của người Việt Nam ta rất đẹp”. Trong tác phẩm “Tiếng mẹ đẻ – nguồn giải phóng các dân tộc bị áp bức” của nhà văn, nhà báo Nguyễn An Ninh cũng viết: “Tiếng nói là người bảo vệ quý báu nhất nền độc lập của các dân tộc, là yếu tố quan trọng nhất giải phóng các dân tộc bị thống trị…”. Có thể nói, tiếng Việt đã trở thành một trong những vũ khí giúp dân tộc ta thoát khỏi mọi vòng xiềng xích nô lệ để trở thành một quốc gia độc lập. Không những thế, nó còn góp phần làm nên bản sắc văn hóa Việt Nam.  

Theo quan điểm của Đảng và Nhà nước, giáo dục là lĩnh vực hoạt động có hiệu quả nhất trong việc rút ngắn khoảng cách văn hoá, kinh tế giữa các vùng miền và dân tộc. Tiếng Việt có nhiệm vụ quan trọng trong việc hỗ trợ các dân tộc cùng hoà nhập.Với xu thế hội nhập toàn cầu về mọi mặt, ngôn ngữ còn là một trong những công cụ mạnh mẽ nhất giúp tăng cường hợp tác, hữu nghị…Nó giúp xây dựng xã hội tri thức toàn diện, bảo tồn các di sản văn hóa, sự phát triển lành mạnh. Một nền văn hóa hòa bình chỉ có thể được xây dựng trong một không gian, nơi tất cả mọi người có quyền sử dụng tiếng mẹ đẻ của dân tộc họ một cách tự do và đầy đủ trong tất cả các hoàn cảnh khác nhau của cuộc sống. Do đó, vấn đề phát triển năng lực ngôn ngữ là một vấn đề hết sức quan trọng, cần thiết của mọi người và quốc gia. 

Ở Việt Nam, các nhà giáo dục học đã rất chú trọng việc phát triển năng lực ngôn ngữ trong chương trình giáo dục trung học phổ thông (THPT) theo định hướng chuẩn đầu ra về phẩm chất, năng lực. Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã đề cập trong Đề án “Đổi mới chương trình và SGK giáo dục phổ thông sau năm 2015 “Xây dựng chương trình giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực người học”; Mỗi môn học, ngoài chức năng cung cấp kiến thức tạo ra những con người có khả năng hội nhập, phù hợp xu thế chung của thời đại. Đồng thời còn có nhiệm vụ tương tác, giúp học sinh phát triển một cách toàn diện về tri thức, nhân cách, biết cảm thụ cái hay, cái đẹp và luôn vươn tới sự khát khao chinh phục tri thức, mong muốn thể hiện mình và cống hiến cho quê hương đất nước. 

Trong bậc giáo dục THPT hiện nay, nhiệm vụ các môn học gần như đã đáp ứng bước đầu cho tiêu chí ấy. Trong đó, dạy học môn Ngữ văn nói chung, phân môn tiếng Việt nói riêng có nhiệm vụ khá cụ thể: “Ngữ văn là môn học mang tính công cụ và tính thẩm mĩ – nhân văn; giúp học sinh có phương tiện giao tiếp, làm cơ sở để học tập tất cả các môn học và hoạt động giáo dục khác trong nhà trường; Đồng thời cũng là công cụ quan trọng để giáo dục học sinh những giá trị cao đẹp về văn hóa, văn học và ngôn ngữ dân tộc; phát triển ở học sinh những cảm xúc lành mạnh, tình cảm nhân văn, lối sống nhân ái, vị tha…” (Chương trình giáo dục phổ thông, Ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo). Như vậy, chúng ta có thể hiểu là Trong môn Ngữ văn thì phân môn tiếng Việt ngoài mục tiêu phát triển ngôn ngữ cho học sinh cần phải gắn với việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc là một trong những nhiệm vụ trọng tâm. 

Tuy nhiên, thực tế dạy học cho thấy, để thực hiện được mục tiêu đã đề ra là không đơn giản. Trong dạy học, giáo viên phải có sự đổi mới sao cho phù hợp với đối tượng học tùy vào trình độ nhận thức của từng em, từng lớp học, vùng miền, dân tộc…Từ đó, giáo viên cần có các phương pháp dạy, kĩ thuật dạy học phù hợp với từng nhóm các thể học sinh để đạt được mục tiêu giáo dục. Rõ ràng, không thể tác động đến quá trình nhận thức của các cá nhân bằng một biện pháp như nhau. Điều đó đòi hỏi giáo viên phải thực sự quan tâm, tìm tòi, học hỏi vận dụng linh hoạt sáng tạo, chủ động các PPDH (phương pháp dạy học) và KTDH (Kỹ thuật dạy học) trong dạy học phân môn tiếng Việt. Đó cũng là cách giáo viên tạo hứng thú cho học sinh, kích thích sự ham thích tìm tòi học tập. Kéo gần khoảng cách giữa HS miền núi và đồng bằng. 

Trước nguy cơ xói mòn, phai nhạt và biến dạng hệ thống giá trị trong bản sắc văn hóa dân tộc, sự du nhập của lối sống nhanh, sống ẩu, suy giảm thuần phong mỹ tục, sự chống phá của chủ nghĩa đế quốc và các thế lực thù địch trên lĩnh vực tư tưởng, văn hóa. Thanh niên nói, học sinh THPT có thể xem là mọt trong những lực lượng xung kích, sáng tạo có vai trò quan trọng to lớn trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Họ là lực lượng trực tiếp tham gia bảo vệ, giữ gìn, bổ sung, phát triển và quảng bá những giá trị bản sắc văn hóa dân tộc thông qua nhiểu hành động cụ thể trong đó có việc phát triển năng lực ngôn ngữ. 

Từ thực tế giảng dạy của bản thân và đồng nghiệp ở huyện miền núi Quỳ Hợp – Nghệ An, nơi có nhiều dân tộc anh em (Thái, Thổ, Kinh) chung sống. Tôi luôn trăn trở: làm sao để có thể phát năng lực ngôn ngữ (đọc, nói, nghe, viết) cho học sinh mà vẫn giúp các em giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc mình? Làm sao để các em tự tin hơn trong quá trình giao tiếp? Làm sao để các em vừa biết sử dụng ngôn ngữ quốc gia và ngôn ngữ của dân tộc mình một cách hiệu quả. Từ đó hình thành thối quen sử dụng, giữ gìn, phát triển ngôn ngữ. Giúp các em tránh được những pha tạp, lai căng, xấu xí trong việc sử dụng tiếng Việt cũng như ngôn ngữ, tiếng nói của dân tộc mình. 

Sau một thời gian, thử nghiệm, áp dụng tôi đã đúc rút được “Một số phương pháp dạy hoc phân môn tiếng Việt nhằm phát triển năng lực ngôn ngữ kết hợp giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh THPT ở huyện miền núi Quỳ Hợp” với mong muốn giúp học trò của mình có những giờ học tiếng Việt thật sự bổ ích, thiết thực. Đồng thời, góp một tiếng nói cùng đồng nghiệp để tìm tòi, đổi mới phương pháp dạy học phù hợp đối tượng theo định hướng phát triển năng lực. 

Và góp phần nhỏ tâm sức của mình cho việc gìn giữ phát triển văn hóa của quê hương. 

1. Mục đích nghiên cứu: Sử dụng kết hợp một số phương pháp – kỹ thuật dạy học tích cực trong phân môn tiếng Việt, nhằm phát triển năng lực ngôn ngữ kết hợp giữ gìn bản sắc dân tộc cho học sinh THPT miền núi Quỳ Hợp nói chung và trường THPT Quỳ Hợp 2 nói riêng. 
2. Đối tượng nghiên cứu: 

– Việc sử dụng ngôn ngữ và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc của học sinh THPT ở huyện miền núi Quỳ Hợp. 

1. Phương pháp nghiên cứu 

• Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết 

Tiến hành thu thập tài liệu qua sách, báo, các văn bản liên quan đến đề tài. 

Trên cơ sở đó để phân tích, tổng hợp và rút ra những vấn đề cần thiết của đề tài. 

• Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn 

 Trong quá trình nghiên cứu, bản thân sử dụng các phương pháp như: Thực nghiệm sư phạm, điều tra, khảo sát, tổng kết kinh nghiệm, trao đổi, lấy ý kiến góp ý của giáo viên, lấy ý kiến điều tra học sinh…Đó là những cơ sở cho việc triển khai cũng như khả năng ứng dụng của đề tài.  V. Phạm vi và kế hoạch nghiên cứu. 

 Đề tài nghiên cứu, chủ yếu được thực hiện tại Trường THPT Quỳ Hợp 2.  

Thời gian thực nghiệm: Các phương pháp được thực nghiệm dạy phân môn tiếng Việt 11, 12 trong các năm học 2019-2020, 2020-2021. Lấy kết quả khảo sát ở năm học 2020-2021. Trong suốt 2 năm sử dụng các phương pháp dạy học tích cực tôi đã tích lũy được một số kinh nghiệm và tiến hành một số việc như: Viết bản thảo ý tưởng, tìm hiểu, khai thác nguồn tư liệu về phong tục, ngôn ngữ, tiếng nói của các dân tộc Thái, Thổ, cách giao tiếp của học sinh người Kinh ở Quỳ Hợp để phục vụ cho yêu cầu dạy học phát triển năng lực cho học sinh THPT. Lựa chọn các mục, bài học áp dụng, đến nay tôi phát triển thành sáng kiến kinh nghiệm.  

1. Dự kiến đóng góp của đề tài

• Góp phần vào việc dạy học theo hướng hiện đại, trên tinh thần của chương trình GDPT 2018. Nhất là mục tiêu đổi mới phương pháp giảng dạy học môn Ngữ văn nói chung, phân môn tiếng Việt nói riêng theo định hướng phát triển năng lực, phát huy tính sáng tạo, tích cực, chủ động của học sinh THPT miền núi đi kèm mục tiêu giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. 

• Khai thác tối đa hiệu quả của nguồn tư liệu ngôn ngữ, văn hóa sẵn có tại địa phương phục vụ thiết thực cho việc dạy- học. 

• Dễ dàng áp dụng cho các trường học ở khu vực miền núi Nghệ An 

B. NỘI DUNG 

1. Cơ sở lý luận  

• Yêu cầu của chương trình GDPT 2018 về năng lực ngôn ngữ và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. 

Nghị quyết về “Đổi mới chương trình, SGK giáo dục phổ thông số 88/2014/QH13” (Thông qua ngày 28/11/2014 tại kì họp thứ 8, Quốc hội khóa XIII) cũng đã nhấn mạnh “Tiếp tục đổi mới phương pháp giáo dục theo hướng: phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, bồi dưỡng phương pháp tự học, hứng thú học tập, kỹ năng hợp tác, làm việc nhóm và khả năng tư duy độc lập…” 

Theo chương trình GDPT 2018 (Chương trình giáo dục phổ thông mới) thì nội dung cốt lõi của môn Ngữ văn sẽ bao gồm các mạch kiến thức và kỹ năng cơ bản, thiết yếu về văn học và tiếng Việt, đáp ứng các yêu cầu cần đạt về phẩm chất và năng lực của học sinh ở từng cấp học. Quy định một số kiến thức cơ bản, cốt lõi về văn học, tiếng Việt và một số văn bản quan trọng của văn học dân tộc là nội dung thống nhất bắt buộc đối với học sinh toàn quốc. Ngữ văn nói chung, phân môn tiếng Việt nói riêng hướng tới cho học sinh cơ hội khám phá bản thân và thế giới xung quanh, thấu hiểu con người, biết đồng cảm, sẻ chia, có cá tính và đời sống tâm hồn phong phú, có quan niệm sống và ứng xử nhân văn; bồi dưỡng cho học sinh tình yêu đối với tiếng Việt và văn học, ý thức về cội nguồn và bản sắc của dân tộc, góp phần giữ gìn, phát triển các giá trị văn hoá. Chương trình đồng thời cũng chỉ rõ, mục tiêu môn Ngữ văn cấp trung học phổ thông là: Giúp học sinh tiếp tục phát triển những phẩm chất đã được hình thành ở trung học cơ sở; mở rộng và nâng cao yêu cầu phát triển phẩm chất với các biểu hiện cụ thể: có bản lĩnh, cá tính, có lí tưởng và hoài bão, biết giữ gìn và phát huy các giá trị văn hoá Việt Nam; có tinh thần hội nhập và ý thức công dân toàn cầu. 

Như vậy chúng ta có thể suy ra, môn Ngữ văn nói chung, phân môn tiếng Việt nói riêng có một nhiệm vụ quan trọng là qua chương trình dạy học bên cạnh việc phát triển các năng lực và phẩm chất cho học sinh thì cần giúp các em có ý thức giữ gin và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Điều này lại càng cần thiết với dạy học phân môn tiếng Việt ở các trường THPT trên địa bàn huyện miền núi Quỳ Hợp, Nghệ An.