SKKN Phát huy tính tích cực của học sinh trong môn Lịch sử 8 thông qua việc hướng dẫn khai thác và sử dụng kênh hình hiệu quả (Bộ sách Cánh diều)

1. PHẦN MỞ ĐẦU.

1.1 Lý do chọn đề tài.

“Dân ta phải biết sử ta

Cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam”

Lịch sử là một môn khoa học có vị trí quan trọng trong hệ thống giáo dục phổ thông. Môn học này giúp chúng ta biết được cội nguồn của dân tộc, quá trình đấu tranh dựng nước và giữ nước của cha ông ta. Từ đó biết quý trọng những gì mình đang có, phát huy những truyền thống đó, xây dựng xã hội ngày một tốt đẹp hơn. Chính vì thế, cho nên trong quá trình dạy học, giáo viên cần  hướng dẫn để giúp học sinh tiếp thu một cách tốt nhất các kiến thức lịch sử.

Một trong những nội dung hết sức quan trọng trong đổi mới phương pháp dạy – học lịch sử hiện nay là giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình trong sách giáo khoa một cách có hiệu quả bởi hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa có vai trò rất quan trọng, nó nhằm tái tạo, bổ sung, khắc sâu nội dung cho kênh chữ, giúp học sinh tiếp thu kiến thức một cách trọn vẹn, ngoài ra còn là một trong những phương tiện quan trọng nhằm tạo biểu tượng, phát huy tính tích cực của người học.

Mục tiêu của Chương trình GDPT 2018 ở Việt Nam nhấn mạnh việc phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, khuyến khích tư duy, sáng tạo và kỹ năng thực hành cho học sinh. Đối với chương trình lớp 8, học Lịch sử không chỉ là để học sinh biết về các sự kiện quan trọng trong lịch sử, mà còn là để họ hiểu rõ ngữ cảnh, nguyên nhân và hậu quả của những sự kiện đó. Điều này đòi hỏi giáo viên phải sử dụng các phương pháp giảng dạy đa dạng và tương tác, giúp học sinh phát triển tư duy lịch sử và năng lực phê phán.

Trong tình hình đổi mới hiện nay, việc thay sách giáo khoa bậc Trung học cơ sở là hết sức quan trọng, thì việc đổi mới phương pháp dạy – học, sử dụng tranh ảnh lịch sử để khai thác kiến thức là vấn đề không thể phủ nhận. Tuy nhiên, trong thực tế giảng dạy ở nhiều trường giáo viên vẫn chưa khai thác triệt để kênh hình trong sách giáo khoa, vẫn còn nặng về thuyết trình kiến thức, chưa phát huy được tính tích cực của học sinh khi sử dụng.

Từ cơ sở lý luận và thực tiễn nói trên, nhận rõ tầm quan trọng của hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa, tôi nhận thấy: Mỗi giáo viên cần phải xác định cho mình những biện pháp sử dụng và khai thác hệ thống kênh hình một cách hiệu quả nhất theo hướng phát huy tính tích cực học tập của học sinh. Đó cũng chính là lý do để tôi tìm hiểu và phát triển đề tài: Phát huy tính tích cực của học sinh trong môn Lịch sử 8 thông qua việc hướng dẫn khai thác và sử dụng kênh hình hiệu quả (Bộ sách Cánh diều).

   1.2. Mục đích nghiên cứu.

Trên cơ sở nhận thấy rõ tầm quan trọng của hệ thống kênh hình trong dạy – học lịch sử, bản thân tôi là một giáo viên trực tiếp giảng dạy chương trình Lịch sử lớp 8, tôi luôn suy nghĩ và xác định cho mình phải dạy như thế nào, bằng phương pháp nào để khai thác có hiệu quả hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh.

Từ những vấn đề cụ thể trên, tôi đã thực hiện nghiên cứu đề tài này với mục tiêu tìm ra các các biện pháp phát huy tính tích cực của học sinh trong môn Lịch sử 8 thông qua việc hướng dẫn khai thác và sử dụng kênh hình hiệu quả theo nội dung bộ sách Cánh diều nhằm nâng cao chất lượng môn học, phát huy năng lực, tư duy và hứng thú học lịch sử ở học sinh.

1.3. Đối tượng nghiên cứu.

– Đối tượng nghiên cứu: Các biện pháp phát huy tính tích cực của học sinh trong môn Lịch sử 8 thông qua việc hướng dẫn khai thác và sử dụng kênh hình hiệu quả (Bộ sách Cánh diều).

– Phạm vi nghiên cứu: 30 em học sinh lớp 8… trường THCS…

1.4. Phương pháp nghiên cứu.  

Để tiến hành thực hiện đề tài này tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

– Phương pháp nghiên cứu (tài liệu, văn bản)

– Phương pháp điều tra, khảo sát.

– Phương pháp quan sát.

– Phương pháp đối chiếu, thực nghiệm.

– Phương pháp tổng kết, rút kinh nghiệm.

2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM.

2.1. Cơ sở lý luận

Bộ môn Lịch sử với những đặc trưng riêng của nó có vai trò và tác động to lớn trong việc giáo dục thế hệ trẻ hiện nay. Tuy nhiên ngày nay việc học sinh không thích học cũng như tìm hiểu về lịch sử dân tộc ngày càng nhiều. Đa số các em cho rằng đây là một môn học thuộc lòng mất nhiều thời gian lại khô khan, nhàm chán. Thiếu hiểu biết lịch sử là điều vô cùng nguy hiểm khi văn hóa Việt Nam, con người Việt Nam hội nhập với văn hóa và con người của nhiều dân tộc trên thế giới.

Vậy tại sao học sinh lại thiếu hiểu biết và không thích học Lịch sử? Cũng có nhiều nguyên nhân. Song không thể phủ nhận nguyên nhân xuất phát từ việc dạy và học Lịch sử của chúng ta từ trước đến nay còn nặng về cung cấp kiến thức gây ra tình trạng quá tải cho học sinh. Việc khai thác, sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa là một biện pháp quan trọng để nâng cao chất lượng dạy học, tuy nhiên nó chưa được quan tâm một cách đầy đủ.

Nhiều giáo viên còn ngại sử dụng kênh hình do sợ mất thời gian hoặc nếu có sử dụng thì chỉ mang tính chất minh họa cho bài giảng nên chưa phát huy được hết hiệu quả của nó. Vậy với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn lịch sử, bằng thực tiễn giảng dạy và học hỏi kinh nghiệm từ đồng nghiệp cũng như tự nghiên cứu tài liệu, tôi xin mạnh dạn đưa ra một số ý kiến chủ quan về việc sử dụng kênh hình trong dạy học Lịch sử ở bậc THCS.

2.2. Thực trạng

2.2.1. Thuận lợi

– Những năm học gần đây phòng Giáo dục huyện Thọ Xuân đã thành lập các cụm trường tạo điều kiện cho giáo viên có cơ hội trao đổi phương pháp giảng dạy, học tập, rút kinh nghiệm lẫn nhau trong công tác chuyên môn giữa các giáo viên cùng bộ môn trong cụm, huyện.

– Đại đa số giáo viên đều tích cực tìm kiếm những thông tin bổ ích có liên quan đến nội dung bài dạy như tranh ảnh, tư liệu, phim tài liệu, truyện kể về lịch sử…Đều cố gắng thay đổi phương pháp giảng dạy của mình theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh thông qua các phương pháp dạy học như phương pháp trực quan, phương pháp nêu tình huống và giải quyết vấn đề, phương pháp vấn đáp…

– Đa số học sinh đều tích cực hào hứng muốn được tự mình khám phá nội dung của bản đồ, lược đồ, muốn được nêu ý nghĩa hoặc phân tích nội dung các bức tranh nên đã đưa lại hiệu quả cao trong quá trình lĩnh hội kiến thức thông qua các kênh hình trong sách giáo khoa và những kênh hình mà giáo viên sưu tầm được.

– Sách giáo khoa lớp 8 theo bộ sách Cánh diều được biên soạn một cách công phu với số lượng kênh hình phong phú và tiêu biểu. Nội dung kênh hình phong phú, đa dạng nên học sinh đã có nhiều hứng thú hơn khi học bộ môn.

– Hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa Lịch sử lớp 8 rất phong phú, bao gồm: Tranh ảnh, hình vẽ, lược đồ, biểu đồ, sơ đồ, niên biểu lịch sử…

2.2.2.  Khó khăn

– Ở trường Trung học cơ sở hiện nay một số học sinh còn lười học và chưa có sự say mê môn học lịch sử, cho nên việc ghi nhớ các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử còn yếu.

– Nhiều em chưa độc lập suy nghĩ để trả lời một câu hỏi mà chỉ đọc nguyên xi trong sách giáo khoa hay chỉ nêu được diễn biến sự việc mà không lí giải được vì sao nó lại diễn ra như thế hay sự kiện đó nói lên điều gì. Bởi vậy, bản thân các em nên có một phương pháp học tích cực để chiếm lĩnh kiến thức từ bài giảng của giáo viên.

– Mặt khác giáo viên giảng dạy bộ môn Lịch sử ở trường một phần nào đó chưa gây được sự hứng thú, tìm tòi và khám phá cho học sinh trong việc học bộ môn, cho nên nhiều học sinh chán ghét bộ môn và học chỉ để đối phó dẫn đến chất lượng kiểm tra còn thấp.

2.3. Các giải pháp sử dụng để giải quyết vấn đề.

2.3.1. Kỹ năng khai thác kênh hình

Để đạt hiệu quả cao khi khai thác kênh hình trong sách giáo khoa Lịch sử nhằm phục vụ cho việc giảng dạy, giáo viên nên yêu cầu học sinh quan sát và tìm hiểu thông tin liên quan đến kênh hình của bài học mới ở nhà. Đồng thời phải có kế hoạch cụ thể công việc của thầy và trò trong quá trình làm việc trên lớp.

Trước hết để khai thác tốt kênh hình trong sách giáo khoa phục vụ cho việc giảng dạy bộ môn lịch sử, bằng những kinh nghiệm thực tế, xin trình bày một số kĩ năng cơ bản sau:

* Nắm được phương pháp cơ bản khai thác các loại kênh hình: Về cơ bản, hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử hiện nay, gồm có hai loại chính sau:

– Loại 1: Lược đồ, biểu đồ.

– Loại 2: Hình ảnh lịch sử.

Trong loại hình ảnh lịch sử lại có hai nhóm chính:

– Nhóm1: Hình ảnh minh họa tình hình quân sự, kinh tế, văn hoá, chính trị, khoa học kĩ thuật…

– Nhóm 2: Hình ảnh về nhân vật lịch sử.

Do mỗi loại kênh hình thể hiện một nội dung khác nhau, nên phương pháp khai thác cũng khác nhau và phải phù hợp, cụ thể là:

– Loại lược đồ, biểu đồ: Phương pháp là khai thác từng bước những vấn đề lịch sử đặt ra để đi đến hoàn thiện.

– Nhóm hình ảnh minh hoạ: Phương pháp là khai những chi tiết của hình ảnh để đi đến hoàn thiện.

– Nhóm hình ảnh nhân vật lịch sử. Phương pháp là tìm hiểu hoạt động của nhân vật lịch sử để đi đến hoàn thiện.

* Phải nắm được kiến thức cơ bản của kênh hình:

Việc nắm được kiến thức cơ bản của kênh hình đóng một vai trò rất quan trọng, giúp giáo viên chủ động, linh hoạt trong quá trình tổ chức khai thác kênh hình trên lớp.   

Để nắm được kiến thức cơ bản của kênh hình, bên cạnh những tài liệu như các loại sách tham khảo, sách giáo khoa, sách giáo viên, sách chuẩn kiến thức kỹ năng… thì Internet đang trở thành công cụ đắc lực và được phổ biến trong việc khai thác thông tin, tìm tài liệu hiệu quả nhất. Hầu hết các kênh hình và những thông tin liên quan đều đã có trên một số trang Web của Internet, nên việc tìm thông tin trên Internet, có nhiều lợi ích, như:

– Hình ảnh màu, sắc nét và sinh động hơn hình ảnh trong sách giáo khoa.

– Thông tin phong phú và có những đánh giá về vấn đề lịch sử mang tính hiện đại, phù hợp với quan điểm hiện nay hơn.

– Tiết kiệm được thời gian tìm kiếm thông tin…

* Xác định mục đích cần hướng đến khi  khai thác kênh hình: Việc xác định mục đích cần hướng đến khi khai thác kênh hình, là nhằm tránh sự chệch hướng trong quá trình khai thác và để đạt hiệu quả cao nhất sau khi khai thác.

*Thiết kế câu hỏi hợp lý, trọng tâm: Câu hỏi hợp lý, trọng tâm, có ý nghĩa rất quan trọng, nó không những phát huy được tính tích cực, phát triển khả năng tư duy của học sinh; mà còn giúp học sinh hiểu sâu, nhớ kỹ những kiến thức được tìm hiểu…

2.3.2. Nguyên tắc khai thác kênh hình

Giáo viên đứng lớp cần phải có sự chuẩn bị chu đáo, cẩn thận, nghiên cứu kỹ nội dung các kênh hình trước khi lên lớp. Chuẩn bị lời nói ngắn gọn, súc tích, dễ hiểu và gây hứng thú cho học sinh. Chính yêu cầu đó sẽ giúp người giáo viên nâng cao ý thức tự giác, tinh thần trách nhiệm trong các giờ lên lớp.

Ngoài ra các giờ sử dụng kênh hình trong dạy học giáo viên chủ yếu đóng vai trò hướng dẫn, chỉ đạo, còn học sinh phải tự quan sát nghiên cứu để rút ra kiến thức. Giáo viên phải khắc phục khó khăn sưu tầm các tài liệu có liên quan đến kênh hình, trao đổi tổ chuyên môn, cụm chuyên môn để có cách sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa một cách hiệu quả nhất.

Bên cạnh đó học sinh phải tự giác tìm hiểu kênh hình dưới sự hướng dẫn gợi mở của giáo viên, tiếp nhận kiến thức một cách chủ động. Để nâng cao hiệu quả sử dụng kênh hình cần đảm bảo các nguyên tắc sau:

– Trong quá trình dạy học giáo viên phải đề ra được đúng mục đích dạy học, tiến trình các hoạt động lên lớp. Hoạt động của giáo viên cũng như việc sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa quy định mục đích học tập của học sinh. Mục đích của mỗi bài chính là học sinh lĩnh hội được tri thức, hình thành và phát triển kỹ năng, nhân cách. Mỗi một loại kênh hình trong sách giáo khoa có một chức năng riêng nên chúng phải được nghiên cứu cụ thể để sử dụng đúng mục đích, phù hợp với yêu cầu bài học.

– Kênh hình lúc nào cũng phải được sử dụng hợp lý nhất, trong trình bày kiến thức mới hay là củng cố kiến thức đã học hoặc ra bài tập về nhà. Tóm lại cần được đưa ra khi học sinh cần được minh họa, cần tìm hiểu nhất về nội dung bài học, tránh đưa ra đồng loạt phân tán sự chú ý của học sinh.

– Tùy vào từng nội dung, mục đích sử dụng mà giáo viên đưa ra những yêu cầu khác nhau đối với học sinh. Trong giờ giảng bài mới nếu điều kiện thời gian không cho phép thì giáo viên chỉ tập trung giới thiệu, thuyết minh một số hình vẽ, sơ đồ, lược đồ, tranh ảnh điển hình nhất (nếu bài nhiều tranh ảnh ). Với những hình ảnh khác giáo viên chỉ dừng lại ở việc cho học sinh quan sát sơ lược để học sinh nắm được những biểu tượng ban đầu mà thôi. Hoặc với những kênh hình để minh họa cho bài giảng giáo viên không nên cho học sinh đứng lên thuyết trình về kênh hình đó vì điều đó vượt quá sức của học sinh, giáo viên có thể giao cho học sinh tìm hiểu thêm ở nhà. Hơn nữa cần phải bố trí thời gian ở những kênh hình một cách hợp lý mà không bỏ qua phần cơ bản là kênh chữ.

– Hướng dẫn học sinh quan sát (từ tổng thể đến chi tiết ), kết hợp miêu tả, phân tích, đàm thoại thông qua hệ thống câu hỏi gợi mở của giáo viên để học sinh tự rút ra được ý nghĩa của kênh hình đó. Giáo viên có thể tổ chức cho học sinh làm việc theo nhóm, cá nhân hoặc toàn lớp…

Hiệu quả sử dụng kênh hình còn phụ thuộc vào sự ham muốn của học sinh, giáo viên phải là người đưa ra tình huống có vấn đề để kích thích sự hiểu biết của học sinh, khơi dậy niềm đam mê của học sinh đối với môn học.

  2.3.3. Những lưu ý khi khai thác kênh hình trong SGK

Để phát huy hết hiệu quả khi sử dụng hệ thống kênh hình, điều quan trọng là giáo viên phải xác định cho mình nên sử dụng, khai thác thế nào. Theo tôi, khi sử dụng hệ thống kênh hình, giáo viên cần chú ý những điểm sau:

– Cần phải căn cứ vào nội dung, yêu cầu giáo dưỡng, giáo dục của bài học để lựa chọn phương pháp sử dụng thích hợp, đảm bảo phát huy được sự chú ý và tính tích cực của học sinh vào khai thác kênh hình.

– Khi soạn giáo án, giáo viên phải xác định được thời điểm, thời gian hợp lí để sử dụng kênh hình vào bài dạy, và phải xây dựng được hệ thống câu hỏi khai thác một cách hợp lí và hệ thống câu hỏi này phải có tác dụng phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập.

– Trước khi hướng dẫn học sinh sử dụng, khai thác, giáo viên phải hiểu một cách đầy đủ và chính xác nhất nội dung kiến thức phản ánh trong kênh hình đó là gì, tức là phải hiểu hết bản chất của kênh hình.

– Phải đảm bảo sự kết hợp giữa lời nói với việc trình bày nội dung kênh hình theo hướng rèn luyện khả năng thực hành của học sinh, đồng thời kết hợp với các tài liệu khác khi sử dụng.

   2.3.4. Các bước cần thiết khi khai thác kênh hình trong sách giáo khoa

Để việc khai thác tranh ảnh có hiệu quả, phát huy được tính tích cực của học sinh nhằm mục tiêu cho học sinh tự tìm hiểu nội dung của tranh ảnh dưới sự hướng dẫn, tổ chức của giáo viên, tôi xin được giới thiệu về việc khai thác tranh ảnh trong sách giáo khoa Lịch sử lớp 8:

– Bước 1: Cho học sinh quan sát tranh ảnh để xác định một cách khái quát nội dung tranh ảnh cần khai thác.

– Bước 2: Giáo viên nêu câu hỏi, nêu vấn đề, tổ chức hướng dẫn học sinh tìm hiểu nội dung tranh ảnh.

– Bước 3: Học sinh trình bày kết quả tìm hiểu nội dung tranh ảnh sau khi quan sát, kết hợp ý kiến của giáo viên và tìm hiểu nội dung trong bài học.

– Bước 4: Giáo viên nhận xét, bổ sung nội dung trả lời câu hỏi của học sinh, hoàn thiện nội dung việc khai thác tranh ảnh và cung cấp cho học sinh.

– Bước 5: Kết luận để học sinh nắm được cách khai thác tranh ảnh và nội dung tranh ảnh trong bài học.

2.3.5. Một số giải pháp, kinh nghiệm khi sử dụng và khai thác đối với từng loại kênh hình cụ thể

Khi sử dụng và khai thác hệ thống kênh hình thì trước hết giáo viên cần phải đảm bảo thực hiện tốt theo những lưu ý nói trên; đồng thời dựa trên cơ sở đó, đối với mỗi loại kênh hình cụ thể cần kèm theo các bước sử dụng và khai thác như sau:

2.3.5.1. Đối với tranh ảnh, hình vẽ

Với chương trình lịch sử lớp 8 thì tranh ảnh, hình vẽ chiếm số lượng rất lớn trong sách giáo khoa. Tranh ảnh, hình vẽ là nguồn kiến thức lịch sử có tính giáo dục tính cách, phát triển tư duy của học sinh. Sử dụng tốt loại kênh hình này sẽ phát huy được tính tích cực học tập của học sinh, tạo sự hứng thú trong quá trình nhận thức.

Tuy nhiên, để phát huy tính tích cực của học sinh thông qua khai thác tranh  ảnh, hình vẽ là một việc hết sức khó khăn. Để đạt hiệu quả khi sử dụng, giáo viên cần phải thực hiện tốt các bước sau: