SKKN Sử dụng phương pháp thảo luận nhóm giúp học sinh học tốt chủ đề 4: Thực vật và động vật môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2 (Bộ sách kết nối tri thức)

1. Lý do chọn đề tài 

Tự nhiên và xã hội là một môn học cung cấp cho học sinh những hiểu biết cơ bản ban đầu về các sự vật, sự kiện tương tự trong tự nhiên, xã hội với mối quan hệ trong đời sống thực tế của con người. Trong chương trình Tiểu học, cùng với Toán, Tiếng Việt, môn Tự nhiên và Xã hội trang bị cho các em học sinh những kiến thức cơ bản của bậc học, góp phần bồi dưỡng phẩm chất, nhân cách toàn diện của con người.

Hòa cùng với công cuộc đổi mới mạnh mẽ về phương pháp, hình thức tổ chức dạy học trên toàn ngành, môn Tự nhiên và Xã hội cũng có những bước chuyển mình, từng bước vận dụng thay đổi linh hoạt các phương pháp dạy học nhằm tích cực hóa các hoạt động của học sinh, phát huy tính chủ động sáng tạo của học sinh trong quá trình lĩnh hội tri thức.

Thảo luận nhóm là một trong những phương pháp dạy học tích cực được sử dụng thường xuyên trong quá trình đổi mới phương pháp dạy học hiện nay. Để khắc phục lối truyền thụ tri thức một chiều, lối học thụ động, máy móc, cần phải sử dụng phối hợp nhiều phương pháp, phương pháp dạy học truyền thống và phương pháp dạy học hiện đại, trong đó có phương pháp thảo luận nhóm. Phương pháp này giúp người học tự giác, tích cực, chủ động tiếp thu kiến thức. Với cách dạy học này, học sinh có nhiều điều kiện bộc lộ những suy nghĩ của mình, tạo không khí học tập sôi nổi, kích thích tất cả học sinh tham gia vào quá trình học tập; đồng thời đáp ứng mục tiêu giáo dục đề ra: “lấy học sinh làm trung tâm”. 

Vận dụng phương pháp thảo luận nhóm vào dạy học cũng là tìm đến một phương pháp dạy học mới để giờ học môn Tự nhiên và Xã hội, phát huy tính chủ động của học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy – học . Trên đây là những lý do khiến tôi quyết định nghiên cứu đề tài:“Sử dụng phương pháp thảo luận nhóm giúp học sinh học tốt chủ đề 4: Thực vật và động vật môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2” theo bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống.

Tôi mong được chia sẻ và nhận được những đóng góp chân tình từ các thầy giáo, cô giáo.

2. Mục đích nghiên cứu

Tôi viết sáng kiến kinh nghiệm này với mục đích:

• Ghi lại những biện pháp mình đã làm để suy ngẫm, để chọn lọc và đúc kết thành kinh nghiệm của bản thân.
• Được chia sẻ với đồng nghiệp những việc đã làm và đã thành công trong giảng dạy phân môn Tự nhiên và Xã hội.
• Nhận được những lời góp ý, nhận xét từ cán bộ quản lý nhà trường, của Phòng Giáo dục và từ các bạn đồng nghiệp để tôi phát huy những mặt mạnh, điều chỉnh, khắc phục những thiếu sót cho hoàn thiện hơn. 
• Góp phần nâng cao chất lượng giáo dục về mọi mặt, không chỉ mang lại cho các em học sinh tri thức mà giúp các em đam mê khám phá thế giới xung quanh mình.

3. Phạm vi nghiên cứu

Đề tài sáng kiến kinh nghiệm của tôi chỉ hướng vào việc giảng dạy phân môn Tự nhiên và Xã hội bằng phương pháp thảo luận nhóm qua 6 bước tiến hành:

• Lựa chọn vấn đề thảo luận.
• Chia nhóm bố trí chỗ ngồi.
• Giao nhiệm vụ và giới hạn thời gian thảo luận
• Giám sát hoạt động thảo luận của từng nhóm.
• Trình bày kết quả thảo luận.
• Tổng kết đánh giá.

Đây là 6 công việc quan trọng mà tất cả các giáo viên chủ nhiệm lớp cần phải làm khi sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong tiết học Tự nhiên và Xã hội.

4. Đối tượng nghiên cứu 

• Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2
• Phương pháp thảo luận nhóm trong quá trình dạy học môn Tự nhiên và Xã hội.

B. NỘI DUNG 

1. Cơ sở lý luận

Môn Tự nhiên và Xã hội là môn học mang tính tích hợp cao. Tính tích hợp ấy thể hiện ở 4 điểm sau :

• Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội xem xét Tự nhiên – con người – xã hội trong thể thống nhất, có mối quan hệ qua lại và tác động lẫn nhau.
• Các kiến thức trong chương trình môn học Tự nhiên và Xã hội là kết quả của việc tích hợp kiến thức của nhiều ngành khoa học : Sinh học, Vật lí, Hóa học, Dân số.
• Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội có cấu trúc phù hợp với nhận thức của học sinh.
• Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội có cấu trúc đồng tâm phát triển qua các lớp, cùng là một chủ đề dạy học nhưng ở lớp 1 kiến thức trang bị đơn giản hơn lớp 2. Và cứ như vậy mức độ kiến thức nâng dần lên các lớp.

Tự nhiên và Xã hội là môn học có thể cung cấp, trang bị cho học sinh những kiến thức về Tự nhiên và Xã hội trong cuộc sống hàng ngày xảy ra xung quanh các em. Các em là chủ thể nhận thức, vậy nên khi giảng dạy giáo viên phải tích cực đổi mới phương pháp, phải lấy học sinh làm trung tâm, phải cho học sinh được thảo luận để học sinh chủ động tìm ra kiến thức mới của bài học. Người giáo viên phải thường xuyên giám sát hoạt động của các em, kích thích học sinh học tập như khen ngợi, tuyên dương… tạo hứng thú cho học sinh ghi nhớ bài học, khái niệm kiến thức đến từ cả 5 giác quan nghe, nhìn, sờ, nếm, ngửi. Vì vậy giáo viên phải nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2

Tóm lại nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2 phù hợp với nội dung chương trình và đáp ứng được yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học lấy học làm trung tâm.

2. Cơ sở thực tiễn

Đầu năm học ……….tôi được Ban Giám Hiệu phân công chủ nhiệm lớp 2A5 với sĩ số lớp 63 học sinh. Các em là những học sinh ngoan, ham học hỏi.

2.1. Thuận lợi:

• Hầu hết các con đi học đúng độ tuổi quy định.
• Giáo viên được hướng dẫn cách xây dựng thiết kế bài học theo hướng mới có phân chia theo từng hoạt động cụ thể, rõ ràng, có chỉ dẫn các phương pháp theo từng chủ đề.
• Giáo viên được học tập, tham dự các chuyên đề học tập kinh nghiệm của trường bạn.
• Lớp học được trang bị đầy đủ máy tính, máy chiếu và nối mạng Internet.
• Giáo viên nhiệt tình, quan tâm đến lớp, có tinh thần học hỏi cao.
• Học sinh luôn say mê học hỏi, tìm tòi, tìm hiểu thế giới tự nhiên và thế giới con người xung quanh các em với những câu hỏi : Tại sao ? Như thế nào ? Vì sao ? Để làm gì ?

2.2. Khó khăn:

• Giáo viên còn thiếu kinh nghiệm với cách tổ chức hoạt động tích cực cho trò lĩnh hội kiến thức. Hoặc có tổ chức thì còn lúng túng, mất thời gian. Học sinh còn bỡ ngỡ, rụt rè chưa quen với các hoạt động mới hoặc phấn khích gây mất trật tự trong lớp học.
• Sự cập nhật của giáo viên còn hạn chế, ít cập nhật thông tin về sự phát triển của khoa học kỹ thuật.
• Học sinh lớp 2 còn nhỏ, các con vừa chuyển từ lớp 1 nên ý thức tự giác học tập và khả năng hoạt động nhóm của các con chưa tốt.
• Học sinh còn rụt rè, thiếu tự tin khi trình bày các ý kiến trước lớp.
• Sĩ số lớp đông, 63 HS/ lớp.

3. Giải pháp thực hiện

Các biện pháp lấy ví dụ về chủ đề 4 : Thực vật và động vật

Biện pháp 1: Thảo luận nhóm tìm hiểu về khái niệm và đặc điểm của động vật và thực vật

* Có 6 bước tiến hành thảo luận nhóm:

Bước 1 : Lựa chọn vấn đề thảo luận.

Đây là bước đầu tiên trong tổ chức thảo luận nhóm. Tốt nhất nên lựa chọn được vấn đề thảo luận hấp dẫn, dễ chia sẻ, dễ huy động được nhiều ý kiến khác nhau, có tính chất kích thích tính tích cực chủ động làm việc của học sinh. Lưu ý, câu hỏi thảo luận nên là câu hỏi mở, không bao giờ là một câu hỏi đóng.

Bước 2 : Chia nhóm, bố trí chỗ ngồi.

Chia nhóm ngẫu nhiên, chia theo vị trí ngồi, chia theo danh sách, chia theo đặc điểm chung, chia theo năng lực, chia theo kinh nghiệm, chia theo giới tính, chia theo cùng sở thích, chia qua tình huống, qua trò chơi…

Khi chia nhóm cần chú ý đến số lượng và trình độ, năng lực của các học sinh.

Không chia nhóm này quá đông, nhóm kia quá ít …

Mỗi nhóm cần phải có cơ cấu tổ chức chặt chẽ để phân công trách nhiệm cho từng thành viên. Ngoài các thành viên, cơ cấu của nhóm gồm 2 vị trí quan trọng nhất là nhóm trưởng và thư ký. Nếu nhóm trưởng có năng lực, nhiệt tình, có uy tín, kỹ năng điều hành nhóm, được các thành viên tin tưởng, yêu mến, chắc chắn nhóm đó sẽ hoạt động hiệu quả…

Việc bố trí chỗ ngồi cũng ảnh hưởng tới chất lượng cuộc thảo luận. Nên bố trí các thành viên trong nhóm ngồi quay mặt vào nhau, vị trí ngồi đủ gần để có thể trao đổi, chia sẻ với nhau một cách thuận lợi. Nên có khoảng cách giữa các nhóm để sự trao đổi của các nhóm không bị ảnh hưởng tới nhau.

Bước 3 : Giao nhiệm vụ và giới hạn thời gian thảo luận

Trước khi tiến hành thảo luận, Giáo viên phải giao nhiệm vụ cụ thể, rõ ràng cho từng nhóm, phải có hướng dẫn cụ thể và định hướng cách thức thảo luận và trình bày.

Thời gian thảo luận cần được giới hạn và phải tương ứng với nội dung, yêu cầu của vấn đề đặt ra. Thời gian giới hạn phải đủ để học sinh suy nghĩ, trao đổi. Nếu thời gian quá ít, thảo luận nhóm sẽ sơ sài, không đi vào cốt lõi vấn đề, có thể mang tính đối phó. Nếu thời gian quá dài sẽ tạo sự lơ đãng, phân tán và làm loãng không khí thảo luận.

Bước 4 : Giám sát hoạt động thảo luận của từng nhóm

Thời gian các nhóm thảo luận không phải là thời gian nghỉ ngơi hoặc làm việc riêng của giảng viên. Khi học sinh tiến hành thảo luận, giáo viên chuyển từ vị trí người hướng dẫn sang người giám sát.

Giám sát của giáo viên sẽ tránh được tình trạng một số học sinh mất tập trung, đứng ngoài cuộc thảo luận.

Trong quá trình thảo luận, có nhóm lúng túng không hiểu rõ yêu cầu của vấn đề cần thảo luận, dẫn đến lạc đề, có nhóm trao đổi sôi nổi những tranh cãi căng thẳng và không đưa ra được quyết định cuối cùng… giáo viên cần quan tâm và kịp thời điều chỉnh.

Bước 5 : Trình bày kết quả thảo luận.

Khi kết thúc thời gian thảo luận, giáo viên cần yêu cầu các nhóm trình bày kết quả thảo luận với nhiều hình thức phong phú. Nhóm có thể tự cử đại diện hoặc giáo viên yêu cầu ngẫu nhiên bất cứ một học sinh nào trong nhóm lên thuyết trình.

Tùy từng vấn đề, giáo viên có thể cho các nhóm tham gia phản biện, tương tác lẫn nhau. Giáo viên giữ vai trò là trọng tài làm nhiệm vụ dẫn dắt, định hướng. giáo viên cần điều khiển khéo léo, tránh sự tranh luận của học sinh dẫn đến lớp học mất trật tự.

Đặc biệt, giáo viên cần sắp xếp thời gian để tất cả các nhóm được trình bày kết quả thảo luận một cách công bằng

Bước 6 : Tổng kết, đánh giá.

Đây là khâu cuối cùng nhưng khá quan trọng của hoạt động thảo luận. Giáo viên phải là người nắm vững tri thức lý luận và thực tế, công tâm, linh hoạt… thì việc đánh giá mới đảm bảo khách quan, công bằng, chính xác…

Giáo viên là người chịu trách nhiệm đánh giá, nhưng trước khi kết luận, có thể yêu cầu các học sinh tự đánh giá kết quả làm việc của nhóm và các nhóm đánh giá kết quả làm việc của nhau.

Giáo viên tổng kết lại các vấn đề đã thảo luận, đánh giá những ý kiến giải quyết mọi câu hỏi của học sinh xung quanh vấn đề đó. Qua việc kết luận, chốt lại vấn đề sẽ giúp học sinh nắm bắt, ghi nhớ được nội dung cơ bản, cần thiết.

Ví dụ: Bài 17 : Động vật sống ở đâu ? (trang 62 Tự nhiên và Xã hội 2 sách Kết nối tri thức với cuộc sống)

+ GV yêu cầu HS quan sát tranh sách và nói về những gì em nhìn thấy trong hình vẽ theo gợi ý sau :

• Kể tên những loài vật có trong hình vẽ ?
• Loài vật nào sống trên mặt đất ?
• Loài vật nào sống dưới nước ?
• Loài vật nào bay lượn được trên không ?
• + Gọi đại diện các nhóm trình bày.
• Loài vật có thể sống được ở những đâu ?

Bước 1 : Lựa chọn vấn đề thảo luận.

Quan sát tranh và nêu tên các con vật có trong hình, con nào là con vật nuôi ? Con nào sống hoang dã ? (trang 64 Tự nhiên và Xã hội 2 sách Kết nối tri thức)

Bước 2 : Chia nhóm, bố trí chỗ ngồi.

• Chia nhóm theo nhóm bàn, mỗi nhóm 2 học sinh.

Bước 3 : Giao nhiệm vụ và giới hạn thời gian thảo luận.

• Giáo viên giao nhiệm vụ : Trong vòng thời gian 3 phút các con – Quan sát tranh và nêu tên các con vật có trong hình, con nào là con vật nuôi ? Con nào sống hoang dã ?

Bước 4 : Giám sát hoạt động thảo luận của từng nhóm

• Trong thời gian học sinh thảo luận, giáo viên đến các nhóm giúp đỡ những học sinh còn lúng túng.

Bước 5 : Trình bày kết quả thảo luận.

• Cho đại diện nhóm trình bày, hoặc từng cặp hỏi đáp về các con vật mà nhóm mình vừa thảo luận.

Bước 6 : Tổng kết, đánh giá.

• Giáo viên nhận xét và đưa ra kết luận : Có rất nhiều loài vật sống trên mặt đất như : Voi, ngựa, chó, gà, hổ… có loài vật đào hang sống dưới đất như thỏ, giun… Chúng ta cần bảo vệ các loài vật có trong tự nhiên, đặc biệt là các loài vật quý hiếm.

Biện pháp 2: Thảo luận về lợi ích của các loài động, thực vật có trong tự nhiên

Nội dung:

– Mục tiêu: Giúp học sinh hiểu được giá trị, lợi ích của các loài động, thực vật

– Để đạt được mục tiêu đề ra tôi đã cho học sinh thảo luận 4 nhóm theo 6 bước đã nêu ở trên:

Bước 1 : Lựa chọn vấn đề thảo luận.

Yêu cầu HS tập trung các tranh ảnh, mô hình sưu tầm được và những sản vật được chế biến từ các loài động, thực vật rồi thảo luận về ích lợi của chúng đối với cuộc sống của con người.

Bước 2 : Chia nhóm, bố trí chỗ ngồi.

Chia nhóm theo nhóm học tập, mỗi nhóm 2 học sinh

Bước 3: Giao nhiệm vụ và giới hạn thời gian thảo luận.

Giáo viên giao nhiệm vụ : Trong vòng thời gian 5 phút các con hãy nói cho nhau nghe loài động, thực vật mình sưu tầm được tên là gì và ích lợi của chúng. Sau đó học sinh sẽ trưng bày các nhóm loài động, thực vật  theo đặc điểm sống của chúng.

Bước 4 : Giám sát hoạt động thảo luận của từng nhóm

Trong thời gian học sinh thảo luận, giáo viên đến các nhóm giúp đỡ những học sinh còn lúng túng.

Bước 5 : Trình bày kết quả thảo luận.

Từng học sinh lên trưng bày kết quả thảo luận theo sơ đồ tư duy:

Bước 6 : Tổng kết, đánh giá.

• • Giáo viên nhận xét sơ đồ tư duy của học sinh

• Sau đó giáo viên đưa ra kết luận : Loài động, thực vật trong tự nhiên mang lại rất nhiều lợi ích cho cuộc sống của chúng ta vì vậy chúng ta cần phải bảo vệ chúng.

VD1: Khi dạy bài “ Thực vật và động vật quanh em” (trang 72 Tự nhiên và Xã hội 1 sách Kết nối tri thức)

 Ở Hoạt động 2: Tôi cho học sinh thảo luận nhóm đôi.

+ Mô tả môi trường sống của thực vật và động vật nơi em quan sát

+ Tìm hiểu các loại thực vật và động vật đó có ích hoặc gây hại như thế nào trong tự nhiên