SKKN Sử dụng sơ đồ hóa để nâng cao hiệu quả trong giảng dạy phần “Sinh vật và môi trường” môn Sinh học 9

PHẦN I:  MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Như chúng ta đã biết đổi mới phương pháp dạy học trong những năm gần đây đã trở thành vấn đề cấp thiết đang được các ngành, các cấp quan tâm. Sự phát triển giáo dục đòi hỏi phải đổi mới việc dạy và học để đào tạo thế hệ trẻ phát triển một cách toàn diện theo kịp sự phát triển của xã hội.

Ngày nay do tác động mạnh mẽ của tốc độ phát triển kinh tế xã hội, khoa học kỹ thuật ngày càng nhanh, khối lượng tri thức nói chung và tri thức khoa học Sinh học nói riêng trên thế giới khám phá ra ngày càng tăng nhanh nên chúng ta không thể hi vọng rằng trong thời gian nhất định ở trường có thể cung cấp cho học sinh một kho tàng tri thức khổng lồ mà loài người đã tích luỹ được. Vì vậy nhiệm vụ của người giáo viên ngày nay không những phải cung cấp cho học sinh một vốn tri thức cơ bản mà điều quan trọng là cần phải trang bị cho học sinh khả năng tự làm việc, tự nghiên cứu để tìm hiểu và lĩnh hội tri thức. Do đó để học sinh tiếp thu kiến thức có hiệu quả và hình thành năng lực tự học tư duy sáng tạo thì cần phải vận dụng hiệu quả và linh hoạt các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực. 

Tuy nhiên đổi mới phương pháp dạy học không phải là giáo viên phải đi tìm phương pháp mới hơn mà phải đổi mới về vai trò của giáo viên và học sinh. Điều quan trọng là biết cách sử dụng phối kết hợp các phương pháp, các kỹ thuật dạy học đã biết và mới tiếp nhận sao cho phù hợp với nội dung bài học tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh tích cực chủ động tham gia vào quá trình nhận thức.

Sinh học là một bộ môn khó và mang tính trừu tượng cao vì nó nghiên cứu về các cơ thể sống, các quá trình sống và đặc biệt nó gắn liền với hoạt động thực tiễn của con người. Vì vậy nắm bắt tốt các kiến thức Sinh học sẽ góp phần  nâng cao đời sống của loài người. Do đó việc tìm ra phương pháp nâng cao chất lượng dạy học là một vấn đề cực kì quan trọng và cần thiết. Đặc biệt Sinh học 9 là môn học có kiến thức dài, khó và mang tính trừu tượng cao gồm 2 phần “ Di truyền và biến dị” và “ Sinh vật và môi trường”.  Phần “ Sinh vật và môi trường” cung cấp cho học sinh hệ thống tri thức về môi trường, các nhân tố của môi trường trong sự tương tác vận động và phát triển của chúng. Vấn đề đặt ra là làm sao học phần kiến thức này thật “dễ”, thật “sâu”, nhớ lâu, dễ áp dụng.

 Phương pháp sơ đồ hóa ra đời nhằm giải quyết vấn đề trên, dạy kiến thức “Sinh vật và môi trường” rất thuận lợi khi được diễn đạt bằng sơ đồ vì sơ đồ có thể diễn đạt một cách chặt chẽ các mối quan hệ giữa cái chung, cái riêng cũng như hệ thống hoá được các khái niệm, các quy luật … kích thích tư duy cũng như khả năng sáng tạo trong việc thiết lập nội dung các kiến thức một cách ngắn gọn có lôgíc và dễ hiểu. Vì thế chúng ta cần tăng cường sử dụng sơ đồ hoá trong dạy học Sinh học nói chung và phần “Sinh vật và môi trường” nói riêng giúp học sinh nhanh chóng thực hiện các thao tác và quá trình phân tích tổng hợp để lĩnh hội tri thức mới, phát triển trí tuệ, rèn luyện trí nhớ tạo điều kiện cho học sinh học tập sáng tạo tích cực.

Vì những lý do trên tôi đã mạnh dạn lựa chọn đề tài: Sử dụng sơ đồ hóa để nâng cao hiệu quả trong giảng dạy phần “ Sinh vật và môi trường” môn Sinh học 9.      

2. Mục đích nghiên cứu

Bản thân tôi là giáo viên dạy môn Sinh học 9 nhiều năm và qua nhiều lần tham gia sinh hoạt chuyên môn cụm… Tôi nhận thấy tôi và các giáo viên khi dạy phần “Sinh vật và môi trường” vẫn ghi nội dung kiến thức trọng tâm dài dòng, chưa hướng dẫn được học sinh ghi bài theo logic để các em dễ dàng trong học bài, kết quả khảo sát của các em ở phần này không cao.

Từ thực trạng đó, tôi đã vận dụng dạy và hướng dẫn học sinh học tập phần “Sinh vật và môi trường” môn Sinh học 9 theo hướng sử dụng sơ đồ hóa để giúp các em có cách học những kiến thức mới dựa vào cách sử dụng các dạng sơ đồ giúp các em học, ghi và nhớ bài tốt hơn.

3. Đối tượng nghiên cứu

   Sơ đồ hóa vào phần “Sinh vật và môi trường”  để giúp các em thấy thích thú, dễ học và dễ nhớ phần kiến thức này.

4. Phương pháp nghiên cứu: 

Trong quá trình thực hiện đề tài này tôi đã sử dụng các phương pháp sau:

– Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lý thuyết:

+ Nghiên cứu kỹ chương trình, bài học về sinh vật và môi trường trong SGK, sách tham khảo.

+ Nghiên cứu các dạng sơ đồ để áp dụng có hiệu quả vào từng bài học.

– Phương pháp điều tra khảo sát thực tế, thu thập thông tin:

Qua việc trực tiếp giảng dạy, trực tiếp khảo sát kết quả học tập của học sinh, qua việc dự giờ thăm lớp, dự các giờ chuyên đề cụm, nghiên cứu kỹ kiến thức môn Sinh học 9 đặc biệt là phần kiến thức về “ Sinh vật và môi trường”.

– Phương pháp thống kê, xử lý số liệu: Thống kê kết quả làm bài kiểm tra và kết quả khảo sát  học kỳ 2 của học sinh qua các năm học của các em học sinh lớp 9.

– Phương pháp nghiên cứu tài liệu thông qua mạng internet.

PHẦN II. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

1. Cơ sở lý luận

Sơ đồ hoá là kỹ thuật diễn đạt nội dung kiến thức bài học bằng ngôn ngữ sơ đồ được thể hiện bằng các ký hiệu khác nhau như bảng biểu, đồ thị, mũi tên, bản đồ tư duy…

   Ngôn ngữ sơ đồ vừa trừu tượng khái quát cao, có thể diễn đạt bằng sơ đồ hình hoạ trực quan nên sơ đồ có ưu thế tuyệt đối trong việc mô hình hoá cấu trúc cũng như mô hình hoá lôgic phát triển của sự vật hiện tượng.

Phương pháp sơ đồ là phương pháp khoa học sử dụng sơ đồ để mô tả sự vật hoạt động cho phép hình dung một cách trực quan các mối liên hệ giữa các yếu tố trong cấu trúc của sự vật, hoạt động, cấu trúc logic của quy trình triển khai hoạt động giúp con người quy hoạch tối ưu, điều khiển tối ưu các hoạt động.

1.1. Đặc điểm của sơ đồ

Sơ đồ thể hiện được toàn bộ nội dung cơ bản của một bài học hay một chương một phần, khi nhìn vào sơ đồ ta thấy rõ nội dung kiến thức chọn lọc nhất, cơ bản nhất của bài học. Sơ đồ thể hiện rõ ràng trọng tâm của từng phần, từng bài và của cả chương. Do đó sơ đồ là cơ sở để học sinh tái hiện lại kiến thức trong từng bài giảng của giáo viên (hay trong SGK ). Kiến thức trong  ý tưởng sơ đồ được sắp xếp theo thứ tự từng bậc nêu lên trình tự kiến thức của bài thể hiện những kiến thức trọng tâm, cần ghi nhớ và khắc sâu. Sự sắp xếp kiến thức là điều kiện quan trọng  giúp học sinh nhớ kiến thức tốt hơn.

Sơ đồ mang tính lôgíc cao thể hiện rõ ràng, rành mạch trong các mối quan hệ ngang dọc, rẽ nhánh …giữa các cấp độ kiến thức. Qua đó người đọc có thể thấy  lôgíc của sự phát triển các  nội dung  giúp cho tư duy của học sinh rõ ràng và dễ nhớ hơn.

Sơ đồ có thể sử dụng màu sắc, hình ảnh và âm thanh để mở rộng đào sâu các ý tưởng nhờ tính hấp dẫn của hình ảnh và âm thanh …kích thích mạnh lên hệ thống rìa của não bộ  giúp cho việc ghi nhớ được bền lâu và tạo điều kiện thuận lợi để vỏ não