SKKN Sử dụng tranh biếm họa nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh trong dạy học Lịch sử

II. MÔ TẢ GIẢI PHÁP SÁNG KIẾN 1. Tình trạng giải pháp đã biết

Thực hiện Nghị quyết 29/NQ- TW ngày 4/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng tại Hội nghị Trung ương 8 (Khóa XI) về Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo, nhấn mạnh chuyển từ giáo dục trang bị chủ yếu kiến thức, kĩ năng sang phát triển phẩm chất, năng lực người học, nền giáo dục nước ta đã có những chuyển biến mạnh mẽ và sâu sắc. Trải qua nhiều lần chỉnh sửa, bổ sung, ngày 25-26/12/2018, Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể và Chương trình phổ thông môn Lịch sử đã chính thức được ban hành xác nhận mục tiêu, yêu cầu cốt lõi là sự phát triển năng lực và phẩm chất.

Để năng lực và phẩm chất được hình thành và phát triển ở người học thì việc sử dụng đồ dùng trực quan là cần thiết. Hiểu rõ điều đó, các giáo viên lịch sử đã biết khai thác tối đa những tiện ích của khoa học công nghệ, của hệ thống tranh ảnh, bản đồ để bài giảng trở nên sinh động hơn. Trong những công cụ giảng dạy đó, tranh ảnh chuyên chở một giá trị đặc biệt của tính trực quan và tính hứng thú. Qua thực tế giảng dạy, có thể đánh giá được ý  nghĩa to lớn của hệ thống tranh ảnh trong dạy học lịch sử, đặc biệt là một hệ thống tranh ảnh khá mới mẻ – tranh biếm họa.

Tranh biếm họa là một công cụ dạy học được sử dụng nhiều ở các quốc gia phát triển như Anh, Pháp, Đức, Mĩ… và nó đã khẳng định mang lại nhiều giá trị to lớn. Tuy nhiên, ở nước ta, tranh biếm họa còn là một công cụ đầy mới mẻ trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng. Thực tế dạy học lịch sử cho thấy, tranh biếm họa giống như các loại tranh ảnh khác, nó mang đầy đủ những ưu điểm của đồ dùng trực quan, góp phần khắc sâu sự kiện lịch sử, nâng cao năng lực tái hiện kiến thức. Ngoài ra, tranh biếm họa còn nâng cao sự hứng thú, giúp giáo dục tư tưởng, óc thẩm mĩ,  đặc biệt là phát triển tư duy phản biện cho học sinh.

Trong những năm học qua ở trường tôi, chất lượng bộ môn lịch sử là không cao, các em còn gặp nhiều khó khăn trong các bài kiểm tra trắc nghiệm. Đặc biệt đối với học sinh khối 12, các em sẽ lấy điểm môn Lịch sử trong bài thi Tổ hợp khoa học Xã hội làm điểm xét tốt nghiệp thì điểm trung bình của trường tôi xếp dưới mức trung bình của toàn tỉnh. Đó luôn là điều trăn trở của các giáo viên lịch sử của nhà trường. Tôi thấy cần quyết tâm tìm ra những khó khăn của học sinh, giúp các em có hứng thú hơn đối với bộ môn để từ đó nâng cao chất lượng dạy học, thi tốt nhiệp môn Lịch sử.

Xuất phát từ những lí do trên, tôi đã chọn nghiên cứu và áp dụng giải pháp “Sử dụng tranh biếm họa nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh trong dạy học Lịch sử ở trường THPT Thác Bà”.

2. Nội dung giải pháp đề nghị công nhận là sáng kiến

2.1. Mục đích của giải pháp 

• Thấy được vai trò và tầm quan trọng của việc sử dụng tranh biếm họa để phát triểntư duy phản biện cho học sinh trong dạy học lịch sử trung học phổ thông (THPT).
• Đưa ra cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng tranh biếm họa để phát triển tư duyphản biện cho học sinh trong dạy học lịch sử.
• Nghiên cứu, điều tra những điều kiện cơ bản để tổ chức giờ học lịch sử có sử dụngtranh biếm họa một cách hiệu quả.
• Đề xuất những phương pháp sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử THPT 
• Áp dụng vào Chương III. Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1954 (Lịch sử lớp 12 cơ bản).

2.2. Nội dung giải pháp

2.2.1. Khái niệm về tranh biếm họa

Khái niệm “biếm họa”, tiếng Latinh là Carrus, tiếng Italia là Caricare sử dụng đầu tiên cuối thế kỉ XVI, nghĩa là “cường điệu”. Ở Đức, thuật ngữ Karrikature, có nghĩa là “tranh biếm họa” xuất hiện giữa thế kỉ XIX. Theo từ điển tiếng Đức, đó là những bức tranh hài hước, phóng đại về một người, một vật hay sự kiện thông qua sự hài hước hoặc nhấn mạnh châm biếm bằng cách chú trọng vào một số tính chất hoặc đặc trưng để chế giễu và đặc biệt là “nhạo báng”. Ở Việt Nam, người ta thường dùng từ “tranh châm biếm”, tranh đả kích, tranh vui, hí họa. Nhìn chung, tranh biếm họa có các đặc điểm cơ bản sau :

• Về hình thức, đó là một loại tranh (để phân biệt với ảnh chụp).
• Về nội dung, là loại tranh trong đó có yếu tố được phóng đại chi tiết nào đó của đốitượng bị châm biếm, đả kích. Cũng chính vì thế, hầu hết tranh biếm họa đều gây cười.
• Về mục đích, nhằm châm biếm, chế giễu những thói hư tật xấu trong xã hội.
• Về chủ đề thì không có biên giới, bất kể chủ đề gì liên quan đến con người, quanhệ giữa con người với con người trong đời sống xã hội.

Tóm lại, có nhiều quan niệm khác nhau về tranh biếm họa, có khái niệm vắn tắt hoặc chi tiết, nhưng gần như đồng nhất về nội hàm, đó là tranh châm biếm, chế giễu thông qua yếu tố hài hước, xuất phát từ sự phóng đại yếu tố đặc trưng của đối tượng bị châm biếm.

2.2.2. Ý nghĩa của việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử để phát triển tư duy phản biện cho học sinh

Tư duy phản biện là một kỹ năng được đề cao ở nhà trường cũng như trong đời sống trong việc phát triển kỹ năng tư duy, đàm phán, phân tích vấn đề. Hiện nay, phần lớn các định nghĩa giải thích về tư duy phản biện đều nhấn mạnh đến tầm quan trọng của sự rõ ràng và khả năng lập luận. Người có tư duy phản biện tốt có khả năng suy luận ra những hệ quả từ những gì họ biết và sử dụng thông tin để giải quyết vấn đề, đồng thời tìm kiếm những nguồn thông tin liên quan để tăng hiểu biết của mình về vấn đề đó. Không nhầm lẫn tư duy phản biện với việc thích tranh cãi hay chỉ trích người khác, tư duy phản biện giúp chúng ta thu nạp kiến thức, tăng mức độ thấu hiểu lý thuyết đã biết, củng cố cách lập luận, nâng cao hiệu quả xử lý công việc và giải quyết vấn đề.

Tư duy phản biện là kĩ năng vận dụng tư duy để hình thành và đưa ra các ý kiến lập luận của bản thân nhằm giải quyết các vấn đề. Việc rèn luyện các kĩ năng tư duy trong đó có tư duy phản biện cho học sinh là cần thiết, phù hợp với yêu cầu của việc đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học. Trong đó, việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử có nhiều ưu thế để phát triển tư duy phản biện cho học sinh. 

Thứ nhất, tranh biếm họa mang đầy đủ những ưu điểm của đồ dùng trực quan. Tranh biếm họa thực chất cũng là một loại đồ dùng trực quan, có vai trò quan trọng trong việc mở đầu quá trình nhận thức – “ trực quan sinh động”. Bên cạnh đó, tranh biếm họa lại có yếu tố cường điệu, sự hài hước, lạ lẫm thu hút học sinh. Vì vậy, với tranh biếm họa, học sinh không chỉ đơn thuần quan sát tranh và liên hệ đến nội dung kiến thức mà còn phải lý giải, phân tích, đánh giá những nội dung kiến thức được “cường điệu” trong tranh.

Thứ hai, tranh biếm họa góp phần khắc sâu sự kiện lịch sử, nâng cao năng lực tái hiện lịch sử. Tranh biếm họa với những chi tiết phóng đại sẽ gây ấn tượng với người xem, duy trì sự chú ý và làm chỗ dựa cho sự ghi nhớ. Theo quy luật ưu tiên của trí nhớ, sự ghi nhớ sẽ có chọn lọc với các mức độ khác nhau tùy thuộc vào đặc điểm thông tin. Sự ghi nhớ sẽ ưu tiên cho những điều cụ thể, hình ảnh trực quan, sự vật, hiện tượng càng sinh động, hấp dẫn càng gây hứng thú, càng dễ ghi nhớ. Những đặc điểm đó sẽ góp phần giúp học sinh tái hiện kiến thức khi cần thiết, khắc sâu sự kiện lịch sử hơn, tạo biểu tượng lịch sử ở học sinh.

Thứ ba, tranh biếm họa góp phần phát triển óc quan sát và tư duy cho học sinh. Tranh biếm họa có đặc trưng là tính tính biểu tượng và logic vấn đề cao, luôn có một lớp nghĩa ẩn dưới các hình vẽ, nên để hiểu được tranh biếm họa thì học sinh cần có nền tảng tốt, cộng thêm tư duy logic và tư duy phản biện cao. Do đó, sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử còn giúp thúc đẩy tư duy phản biện, chính kiến và sự logic trong nhận thức của học sinh. 

Thứ tư, tranh biếm họa có khả năng kích thích sự thảo luận và tranh luận trong lớp học cũng như tạo ra một không khí học tập sôi nổi. Những cách nhìn khác nhau, những quan điểm trái chiều…. là những vấn đề mà chúng ta phải đối mặt khi sử dụng tranh biếm họa. Điều đó lại thúc đẩy học sinh phải tranh luận cũng như đưa ra những lập luận chặt chẽ để bảo vệ quan điểm của mình. Sự phản biện và những tiếng cười của học sinh là những nhân tố quan trọng để tạo ra một bầu không khí học tập sôi nổi. Đó là nền tảng của việc tiếp thu kiến thức một cách tích cực, là biểu hiện của sự hứng thú trong học tập và là tín hiệu của những hành động đúng.

2.2.3. Nguyên tắc lựa chọn tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử ở trường THPT

Thứ nhất, cần đảm bảo phù hợp với nội dung lịch sử. Tranh biếm họa giúp khắc sâu kiến thức, do đó, chỉ nên dùng khi kết hợp với các nội dung quan trọng, trọng tâm bài học, tránh phân tán sự chú ý của học sinh. 

Thứ hai, khi lựa chọn tranh biếm họa dùng trong dạy học lịch sử cần đảm bảo tính vừa sức. Ban đầu, khi mới tiếp cận thì nên lựa chọn những tranh biếm họa đơn giản và kết hợp lời dẫn. Sử dụng một bức tranh biếm họa quá trừu tượng, phức tạp có thể quá sức với học sinh, từ đó dẫn đến việc không đạt được mục tiêu dạy học như dự kiến.

Thứ ba, tranh biếm họa phải đảm bảo độ tin cậy. Vì tranh biếm họa mang trong nó tính chủ quan của người vẽ nên khi đưa vào bài học cần chú ghi cụ thể các thông tin liên quan đến người vẽ, năm ra đời, được in ấn ở đâu, xuất bản trên tạp chí hay tờ báo nào. Từ những thông tin đó, kết hợp với thông tin kênh chữ trong bài học, học sinh sẽ có cái nhìn toàn diện hơn, chính xác hơn về nhân vật và sự kiện trong sự đánh giá của mình.

Thứ tư, khi đưa tranh biếm họa vào dạy học cần đảm bảo nguyên tắc hài hòa với các loại kênh hình khác như: tranh, ảnh, bản đồ, lược đồ, bảng thống kê. Trong bài học cần có đầy đủ các loại kênh hình bên cạnh tranh biếm họa để học sinh có thể hiểu thấu đáo nội dung và phát triển đầy đủ kỹ năng.