SKKN Tổ chức dạy học theo góc chủ đề Các lực cơ học chương trình vật lí 10 THPT, nhằm phát huy tính tích cực và tự chủ của học sinh.

PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ

1. Lí do chọn đề tài
Trong các cơ sở giáo dục nói chung và nhà trường nói riêng, chất lượng đào tạo cũng như chất lượng đầu ra là yếu tố quyết định đến sự tồn tại và phát triển bền vững của nhà trường. Vì vậy để nâng cao chất lượng đó việc đổi mới phương pháp dạy học là rất cần thiết, thường xuyên và không thể thiếu trong môi trường sư phạm. Điều này được thể hiện rất rõ trong các nội dung Nghị quyết Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức các hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”.Trong Điều 7 luật giáo dục 43/2019/QH14 cũng đã nêu yêu cầu đặt ra đối với phương pháp giáo dục học sinh phổ thông hiện nay là: “Phương pháp giáo dục phải khoa học, phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng cho người học năng lực tự học và hợp tác, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên”.
Thực tế cũng cho thấy trên địa bàn tỉnh Nghệ An, đa số học sinh các trường trung học phổ thông lựa chọn môn thi tốt nghiệp nghiêng hẳn về khoa học xã hội, nguyên nhân chính là do chúng ta chưa làm nổi bật cái hay của các môn khoa học tự nhiên. Để học sinh có thể tiếp cận các môn học đó một cách nhẹ nhàng, tích cực thì chúng ta cần đổi mới phương pháp dạy học.
Mặt khác, trong một lớp học, trình độ kiến thức, khả năng tư duy của mỗi học sinh khác nhau. Thế nên, việc áp dụng cách dạy đồng loạt sẽ không phát huy được hết khả năng nhận thức của mỗi học sinh. Học sinh khá giỏi không có điều kiện để phát triển. Học sinh yếu kém lại không có cơ hội để vươn lên. Để phát huy tính tích cực của người học đòi hỏi phải có sự phân hóa về trình độ, cường độ và tiến độ hoàn thành nhiệm vụ học tập. Và cách giải quyết phù hợp đó là dạy học theo góc.
Tổ chức Dạy học theo góc là cách tổ chức học tập mà giáo viên quan tâm tới việc học của từng học sinh, khác với kiểu dạy học truyền thống là tất cả học sinh phải cùng nghiên cứu vấn đề theo một hướng mà giáo viên  đã vạch sẵn duy nhất. Với cách tiếp cận đó, giáo viên có nhiều cơ hội hơn để giúp cho quá trình dạy học cùa mình trở nên linh hoạt và sáng tạo hơn. Dạy học theo góc còn quan tâm đến sở thích và đáp ứng sự khác biệt của từng cá nhân học sinh. Đặc biệt đối với bộ môn Vật lí  đặc thù là một môn khoa học thực nghiệm, việc áp dụng phương pháp dạy học theo góc vào các bài học có nội dung xây dựng kiến thức mới như các định lí, định luật, nguyên lí…khá hiệu quả. Ngoài ra, dạy học theo góc còn giúp đổi mới phương pháp trong dạy học, chú trọng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học, phù hợp với lộ trình tiến tới định hướng thay thế dần chương trình dạy học định hướng nội dung bằng chương trình dạy học định hướng đầu ra trong xu thế hiện nay.
Từ việc áp dụng phương pháp dạy học theo góc vào thực tiễn giảng dạy và những kết quả tích cực thu được, chúng tôi xin mạnh dạn trao đổi kinh nghiệm của mình với các bạn bè đồng nghiệp qua đề tài SKKN: Tổ chức dạy học theo góc chủ đề “ Các lực cơ học “chương trình vật lí 10 THPT, nhằm phát huy tính tích cực và tự chủ của học sinh.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Đề xuất được quy trình và các biện pháp dạy học theo góc trong dạy học một số kiến thức chủ đề “ Các lực cơ học” phần Động lực học chất điểm Vật lí 10 THPT theo hướng dạy học tích cực.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
– Hoạt động dạy của giáo viên, hoạt động học của học sinh lớp 10 của 2 trường THPT Phan Thúc Trực và trường PT Hermann Gmeiner Vinh.
– Kiến thức chủ đề “ Lực cơ học”.
4. Phương pháp nghiên cứu
– Nghiên cứu lí luận.
– Điều tra, khảo sát tình hình dạy học vật lí ở 2 trường THPT Phan Thúc Trực và trường PT Hermann Gmeiner Vinh.
– Thực nghiệm sư phạm.
5. Những đóng góp mới của sáng kiến
– Hệ thống hoá, bổ sung lí luận về dạy học theo góc ở bậc THPT nói chung cũng như đề xuất quy trình dạy học theo góc trong dạy học Vật lí bậc THPT nói riêng. Góp phần đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông 2018.
– Phân tích được thực trạng, đề xuất được các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học theo góc để phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học Vật lí ở trường THPT.
– Đề tài đã thực hiện soạn thảo tiến trình dạy học theo góc một số kiến thức trong chủ đề “ Các lực cơ học” Vật lí 10 THPT theo quy trình.
– Kết quả của đề tài này có thể làm tài liệu tham khảo cho giáo viên các trường THPT

PHẦN II. NỘI DUNG

I. Cơ sở lí luận và thực tiễn của phương pháp dạy học theo góc môn Vật lí
1. Dạy học theo góc
1.1. Khái niệm dạy học theo góc
Dạy học theo góc có thuật ngữ tiếng Anh là “teaching/ learning in corners”, “working in corners”, hay “working with areas”, được dịch là học theo góc, làm việc theo góc hay là việc theo khu vực. Dạy học theo góc là giáo viên tổ chức cho học sinh được học tập theo các góc khác nhau.
Theo Nguyễn Tuyết Nga (2010), Module phương pháp học theo góc,dự án VVOB, Bộ Giáo dục và đào tạo thì học theo góc là phương pháp học mà trong đó giáo viên tổ chức cho học sinh  thực hiện các nhiệm vụ khác nhau tại các vị trí cụ thể trong không gian lớp học đảm bảo cho học sinh học sâu và hiệu quả.
Theo tác giả Đỗ Hương Trà (2011), Các kiểu tổ chức dạy học hiện đại trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông, NXB Đại học Sư phạm cho rằng học theo góc là một mô hình dạy học trong đó học sinh thực hiện các nhiệm vụ khác nhau tại các vị trí cụ thể trong không gian lớp học nhưng cùng hướng tới chiếm lĩnh một nội dung học tập theo các phong cách học khác nhau.
Theo Nguyễn Lăng Bình và cộng sự (2009), Dạy và học tích cực. Một số kĩ thuật và phương pháp dạy học, NXB Đại học Sư phạm phát biểu dạy học theo góc là một kiểu tổ chức dạy học theo đó học sinh thực hiện các nhiệm vụ khác nhau tại các vị trí cụ thể trong không gian lớp học nhưng cùng hướng tới chiếm lĩnh một nội dung học tập .
Như vậy, khi nói đến dạy học theo góc, người dạy cần tạo ra môi trường học tập đa phong cách, có tính khuyến khích, hỗ trợ và thúc đẩy học sinh tích cực tham gia hoạt động học tập.
1.2. Đặc trưng cơ bản của dạy học theo góc
Kolb (1984) đã chỉ ra rằng: một chu kì học tập có 4 giai đoạn và 4 kiểu học tập riêng biệt. Việc học hiệu quả cần 4 loại năng lực: học qua kinh nghiệm (Concrete sensory experience); học qua sự quan sát, phản ánh (Reflective observation); học qua tóm tắt, phân tích lí thuyết (Abstract Hypothesis); học từ sự thử nghiệm, trải nghiệm các hoạt động ( Active experimentation). Khi học theo góc, học sinh sẽ được học theo phong cách học tập yêu thích của mình mà không bị gò bó, ép buộc theo cách học khác. Theo ông, có 4 phong cách học tập ứng với các góc học tập như sau:

1.3. Quy trình tổ chức dạy học theo góc
Bước 1: Chọn nội dung, địa điểm và đối tượng học sinh
Nội dung: Căn cứ vào đặc điểm học theo góc cần chọn nội dung bài học cho phù hợp: Nghiên cứu cùng một nội dung theo các phong cách học khác nhau hoặc theo các hình thức hoạt động khác nhau hoặc theo góc hỗn hợp phối hợp cả phong cách học và hình thức hoạt động. Tùy theo đặc điểm của môn học, của loại bài, giáo viên có thể xác định điều này sao cho tổ chức học theo góc đạt hiệu quả cao hơn các cách học khác.
Địa điểm: Không gian lớp học là một điều kiện không thể thiếu để tổ chức học theo góc. Cần có không gian lớn và số học sinh vừa phải có thể dễ dàng bố trí.
Đối tượng học sinh: Khả năng tự định hướng của học sinh cũng rất quan trọng để giáo viên chọn thực hiện phương pháp học theo góc. Mức độ làm việc độc lập của học sinh sẽ giúp cho phương pháp này thực hiện có hiệu quả hơn.
Bước 2: Thiết kế kế hoạch bài học theo góc
Mục tiêu bài học: Ngoài mục tiêu cần đạt được của bài học theo chuẩn kiến thức, kĩ năng cũng có thể thêm mục tiêu về kĩ năng làm việc độc lập, khả năng làm việc chủ động của học sinh khi thực hiện học theo góc.
Các phương pháp dạy học chủ yếu: Phương pháp học theo góc là chủ yếu nhưng cũng cần có thêm một số phương pháp khác phù hợp đã sử dụng như: Phương pháp thí nghiệm, học tập hợp tác theo nhóm, giải quyết vấn đề, phương pháp trực quan, sử dụng đa phương tiện… Chuẩn bị:
– Giáo viên cần chuẩn bị thiết bị, phương tiện và đồ dùng dạy học theo góc.
– Xác định tên mỗi góc và nhiệm vụ phù hợp. Ở mỗi góc: Nhiệm vụ các góc, sản phẩm và tư liệu thiết bị cần cho hoạt động của mỗi góc phù hợp theo phong cách học hoặc theo nội dung hoạt động khác nhau. Ví dụ đồ dùng thí nghiệm cho góc trải nghiệm của môn Vật lí.
– Thiết kế các nhiệm vụ và hoạt động ở mỗi góc.
Căn cứ vào nội dung cụ thể mà học sinh cần lĩnh hội và cách thức hoạt động để khai thác thông tin giáo viên cần:
– Xác định số góc và tên mỗi góc.
– Xác định nhiệm vụ ở mỗi góc và thời gian tối đa dành cho học sinh ở mỗi góc.
– Xác định những thiết bị, đồ dùng, phương tiện cần thiết cho học sinh hoạt động.
– Hướng dẫn để học sinh chọn góc và luân chuyển theo vòng tròn nối tiếp.
Giáo viên cần thiết kế các nhiệm vụ học tập để học sinh hoàn thành theo phiếu học tập giúp học sinh có thể tự đọc và hoàn thành nhiệm vụ của mình. Có thể thiết kế góc với các nhiệm vụ cụ thể. Chú ý thiết kế hoạt động để học sinh thực hiện chọn góc xuất phát và luân chuyển theo các góc trong bài học. Trong thực tế thường thời gian tối thiểu có thể là 45 phút hoặc 90 phút với lượng học sinh vừa phải và với lớp học bình thường thì chỉ nên thiết kế 2,3- 4 góc và nội dung chỉ là đối với một môn học cho một bài học hoặc một vài nội dung cụ thể. Tuy nhiên, cần đặc biệt chú ý đảm bảo tính hiệu quả, tránh hình thức mà hiệu quả kém.
Thiết kế hoạt động học sinh tự đánh giá và củng cố nội dung bài học: Cần chú ý học theo góc chủ yếu là cá nhân và các nhóm hoạt động nên kết quả này cần được xem xét và điều chỉnh. Do đó việc cần thiết là học sinh báo cáo kết quả ở mỗi góc để xem xét đánh giá. Học sinh được tạo cơ hội tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau.Để thực hiện điều này giáo viên cần thiết kế và chuẩn bị sao cho học sinh có thể trình bày kết quả một cách trực quan rõ ràng cho các học sinh khác có thể nhìn nhận và đưa ra nhận xét. Trên cơ sở đó giáo viên đưa ra ý kiến để trao đổi và hoàn thiện giúp học sinh hiểu bài sâu sắc và đầy đủ hơn.
Bước 3. Tổ chức dạy học theo góc Trên cơ sở kế hoạch bài học đã thiết kế giáo viên tổ chức các hoạt động cho phù hợp với đặc điểm học theo góc.
Bố trí không gian lớp học: Giáo viên cần bố trí không gian lớp họp theo các góc học tập đã thiết kế. Mỗi góc có nhiệm vụ cụ thể và hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ rõ ràng kèm theo các tư liệu, thiết bị học tập cần thiết phục vụ cho phong cách học hoặc hình thức hoạt động khác nhau tùy thuộc vào nội dung học tập cụ thể.
Nêu nhiệm vụ bài học, giới thiệu phương pháp học theo góc và hướng dẫn học sinh chọn góc xuất phát: Giáo viên nêu nhiệm vụ hoặc vấn đề cần giải quyết của bài học. Giáo viên giới thiệu phương pháp học theo góc:  nêu sơ lược về nhiệm vụ ở mỗi góc, thời gian thực hiện. Sau đó, hướng dẫn học sinh chọn góc xuất phát theo năng lực, phong cách, sở thích; luân chuyển góc và yêu cầu báo cáo kết quả cuối buổi học. Nếu quá nhiều học sinh chọn cùng góc xuất phát, giáo viên hướng dẫn điều chỉnh để học sinh điều chỉnh góc xuất phát cho phù hợp. Giáo viên cũng có thể có gợi ý để học sinh chọn góc. Thí dụ với học sinh yếu thì không nên chọn góc áp dụng làm góc xuất phát còn với học sinh khá giỏi thì nên xuất phát từ góc áp dụng sẽ phù hợp hơn. Với góc thực nghiệm thì học sinh có kĩ năng thực hành tốt nên chọn làm góc xuất phát. Góc quan sát và góc phân tích có thể dành cho tất cả các đối tượng học sinh có thể chọn làm góc xuất phát.
Các thỏa thuận học sinh cần biết là:
– Mỗi một nhiệm vụ học theo góc phải được hoàn thành trong khoảng thời gian tối đa xác định. Có thể có góc dành cho học sinh có tốc độ học nhanh hơn.
– Học sinh được quyền lựa chọn góc xuất phát và thứ tự chuyển góc theo một trật tự có thể nhưng cần đảm bảo tránh tình trạng hỗn loạn gây mất thời gian.
Giáo viên có thể đưa ra sơ đồ chuyển góc để nhóm học sinh lựa chọn.
Hướng dẫn học sinh hoạt động theo các góc:
Tiếp theo, giáo viên hướng dẫn hoạt động nhóm trong mỗi góc để hoàn thành nhiệm vụ. Ở mỗi góc, mỗi nhóm sẽ có kết quả chung. Chú ý hoạt động ở mỗi góc, trong mỗi nhóm học sinh cần tổ chức nhóm có nhóm trưởng, thư kí, các nhóm viên và phân công nhiệm vụ phù hợp theo cá nhân, theo cặp và có sự hỗ trợ giữa học sinh khá giỏi với học sinh yếu để đảm bảo trong thời gian nhất định có thể hoàn thành nhiệm vụ và chuyển sang góc mới.