SKKN Tổ chức trò chơi giúp học sinh học tốt môn Lịch sử và Địa lí tại lớp 4 (CD) (W+PPT)

1. MỞ ĐẦU

1.1 Lí do chọn đề tài.

Lịch sử và Địa lí ở cấp tiểu học là môn học bắt buộc, được dạy bắt đầu từ lớp 4. Chương trình GDPT 2018 đã đề cập rất rõ định hướng phương pháp giáo dục trong môn Lịch sử và Địa lý cấp tiểu học là đề cao vai trò chủ thể học tập của học sinh, phát huy tính tích cực, chủ động, sự say mê và tư duy sáng tạo; tập trung rèn luyện năng lực tự học, bồi dưỡng phương pháp học tập để học sinh có thể tiếp tục tìm hiểu, mở rộng vốn văn hoá cần thiết cho bản thân; rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; vận dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học một cách linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với mục tiêu, nội dung giáo dục, đối tượng học sinh và điều kiện cụ thể. Do đó, bộ sách Cánh diều đã phát hành sách giáo khoa mới cho môn Lịch sử và Địa lý lớp 4. Thực hiện theo yêu cầu của bộ giáo dục, tôi nhận thấy bản thân cần phải có những nghiên cứu để thay đổi phương pháp giảng dạy sao cho phù hợp với bộ sách. 

Như chúng ta đã biết, ngày nay tình trạng ít quan tâm lịch sử dân tộc nước nhà ở lớp trẻ là khá phổ biến.Vì thế, để tạo cho học sinh sự hứng thú và ham thích và ham thích học tập môn học mới này, đòi hỏi người giáo viên phải nghiên cứu sử dụng nhiều phương pháp, nhiều phương tiện hỗ trợ dạy học có hiệu quả. Xuất phát từ tình hình đó, tôi đã đề ra một số trò chơi nhằm giúp học sinh có thể nắm vững và hệ thống được chuẩn kiến thức, kĩ năng, chương trình Lịch sử và Địa lí lớp 4. 

Người Việt Nam cần phải biết nguồn cội của mình, biết những con người đã trải qua truyền thống hào hùng của dân tộc, về sự phát triển của loài người, từ đó chúng ta kế thừa, phát huy những gì tốt đẹp tiếp tục đổi mới phát triển xã hội trong tương lai. Dân tộc Việt Nam ta có một nền văn hóa, một bề dày lịch  sử lâu đời. Đó là những ngày đầu của vua Hùng dựng nước cho đến những năm tháng đấu tranh giữ nước và xây dựng Tổ quốc. Từng chặng đường, từng giai đoạn đã ghi lại  những mốc son chói lọi, là niềm tự hào của cả dân tộc Việt Nam. Ai đã đi qua những chặng đường ấy luôn cảm thấy yêu quê hương và con người Việt Nam biết chừng  nào. Thế hệ trẻ hôm nay sẽ viết tiếp những trang sử  vàng cho dân tộc bằng tài năng, trí tuệ và nhiệt huyết của mình. Để làm được điều đó, trước hết các em phải yêu thích lịch sử quê hương, bởi vì “Yêu Sử chính là làm cho tâm hồn ta luôn hướng về đất nước”. Vậy làm thế nào để các em yêu thích môn lịch sử, các em tự tìm đến với lịch sử  của dân tộc. Trong quá trình đó các nhà giáo dục, các thầy cô giáo đã không ngừng trăn trở, tìm tòi cách dạy mới nhằm nâng cao chất lượng dạy – học đáp ứng nhu cầu của công cuộc đổi mới giáo dục. Hiệu quả học tập của học sinh là điều mong muốn của các thầy cô. Muốn thế phải thay đổi không những phương pháp dạy học mà chúng ta hay đổi hình thức dạy học phát huy tính tích cực của học sinh nhằm phát triển cho trẻ một con người toàn diện, có tố chất năng động, sáng tạo, có năng lực giải quyết vấn đề … có khả năng đáp ứng yêu cầu của dòng tri thức không ngừng gia tăng trong xã hội hiện nay. Do vậy việc tích lũy phương pháp và hình thức dạy học đạt hiệu quả cao chính là việc làm cần thiết và thường xuyên của mỗi giáo viên.

 Như vậy học sinh phải học hỏi tìm hiểu môi trường xung quanh, thiên nhiên, văn hóa… để nắm rõ hơn địa danh, thiên nhiên trong môn Địa lí. Từ đó các em biết tự hào, tôn kính cội nguồn dân tộc để hình thành nhân cách con người toàn diện. Để việc dạy học có hiệu quả, ngoài sự phối hợp hài hòa các phương pháp thì cũng cần tạo ra một không gian vui tươi, sôi nổi trong từng phương pháp nhằm giúp học sinh hứng thú, chủ động chiếm lĩnh kiến thức. Cho nên việc “Học mà chơi – chơi mà học” là điều kiện cần ở lứa tuổi học sinh tiểu học. Vậy phối hợp việc “Học mà chơi – chơi mà học” trong từng hoạt động dạy- học được hay không?  Điều đó chắc chắn là được. Đó chính là “Các trò chơi học tập”. Nếu giáo viên có sự chuẩn bị kĩ, biết tổ chức tốt, hợp lí “Các trò chơi học tập” thì đây sẽ là một hình thức học tập hết sức hứng thú đối với học sinh vì lẽ: Học sinh học tập kiến thức mới, ôn tập kiến thức cũ trong một môi trường thoải mái, nhẹ nhàng không gò bó.

Xuất phát từ những suy nghĩ đó mà sáng kiến kinh nghiệm: “Một số trò chơi giúp học sinh học tốt môn Lịch sử và Địa lí tại lớp 4” dựa theo bộ sách Cánh Diều thực sự đạt hiệu quả không chỉ ở lớp,  khối 4 mà có thể ở các khối lớp khác nếu giáo viên biết lựa chọn và sử dụng nó vào các hoạt động dạy học hợp lý.

1.2 Mục đích nghiên cứu. 

Hướng dẫn cho học sinh một số trò chơi, luật chơi củng cố kiến thức. Qua tranh ảnh học sinh nắm được các nhân vật và triều đại Lịch sử. Kiểm tra kiến thức và khả năng diễn đạt bằng ngôn ngữ của học sinh. Giúp giáo viên đánh giá được kết quả của học sinh để kịp thời uốn nắn, bổ sung kiến thức cho các em. Rèn sự nhanh nhẹn, nhạy bén khi gặp các tình huống.

1.3 Đối tượng nghiên cứu.

– Các trò chơi học tập ở môn Lịch sử và Địa Lí lớp 4 

– Áp dụng cho học sinh lớp 4C và học sinh toàn khối 4 trường Tiểu học …

1.4 Phương pháp nghiên cứu.

– Phương pháp điều tra, khảo sát, quan sát, hỏi đáp: 

– Một số phương pháp hỗ trợ khác: Đọc sách, tham khảo tài liệu Internet…

2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

2.1. Cơ sở lý luận

Lịch sử và Địa lí có vai trò trọng với cuộc sống thực tiễn, giúp các em biết nguồn cội của mình, biết được truyền thống hào hùng của dân tộc, biết rõ sự phát triển về loài người, nền văn hóa dân tộc, mà yêu quê hương yêu đất nước hơn. Để kế thừa và phát huy được trang vàng lịch sử các em quay ngược thời gian tìm hiểu, phân tích và đánh giá những sự kiện, nhân vật trong Lịch sử, nắm được các nền văn hóa, các danh lam thắng cảnh, sông ngòi, hoạt động sản xuất, trang  phục, đặc điểm địa lí của một số vùng. Một số trò chơi áp dụng ở môn Lịch sử và Địa lí lớp 4 có tác dụng tích cực đến việc học tập, giúp các em tự hào về quê hương, đất nước,con người Việt Nam.

Chúng ta đã biết môn Lịch sử và Địa lí là môn khoa học xã hội quan trọng, yêu cầu độ chính xác cao bởi mỗi mốc lịch sử, mỗi sự kiện, mỗi nhân vật đều mang ý nghĩa lịch sử, nền văn hóa riêng biệt của từng vùng, tuyệt đối không được nhầm lẫn. Hiện nay một số giáo viên cũng đã vận dụng các trò chơi học tập vào các hoạt động dạy học. Nhưng các trò chơi học tập đa số chỉ được vận dụng ở các lớp 1, 2, 3. Vì lẽ ở lớp 1, 2, 3 có lượng kiến thức đơn giản, nội dung các hoạt động ngắn gọn hơn nên có nhiều thời gian hơn để tổ chức các trò chơi. Còn ở lớp 4, 5 lượng kiến thức tương đối nhiều, có khi giáo viên không đủ thời gian để truyền tải kiến thức nên các trò chơi  thường bị bỏ qua, tiết học có vẻ nặng nề. Do đó đôi khi có tổ chức trò chơi cũng chỉ là hình thức chứ chưa xem trọng các trò chơi học tập nhằm phát huy năng lực tư duy của học sinh. Chưa thông qua các trò chơi học tập nhằm tạo điều kiện để học sinh trình bày những suy nghĩ  của mình.

Đây là vấn đề cần xem lại, nhất thiết phải xác định cụ thể mục đích, tác dụng, cách tổ chức các trò chơi học tập trong giảng dạy sao cho thật sự là một hình thức dạy học đạt hiệu quả. Giúp học sinh có điều kiện phát triển năng lực mà vẫn đảm bảo học sinh là chủ thể mọi  hoạt động học tập.

Vậy là người thầy phải có phương pháp, hình thức dạy học như thế nào? Để truyền đạt được niềm say mê học môn Lịch sử và Địa lí đến các em mà không gây nhàm chán vẫn giúp học sinh phát huy tính tích cực tự chiếm lĩnh nguồn tri thức mới một cách chủ động nhất. Đặc biệt tâm lí học sinh Tiểu học dễ nhớ mau quên, sự tập trung chú ý chưa cao, trí nhớ chưa bền, thái độ nhút nhát, thụ động, chưa mạnh dạn, chưa hăng say phát biểu chủ động chiếm lĩnh kiến thức. Do đó kết quả học tập chưa cao. Để góp phần hình thành con người toàn diện, giúp học sinh vận dụng kết quả vào thực tiễn trên con đường học tập của các em, tôi mạnh dạn đưa phương pháp trò chơi vào áp dụng cho môn Lịch sử, Địa lí lớp 4 trường Tiểu học … để nâng cao chất lượng học sinh.

2.2. Cơ sở thực tiễn

2.2.1. Thuận lợi

 Ban giám hiệu tạo điều kiện quan tâm có kế hoạch cụ thể rõ ràng trong hoạt động dạy học. Đội ngũ cán bộ giáo viên có năng lực, có trình độ chuyên môn, nhiệt huyết, yêu nghề mến trẻ, có sức khỏe. Trường Tiểu học … đặt tại trung tâm huyện, phụ huynh quan tâm và mua sắm đầy đủ các đồ dùng sách vở  cho các cháu. Thư viện nhà trường có tương đối đầy đủ các tranh ảnh, lược đồ, sách bồi dưỡng, sách tham khảo,……. 

2.2.2. Khó khăn

 Về phía học sinh:

 Nguyên nhân chính mà học sinh gặp khó khăn trong học môn Lịch sử và Địa lí: Phụ huynh chú trọng nhắc nhở các cháu học môn Toán, Tiếng Việt, Tiếng Anh,…Các bậc phụ huynh cho rằng môn này không quan trọng, nên chưa đầu tư các phương tiện phục vụ cho môn Lịch sử và Địa lí. Chính vì như vậy mà các em cũng giành ít và thậm chí không dành thời gian cho môn học này. Cả phụ huynh và học sinh lơ là xem nhẹ môn Lịch sử và Địa lí.

 Về phía giáo viên: 

Trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí, lượng kiến thức tương đối nhiều, có khi giáo viên không đủ thời gian để truyền tải kiến thức nên các trò chơi thường bị bỏ qua, tiết học có vẻ nặng nề. Do đó đôi khi có tổ chức trò chơi cũng chỉ là hình thức chứ chưa xem trọng các trò chơi học tập nhằm phát huy năng lực tư duy của học sinh. Chưa thông qua các trò chơi học tập nhằm tạo điều kiện để học sinh trình bày những suy nghĩ  của mình.

 Để khắc phục những hạn chế, giáo viên có sự chuẩn bị kĩ, biết tổ chức tốt, hợp lí “Các trò chơi học tập” thì đây sẽ là một hình thức học tập hết sức hứng thú đối với học sinh vì lẽ: Học sinh học tập kiến thức mới, ôn tập kiến thức cũ trong một môi trường thoải mái, nhẹ nhàng không gò bó. 

2.2.3. Kết quả khảo sát đầu năm như sau

Để có cái nhìn tổng quan nhất về tình trạng tiếp thu kiến thức môn Lịch sử và Địa lý 4 trước khi áp dụng sáng kiến, tôi đã cho học sinh làm một bài kiểm tra và thu được kết quả như sau:

Bảng kết quả học tập môn Lịch sử và Địa lý của học sinh lớp 4… trước khi áp dụng sáng kiến

Nhìn vào kết quả trên, ta có thể thấy được điểm dưới 5 chiếm đa số học sinh cả lớp, có đến 20 em trong tổng số 40 học sinh đạt điểm dưới 5. Điểm 5 – 6 có đến 9 học  sinh chiếm 22,5% số học sinh cả lớp, điểm 6 – 7 có 6 học sinh chiếm 24% và điểm 7 – 8 chỉ có 5 học sinh chiếm 12,5%. Đặc biệt không có học sinh nào đạt được điểm 9 – 10. Điều này chứng tỏ học sinh chưa tiếp thu được kiến thức, đồng nghĩa với việc phương pháp truyền thống mà giáo viên thường áp dụng đã không còn phù hợp. 

2.3. Các giải pháp – biện pháp đã áp dụng để giải quyết phương pháp trò chơi trong dạy học. 

2.3.1. Xác định rõ mục tiêu hoạt động trò chơi

Việc tổ chức trò chơi học tập vào bất cứ hoạt động nào của môn Lịch sử đều rất quan trọng:

– Làm thay đổi hình thức học tập trong từng hoạt động.

– Làm không khí lớp học thoải mái dễ chịu hơn.

– Làm quá trình học tập trở thành một hình thức vui chơi hấp dẫn.

– Từ đó học sinh nhanh nhẹn, cởi mở, hòa đồng trong học tập cũng như trong lao động thực tiễn.

–  Giúp học sinh tiếp thu bài một cách tích cực, chủ động và tự giác.

– Tạo điều kiện cho học sinh củng cố và hệ thống kiến thức một cách sáng tạo mà sâu sắc.

– Giáo viên phải lựa chọn trò chơi phù hợp với nội dung bài học.

– Thời gian cho hoạt động trò chơi phù hợp.  

Sách giáo khoa Lịch sử và địa lí lớp 4 Cánh diều bên cạnh phần lời nói đầu và bảng giải thích thuật ngữ sẽ là 5 vùng của Việt Nam với 21 bài học:

– Lời nói đầu

– Vùng trung du và miền núi Bắc Bộ

– Vùng đồng bằng Bắc Bộ

– Vùng duyên hải miền Trung

– Vùng Tây Nguyên

– Vùng Nam Bộ

Trình tự thao tác thực hiện trò chơi học tập.

Mỗi trò chơi học tập được trình bày theo ba phần:

Bước1: Mục đích của trò chơi

Bước 2: Chuẩn bị của giáo viên và học sinh

Bước 3: Cách thực hiện trò chơi

Dựa vào nội dung học tập và các hoạt động dạy học để giáo viên chuẩn bị hoặc hướng dẫn học sinh chuẩn bị những điều kiện cần thiết để tổ chức trò chơi hợp lý và đạt hiệu quả. Khi vận dụng để tổ chức trò chơi “học mà chơi- chơi mà học”, giáo viên có thể thay đổi ngữ liệu hoặc điều chỉnh mức độ trò chơi sao cho phù hợp với nội dung học tập.

2.3.2. Các biện pháp tổ chức thực hiện

Giáo viên thường xuyên nhắc nhở các em ghi chép các nhân vật, các sự kiện, triều đình, nội dung cần nhớ vào sổ : “ Kiến thức cần nhớ môn Lịch sử và Địa lí”. Thực hiện khảo sát để phân loại đối tượng học sinh. Kết hợp chặt chẽ với phụ huynh học sinh để phụ huynh hiểu rõ về tầm quan trọng của môn học. Từ đó mà phụ huynh nhắc nhở quan tâm đến việc mua sắm thêm các tài liệu liên quan đến môn Lịch sử và Địa lí, tham khảo trên sách báo, Internet,…

2.3.3. Cách tiến hành cụ thể một số “Trò chơi học tập”

2.3.3.1. Trò chơi “Đố vui”

1. Mục đích.

– Dùng để dạy các tiết ôn tập thực hành hoặc các hoạt động củng cố các tiết học thuộc môn Lịch sử lớp 4. 

– Có thể sử dụng trong hoạt động củng cố, ôn tập.

– Rèn trí nhớ, học sinh có sự tập trung cao trong học tập.

– Dùng để kiểm tra kiến thức và khả năng diễn đạt bằng ngôn ngữ của học sinh.

– Giúp giáo viên đánh giá được kết quả của học sinh để kịp thời uốn nắn, bổ sung kiến thức cho các em.

– Rèn sự nhanh nhẹn, nhạy bén khi gặp các tình huống.

1. Chuẩn bị: 

Ví dụ: Bài 5 – Đền Hùng và Lễ giỗ tổ hùng vương – trang 25 SGK Địa Lý lớp 4 – bộ sách Cánh Diều – Tập 1

Các câu đố, bài hát…. 

Tranh ảnh tương ứng với nội dung các bài học 

Chuẩn bị hình ảnh về vua Hùng.

Chia lớp thành 6 nhóm cùng thảo luận nội dung:

Câu 1: Khu di tích Đền Hùng nằm ở đâu? Lễ giỗ tổ Hùng Vương diễn ra vào thời gian nào?

Câu 2: Những công trình kiến trúc chính trong khu di tích Đền Hùng?

Câu 3: Một số nét sơ lược về lễ giỗ tổ Hùng Vương?

Câu 4: Trong lễ hội Đền Hùng, phần hội thường diễn ra những hoạt động gì?

Câu 5: Kể lại truyền thuyết “Con rồng cháu tiên”

Câu 6: Kể lại truyền thuyết “Bánh chưng, bánh giầy”

1. Cách tiến hành.

– Tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm.

– Các em cùng chia sẻ đưa ra đáp án, câu trả lời đầy đủ nhất. 

– Cho các em nghe các bài hát lịch sử: Con Rồng cháu Tiên, Dòng máu Lạc Hồng,…(Nếu các em không hát được). Giáo viên lưu ý thực hiện vào cuối buổi học.

– Cho các em xem tranh ảnh các nhân vật các nhân vật, sự kiện,…. Trên trình chiếu các em thấy được khí thế hào hùng của  lịch sử dân tộc ta.  

1. Kết quả trò chơi

Trò chơi “Đố vui” tôi tổ chức áp dụng vào dạy phân môn Lịch sử với nhiều bài tập giúp các em học tập tích cực hơn, nắm vững kiến thức và nhớ bài lâu hơn. Không những thế, trò chơi giúp cho các em học sinh được rèn luyện tư duy, rèn luyện khả năng làm việc nhóm. Qua đó, giờ học Lịch sử trở nên sôi nổi hơn.

2.3.3.2. Trò chơi “Chọn số”

1. Mục đích.

– Dùng để dạy các tiết ôn tập thực hành hoặc các hoạt động củng cố các tiết học thuộc môn Lịch sử lớp 4.

– Dùng để kiểm tra kiến thức và khả năng diễn đạt bằng ngôn ngữ của học sinh.

– Giúp giáo viên đánh giá được kết quả của học sinh để kịp thời uốn nắn, bổ sung kiến thức cho các em.

– Rèn sự nhanh nhẹn, nhạy bén khi gặp các tình huống.

1. Chuẩn bị:

Ví Dụ: Ôn tập học kì I – trang 56 SGK Địa Lý 4 – bộ sách Cánh Diều – tập 1

– Tranh ảnh về các nhân vật lịch sử.

– Tranh ảnh về các triều đại lịch sử.

– Trình chiếu cho học sinh xem các hình ảnh về nhân vật, triều đại lịch sử.

– Kẻ sẵn hình vuông trên bảng hoặc giấy rô – ki. Một hình vuông có cạnh 60cm, chia hình vuông đó thành 9 ô đều nhau. Đánh số từ 1 đến 8, một ô để trống.

Giáo viên có thể chuẩn bị ô vuông và một số câu hỏi như sau:

– Nhóm 1: gồm 8 câu hỏi ôn về buổi đầu  độc lập và các sự kiện lịch sử tiêu biểu của giai đoạn đó.

– Nhóm 2: gồm 8 câu hỏi về nước Đại Việt thời Lý với các sự kiện lịch sử trong giai đoạn đó.

– Nhóm 3: gồm 8 câu hỏi về nước Đại Việt thời Trần với các sự kiện lịch sử ở giai đoạn đó.

– Nhóm 4: gồm 8 câu hỏi về nước Đại Việt buổi đầu thời hậu Lê với các sự kiện lịch sử ở giai đoạn đó.

Ngoài ra còn một số câu hỏi tư duy dành cho học sinh đặt khi cần thiết.