SKKN Ứng dụng CNTT trong việc rèn luyện kỹ năng lập dàn ý bài văn tả cảnh cho học sinh lớp 5

PHẦN MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Ở Tiểu học, Tập làm văn là một phân môn của bộ môn Tiếng Việt. Dạy học lập dàn ý là một nội dung tương đối khó. Trong chương trình Tập làm văn lớp 5, các em chủ yếu được học thể loại văn miêu tả, một thể loại rất gần gũi với thực tiễn và có giá trị ứng dụng rất lớn trong thực tiễn, trong đó, văn tả cảnh chiếm dung lượng lớn nhất.

Nhiệm vụ của việc dạy văn miêu tả ở Tiểu học là giúp học sinh biết cách và có thói quen quan sát, phát hiện những điều mới mẻ, thú vị về thế giới xung quanh; biết truyền rung cảm của mình vào đối tượng miêu tả; bước đầu biết sử dụng những từ ngữ có giá trị biểu cảm, những câu văn rõ về nội dung, chân thực về tình cảm.

Các em được học viết văn tả cảnh theo các bước: Cấu tạo của bài văn tả cảnh; Tìm ý – Lập dàn ý; Viết đoạn; Viết bài hoàn chỉnh. Một trong số phương pháp để có một bài văn hoàn chỉnh và đầy đủ các ý là các em phải thiết lập một dàn ý. Có như thế học sinh sẽ không bỏ sót những ý quan trọng. Nhiều học sinh khi làm văn thường bỏ qua khâu này vì cho rằng đây là khâu không quan trọng mà lại tốn thời gian. Chính vì lẽ đó mà nhiều em khi làm bài thường cắm cúi viết theo mạch suy nghĩ của mình, không phân chia các ý rõ ràng dẫn đến các ý trong bài văn sắp xếp một cách lộn xộn, không theo đúng trình tự. Bài văn trở nên lủng củng, khô khan và nhàm chán. Qua thực tế dạy học, tôi thấy những học sinh không có thói quen lập dàn ý trước khi viết thì bài văn dễ có những hạn chế sau:

+ Ngắn, thiếu ý hoặc bỏ sót ý. 

+ Bố cục không tương thích, ý rời rạc xa trọng tâm của đề.

+ Phân chia không hợp lý giữa các ý chính và ý triển khai

+ Trình tự sắp xếp giữa các đoạn không liên kết với nhau.

Thực tế chứng minh rằng hầu hết những học sinh giỏi Văn đều coi trọng việc lập dàn ý. Đó là bí quyết giúp các em làm ra các bài văn hay. Chỉ cần bỏ ít phút thiết lập cho mình một dàn ý, thế là học sinh đã có một cơ sở để phát triển thành bài văn hoàn chỉnh mà không lo sợ mình lạc đề, bỏ sót những ý chính.
Ngoài ra, có những học sinh đã lập được dàn ý nhưng khi bắt tay vào viết bài văn lại không dựa vào dàn ý mà viết theo kiểu tự do, nghĩ đến đâu, nghĩ được gì thì viết cái đó.

  Bên cạnh đó, ngày nay khi công nghệ thông tin càng phát triển thì việc ứng dụng công nghệ thông tin vào tất cả các lĩnh vực là một điều tất yếu, trong đó có lĩnh vực Giáo dục và Đào tạo. Trong giáo dục đào tạo công nghệ thông tin được ứng dụng mạnh mẽ trong những năm gần đây và các trường đã  đưa CNTT vào giảng dạy, học tập. Trong đó có môn Tập Làm Văn.

Hiện nay Bộ giáo dục và Đào tạo yêu cầu đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin  trong giáo dục đào tạo ở tất cả các cấp học, bậc học, ngành học. Xem

 công nghệ thông tin  như là một công cụ hỗ trợ đắc lực nhất cho đổi mới phương pháp dạy học ở các môn học.

Vì vậy, trong năm học  ………., tôi đã lựa chọn đề tài “Ứng dụng CNTT trong việc rèn luyện kĩ năng lập dàn ý  bài văn tả cảnh” cho học sinh lớp 5 trường Tiểu học Ba Đình – Bỉm Sơn – Thanh Hóa .

1. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

– Nâng cao hiểu biết của giáo viên về cơ sở khoa học của lập dàn ý cho bài văn tả cảnh.

– Giáo viên nắm vững mục tiêu, nội dung chương trình sách giáo khoa phân môn Tập làm văn, nội dung liên quan đến lập dàn ý cho bài văn tả cảnh.

– Giáo viên tìm hiểu, quan sát, ghi chép, chụp ảnh, quay video các cảnh vật liên quan đến các bài tập lập dàn ý cho bài văn tả cảnh.

– Giáo viên định hướng quan sát, phương pháp quan sát, rèn thói quen quan sát và ghi chép kết quả quan sát cho học sinh; củng cố kĩ năng lập dàn ý cho bài văn miêu tả. Lập kế hoạch bài học áp dụng đổi mới phương pháp dạy học. Tổ chức thi công hiệu quả kế hoạch bài học; quan tâm đến từng đối tượng học sinh; phát huy tối đa hiệu quả của các thiết bị hiện đại trong dạy học. Có kế hoạch phù hợp và tiến hành phụ đạo kịp thời đối với những học sinh còn yếu về lập dàn ý cho bài văn tả cảnh.

– Tăng cường giáo dục tình yêu quê hương đất nước, yêu cảnh vật thiên nhiên gần gũi, xung quanh cho học sinh thông qua lập dàn ý cho bài văn tả cảnh.

– Giáo dục học sinh phương pháp phát triển dàn ý thành đoạn văn, bài văn tả cảnh.

– Giúp giáo viên tương tác tốt với công nghệ thông tin và truyền thông khi giảng bài trên lớp

– Khuyến khích sáng tạo và linh hoạt, giáo viên có thể vẽ và giải thích rõ ràng những thông tin đưa ra

– Giáo viên có thể lưu và in ra những gì đã trình bày, bao gồm cả những lưu ký đã được đưa thêm trong quá trình giảng bài, hạn chế phải nhắc lại, ôn lại nhiều lần

– Giáo viên có thể chia sẻ và sử dụng những tài liệu đã dạy…giúp giảm thiểu đáng kể khối lượng công việc

– Tạo hứng thú cho giáo viên thay đổi phương pháp sư phạm và sử dụng công nghệ thông tin nhiều hơn, khuyến khích nâng cao chuyên môn

– Học sinh cũng có thể xử lý và nắm bắt được nhiều thông tin thông qua bài giảng rõ ràng, hiệu quả và linh hoạt.

– Giúp học sinh trở nên sáng tạo và tự tin hơn khi thuyết trình trước lớp.

III. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU

Học sinh lớp 5A trường Tiểu học Ba Đình – Bỉm Sơn – Thanh Hóa.

1. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

      Căn cứ vào các nguyên nhân trên, tôi đề ra các phương pháp sau để thực hiện đề tài:

– Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lí thuyết  (Học tập đầy đủ các chuyên đề về Tiếng Việt. Đọc sách, báo, các tập san về Tiểu học. Nghiên cứu tài liệu về Phương pháp dạy Tiếng Việt Tiểu học Tác giả Lê Phương Nga, Nguyễn Thị Lương, Bùi Minh Toán v.v… Tham khảo Tài liệu sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5, sách hướng dẫn giảng dạy Tiếng Việt 5, bài soạn Tiếng Việt 5, Bài tập Nâng cao Tiếng Việt 5; Bồi dưỡng học sinh giỏi Tiếng Việt lớp 5…. )

–  Phương pháp điều tra khảo sát thực tế (Điều tra thực trạng dạy học ở trường TH Ba Đình – Bỉm Sơn – Thanh Hóa)

– Phương pháp tìm kiếm tài liệu và sử lí thông tin (Chụp một số cảnh mà HS thị xã chưa được tiếp xúc nhiều…)

– Phương pháp thống kê và xử lí số liệu.

PHẦN NỘI DUNG

1. CƠ SỞ LÍ LUẬN 
2. Các nguyên tắc đặc thù của phương pháp dạy – học tiếng Việt

Các nguyên tắc đặc thù của phương pháp dạy – học tiếng Việt bao gồm: Nguyên tắc rèn luyện ngôn ngữ gắn liền với rèn luyện tư duy; Nguyên tắc hướng hoạt động vào giao tiếp; Nguyên tắc chú ý tới trình độ tiếng Việt vốn có của học sinh; Nguyên tắc  so sánh và hướng tới hai dạng nói và viết và nguyên tắc  đảm bảo mối quan hệ hữu cơ giữa dạy học tri thức và rèn luyện kỹ năng.

2. Lập dàn ý và các ý tưởng cơ bản

2.1. Lập dàn ý

Lập dàn ý trước khi bắt đầu bài viết là một phương pháp kinh điển trong trường học nói chung. Thế nhưng, không phải ai cũng hiểu được sự cần thiết đó, hay luôn rèn luyện phương pháp đó, hay biết cách lập một dàn ý tốt. 

Dàn ý giúp tổ chức tốt quá trình lập luận, tạo nên bộ khung chắc chắn cho toàn bộ các vấn đề cần trình bày trong bài viết, đồng thời giúp người đọc có thể dễ dàng đọc và hiểu các ý tưởng của tác giả.

Một dàn ý bất kì luôn phải đáp ứng ba chức năng cơ bản sau:

– Chức năng phát hiện: giúp dễ phân tích, khám phá những cái mới.

– Chức năng thông tin: giúp trình bày hiệu quả các ý tưởng và dữ liệu có được.

– Chức năng lập luận: chứng minh hay bác bỏ các giả thuyết khoa học.

   2.2. Các chiến lược giải quyết vấn đề 

1. a) Chiến lược tuyến tính: luận chứng được trình bày tuần tự, mỗi yếu tố (đoạn, ý) được phát sinh từ yếu tố trước đó và làm phát sinh yếu tố tiếp sau.
2. b) Chiến lược nhị nguyên: mỗi đơn vị được trình bày thành từng cặp tiểu đơn vị đối lập nhau, nhằm làm nổi bật sự khác biệt, thường các ý phát triển sau sẽ có vai trò như một tiểu kết luận về khía cạnh được xử lí.
3. c) Chiến lược biện chứng: trong chiến lược này, hai khía cạnh đối lập của một vấn đề sẽ được xử lí riêng biệt, sau đó dẫn đến một phần tổng hợp. 

  2.3. Các đặc điểm của một dàn ý tốt

Mỗi dàn ý có những vấn đề riêng biệt, đặc thù. Nhưng thông thường, có bốn nguyên tắc tổng quát mà một dàn ý cần tuân thủ:

– Phân cấp chương mục hài hoà, phù hợp với cấu trúc trình bày chung của tài liệu. 

– Tên các đề mục phải có độ dài và hình thức hài hoà với nhau.

– Các mục mô tả hiện thực, kết quả đi trước các mục ý kiến, phân tích, giải thích, tổng hợp.

2.4. Những nguyên tắc cơ bản

a) Nguyên tắc chung khi viết

– Có một ý tưởng chủ đạo 

– Hướng đến một nhóm đối tượng cụ thể 

– Cho thấy rõ vấn đề muốn đề cập, với lí do thoả đáng.

– Dùng một số ý tưởng khác để phụ hoạ thêm cho ý tưởng chính, trong một trật tự hợp lí. 

– Viết càng rõ ràng dễ hiểu càng tốt.

– Các bước thực hiện một bài viết như trên là: Thiết kế một thông điệp nền tảng; Sắp xếp ý theo trật tự hợp lí; Viết bản thảo;  Duyệt và hoàn chỉnh bài viết.

1. b) Định hướng viết: Xác định rõ mục đích viết, chủ đề cần viết, thông điệp nền tảng cần truyền đi là gì.
2. c) Lập dàn ý: (Dàn ý đại cương) Dàn ý phải tuân thủ các quy định trình bày, đồng thời giúp xếp đặt rõ ràng các ý tưởng cần trình bày trong bài viết cũng như kết luận cần hướng đến. 
3. d) Viết bản thảo: Dựa trên dàn ý đại cương, bổ sung dần các nội dung quan trọng trong từng phần (Dàn ý chi tiết), kiểm tra tính liền mạch của các ý tưởng và các phần nội dung trong dàn ý.
4. e) Duyệt bài và hoàn chỉnh: Kiểm tra tính chính xác của bài viết, loại bỏ ý thừa, bổ sung ý còn thiếu, sửa lỗi chính tả và lỗi nhập liệu, hoàn tất việc trình bày các nội dung chính và các ý triển khai liên quan trong bài viết.

2.5. Phát triển ý tưởng từ dàn ý:

* Các quy tắc chung:

– Luôn thể hiện óc phân tích để bài viết có chiều sâu, tránh tình trạng mô tả hời hợt để chỉ thấy bề mặt vấn đề.

– Viết đơn giản, rõ ràng, không gây nhầm lẫn trong cách hiểu vấn đề.

+ Đơn giản không đồng nghĩa với đơn điệu. Cách viết đơn điệu sẽ làm cho bài viết trở thành nhàm chán, thiếu tính thuyết phục.

+ Tránh những cách viết quá cầu kì, câu văn phức tạp,…

+ Để viết đơn giản và hiệu quả, cần biết: sử dụng từ vựng đa dạng mà chính xác ; phối hợp hài hoà các cấu trúc câu và cách thức diễn đạt ; cắt bỏ các từ ngữ, câu, đoạn văn thừa hoặc không cần thiết ; làm nổi bật trọng tâm vấn đề ; chia đoạn văn bản hợp lí.

– Đặt mình vào vị trí người đọc để viết sao cho dễ hiểu. 

– Không cố nói hết mọi thứ mình biết, vì dễ làm phân tán nội dung, mất tập trung vào những vấn đề trọng tâm. 

– Liên tục cập nhật đối với mọi điều chỉnh trong bài viết.

1. THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
2. Thực trạng việc dạy lập dàn ý cho bài văn miêu tả ở trường Tiểu học Ba Đình.

Trong năm học trước, năm học ………., tôi đã được dự các giờ Tập làm văn của các đồng nghiệp dạy lớp 5. Qua dự giờ, tối thấy, các giáo viên hướng dẫn học sinh thực hiện yêu cầu lập dàn ý cho bài văn tả cảnh theo các bước cơ bản sau:

– Hướng dẫn học sinh tìm hiểu yêu cầu của bài tập 

– Kiểm tra sự chuẩn bị của học sinh cho nội dung lập dàn ý ;

– Hướng dẫn học sinh cách lập dàn ý cho bài văn miêu tả. Ví dụ:

+ Mở bài : Em tả cảnh gì? Ở đâu? Vào thời gian nào? Lí do em chọn cảnh vật để miêu tả?

+ Thân bài: Tả bao quát

Tả chi tiết: Tả những nét nổi bật của cảnh vật 

Tả theo trình tự thời gian hoặc không gian (từng bộ phận của cảnh)  

+ Kết bài: Nêu cảm nghĩ, nhận xét về cảnh vật.

– Tổ chức cho học sinh làm bài cá nhân, 1 hoặc 2 học sinh (khá, giỏi) làm ra giấy khổ to, làm xong thì đính lên bảng lớp. 

– Gọi một số học sinh, trong đó có học sinh làm ra giấy khổ to, trình bày dàn ý của mình. 

– Tổ chức cho học sinh nhận xét, bổ sung các dàn ý đã trình bày trước lớp, chọn một dàn ý tốt nhất và coi đó là dàn ý mẫu.

– Dặn học sinh chuẩn bị trước cho bài sau.

Như vậy, có thể thấy các bước lên lớp của giáo viên là đầy đủ, khoa học và chú trọng rèn kĩ năng cho học sinh.

Tuy nhiên, tôi nhận thấy, vẫn có những tồn tại, hạn chế trong những tiết dạy trên mà hầu hết các giáo viên chưa khắc phục được.

– Việc kiểm tra sự chuẩn bị của học sinh cho nội dung lập dàn ý còn mang tính hình thức, mới chỉ dừng lại ở mức độ nắm bắt thông tin, chưa có biện pháp sử lí, điều chỉnh phù hợp; chưa định hướng quan sát, rèn kĩ năng và phương pháp quan sát cho học sinh.

–  Giáo viên phụ thuộc nhiều vào các tài liệu tham khảo (Sách giáo viên, Thiết kế bài giảng, …) trong hướng dẫn học sinh cách lập dàn ý cho một bài văn tả cảnh. Chưa có phương pháp mang tính sáng tạo và hiệu quả.

– Giáo viên chưa định hướng cho tất cả học sinh thấy rõ ý nghĩa, tác dụng của việc lập dàn ý cho một bài văn tả cảnh nói riêng, một bài văn miêu tả nói chung.

–  Giáo viên chưa có biện pháp cụ thể, phù hợp và hiệu quả để củng cố, nâng cao kĩ năng lập dàn ý cho những học sinh chưa thành thạo trong lập dàn ý cho bài văn tả cảnh.

– Giáo viên chưa quan tâm đúng mức hướng dẫn học sinh phát triển dàn ý thành đoạn, bài văn tả cảnh. Đây là bước chuyển tiếp quan trọng bắc cầu từ dàn ý sang một bài văn tả cảnh hoàn chỉnh.

– Có nhiều đối tượng miêu tả mà các em học sinh ở thành phố và thị xã chưa được tiếp xúc qua thực tế. Vì vậy học sinh chỉ mô tả qua tưởng tượng hoặc cảm nhận qua sự mô tả của giáo viên,…dẫn đến các em hành văn chưa chân thực.

2. Thực trạng việc học lập dàn ý cho bài văn miêu tả ở lớp 5 trường Tiểu học Ba Đình.

Tiến hành khảo sát chất lượng lập dàn ý cho bài văn tả cảnh một buổi trong ngày của 10 học sinh lớp 5B và 10 học sinh lớp 5A trường Tiểu học Ba Đình, tôi đã tổng hợp được kết quả sau:

Thống kê những lỗi trong dàn ý của học sinh :

Tìm hiểu nguyên nhân của những hạn chế trên, tôi được biết:

– Đa số học sinh chưa quan sát đầy đủ một cảnh bất kì trong một buổi do các em chưa hình dung ra cảnh đó cụ thể như thế nào? 

– Hơn một nửa số học sinh chưa biết cách quan sát và ghi chép lại kết quả quan sát.

– Nhiều học sinh chưa biết diễn đạt chính xác những gì quan sát được.

– Đa số học sinh cho rằng: Lập dàn ý khó hơn viết bài văn. Một số học sinh chẳng biết viết thế nào khi lập dàn ý.

– Một số dàn ý chỉ là sự chắp ghép của những hình ảnh rời rạc, mơ hồ về cảnh cần tả, thậm chí, có học sinh còn lắp ghép những hình ảnh không chân thực (tưởng tượng ra hoặc lấy từ nơi khác) vào cảnh cần tả. Mặt khác, các em phụ thuộc nhiều vào nguồn ngữ liệu mà Sách giáo khoa cung cấp dẫn tới dàn ý có nhiều ý bắt chước, thiếu tính chân thực, thiếu tính sáng tạo.

– Đa số học sinh khi viết bài văn miêu tả không dựa vào dàn ý hoặc không có thói quen lập dàn ý trước khi viết bài văn.

– Các em chưa thấy được những vẻ đẹp vốn có, chưa phát hiện được những điều mới mẻ, thú vị của cảnh vật xung quanh. Các em chưa ý thức được giá trị bồi dưỡng tâm hồn trẻ thơ từ thế giới của cỏ, cây, hoa, lá, … Tình yêu thiên nhiên còn là khái niệm khá xa vời với đa số học sinh. Các em đang bị cuốn vào những trò chơi bắt mắt của thế giới công nghiệp hiện đại.

– Đa số học sinh không có thói quen đọc sách. Nếu có đọc chỉ là những chuyện tranh, thậm chí là những chuyện tranh không mang tính giáo dục.

III. CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN

2.1. Nâng cao hiểu biết của giáo viên về cơ sở khoa học của lập dàn ý cho bài văn tả cảnh.

Dàn ý của bất kì bài viết nào, thuộc bất kì lĩnh vực nào cũng đều tuân thủ những quy tắc, nguyên tắc chung của một dàn ý khoa học (như đã nêu ở phần Cơ sở lí luận). Một dàn ý của  bài văn tả cảnh ở học sinh Tiểu học cũng vậy. 

Nếu ví một bài văn tả cảnh là một “cơ thể hoàn chỉnh” thì dàn ý của bài văn đó chính là “bộ xương” của nó. Trên cơ sở “bộ xương” đó, tác giả chỉ việc “đắp thêm da, thêm thịt” phù hợp là có ngay một “cơ thể hoàn chỉnh”. Một “bộ xương” chắc chắn, đầy đủ sẽ giúp tạo ra một “cơ thể” cân đối, hoàn chỉnh. Ngược lại, một “bộ xương” yếu ớt, thiếu hụt chắc chắn sẽ cho ra đời một “cơ thể” khiếm khuyết, cong vẹo, …

Giáo viên thường đưa ra hình ảnh so sánh giữa dàn ý của một bài văn tả cảnh với cái “cột”, cái “sườn” cho một bài văn. Đây cũng là một cách hình tượng hóa phù hợp.

Vậy một dàn ý cho bài văn tả cảnh của học sinh lớp 5 cần đảm bảo những yêu cầu nào? Qua nghiên cứu tài liệu và sử dụng kinh nghiệm của bản thân, tôi đã đưa ra những yêu cầu cụ thể như sau:

* Yêu cầu tổng quát:

– Bố cục đủ ba phần: Mở bài, thân bài, kết bài.

– Nội dung cơ bản của mỗi phần: 

+ Mở bài : Giới thiệu về cảnh sẽ tả.

+ Thân bài: Miêu tả cảnh vật theo từng phần của cảnh hoặc miêu tả sự thay đổi của cảnh theo thời gian hoặc kết hợp cả hai trình tự trên.

+ Kết bài : Nêu nhận xét hoặc cảm nghĩ của học sinh về cảnh vừa tả.

* Yêu cầu cụ thể :

– Hình thức thể hiện: Là những ý ngắn gọn, rõ ràng. 

– Các ý được sắp xếp theo thứ tự: Ý chính trước, sau đó là  các ý nhỏ làm rõ cho ý chính. Mỗi ý chính và các ý nhỏ kèm theo sẽ được dùng để phát triển thành một đoạn văn tả cảnh.