SKKN Một số giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học tự nhiên và xã hội lớp 2

1. MỞ ĐẦU

1.1. Lí do chọn sáng kiến:
Môn Tự nhiên và Xã hội là môn học cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản ban đầu về các sự việc hiện tượng trong tự nhiên, xã hội và trong các mối quan hệ của con người, xảy ra xung quanh các em. Bên cạnh các môn học chính như Toán, Tiếng Việt, môn Tự nhiên xã hội trang bị cho các em những kiến thức cơ bản của bậc học góp phần bồi dưỡng nhân cách toàn diện cho trẻ.
Hoà cùng với công cuộc đổi mới mạnh mẽ về phương pháp, hình thức tổ chức dạy học trên toàn ngành, môn Tự nhiên xã hội cũng có những bước chuyển mình, từng bước vận dụng thay đổi linh hoạt các phương pháp dạy học nhằm tích cực hoá các hoạt động của học sinh, phát huy tính chủ động sáng tạo của học sinh trong quá trình lĩnh hội tri thức.
Phương pháp quan sát là phương pháp đặc trưng, thường được sử dụng khi dạy học môn Tự nhiên xã hội và đặc biệt là đối với học sinh ở giai đoạn 1. Học sinh quan sát chủ yếu là để nhận biết hình dạng, đặc điểm bên ngoài của sự vật hiện tượng đang diễn ra trong môi trường tự nhiên, trong cuộc sống. Khi được sử dụng các giác quan tiếp cận trực tiếp với sự vật, hiện tượng (sờ mó, ngửi, nếm, mổ xẻ, nhìn, nghe….) để lĩnh hội tri thức học sinh sẽ thích thú hơn trong học tập.
Tuy nhiên, trên thực tế việc sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học Tự nhiên và Xã hội vẫn chưa được thực hiện một cách đúng mức. Việc dạy học Tự nhiên và Xã hội chỉ diễn ra khô khan, cứng nhắc, mang tính chất đối phó cho đầy đủ chương trình. Học sinh, phụ huynh và thậm chí cả giáo viên vẫn cho rằng môn học này là phụ nên không chuyên tâm để ý, hay bị cắt giảm thời lượng để dành thời gian cho hai môn học chính: Toán và Tiếng Việt vốn có lượng kiến thức nhiều. Chính vì thế, khi dạy học giáo viên sử dụng phương pháp quan sát chưa linh hoạt, thành thạo, còn học sinh thì lúng túng khi quan sát, chưa thực sự chủ động trong chiếm lĩnh tri thức. Vì vậy các em chưa hứng thú với việc học môn Tự nhiên và Xã hội.
Xuất phát từ vai trò và tầm quan trọng của môn Tự nhiên và Xã hội và từ thực tế giảng dạy môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2 trong những năm học qua tôi đã đúc rút  được một số giải pháp khi sử dụng biện pháp quan sát qua sáng kiến kinh nghiệm:
“ Một số giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học tự nhiên và xã hội lớp 2 ”
1.2. Mục đích nghiên cứu:
– Nâng cao kỹ năng ham hiểu biết cho học sinh.
– Thông qua dạy học Tự nhiên và Xã hội, tạo cho học sinh tính chủ động, sáng tạo trong giờ học.
– Tạo cho học sinh yêu thích môn học Tự nhiên và Xã hội.
1.3. Đối tượng nghiên cứu:
– Nghiên cứu phương pháp quan sát của HS Tiểu học.
– Phương pháp dạy Tự nhiên và Xã hội lớp 2.
1.4. Phương pháp nghiên cứu:
Ngoài việc học hỏi đồng nghiệp, tôi còn sử dụng các phương pháp sau:
– Phương pháp nghiên cứu lí luận.
– Phương pháp nghiên cứu sách giáo khoa, tài liệu tham khảo.
– Phương pháp quan sát.
– Phương pháp thực nghiệm.
– Phương pháp thống kê.
2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
2.1. Cơ sở lí luận.
Phương pháp quan sát là hình thức dạy học giáo viên hướng dẫn học sinh cách sử dụng các giác quan để tri giác trực tiếp, có mục đích các đối tượng trong Tự nhiên xã hội nhằm tiếp nhận thông tin mà không có sự can thiệp vào quá trình diễn biến của các sự vật, hiện tượng đó. Trong khi đó ở lứa tuổi Tiểu học, cơ thể các em đang trong thời kỳ phát triển. Học sinh “DỄ NHỚ – DỄ QUÊN” mức tập trung chú ý của các em còn thấp. Vì vậy, người giáo viên phải tạo hứng thú học tập cho các em, làm cho giờ học có những ấn tượng riêng biệt và phải thường xuyên được thực hành, luyện tập. Tâm lý trẻ các em chưa được ổn định, giàu tình cảm, dễ xúc động, bản tính tò mò, thích khám phá. Các em thích tiếp xúc với các sự vật – hiện tượng nào đó nhất là những sự vật – hiện tượng  gây cảm xúc mạnh. Tuy nhiên, các em cũng chóng chán. Do vậy, trong dạy học giáo viên phải sử dụng nhiều đồ dùng dạy học, tổ chức cho học sinh đi tham quan thực tế, tăng cường thực hành, … để củng cố, khắc sâu kiến thức.
Phương pháp quan sát cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản đầu tiên về con người và sức khỏe, các sự vật hiện tượng trong tự nhiên và xã hội xung quanh cuộc sống các em. Do sự phù hợp giữa nội dung và phương pháp dạy học trong môn Tự nhiên và Xã hội cũng như sự phù hợp với tâm sinh lý học sinh Tiểu học là hiếu động, tò mò, thích khám phá mà phương pháp quan sát trở thành một phương pháp chính và được chú trọng sử dụng trong quá trình dạy học. Phương pháp này trở thành chiếc cầu nối giữa nhận thức của học sinh với nội dung bài học Tự nhiên và Xã hội, là khởi đầu của sự hiểu biết và khám phá trí tuệ cho trẻ. Vì vậy, nếu sử dụng tốt phương pháp quan sát sẽ giúp các em tiếp thu bài học một cách nhanh nhất, tạo hứng thú học tập và giúp các em có niềm say mê với môn học, nâng cao hiệu quả dạy học, kích thích tính độc lập chủ động sáng tạo trong việc lĩnh hội tri thức, tạo không khí sôi nổi trong giờ học TN-XH.
Vậy sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học Tự nhiên Xã hội tức là chúng ta đã tạo nền móng khởi đầu cho sự phát triển nhận thức tri giác, chú ý sự tư duy của học sinh.
2.2. Thực trạng vấn đề dạy môn TNXH hiện nay:
– Môn Tự nhiên và Xã hội là môn học tích hợp nhận thức của khoa học tự nhiên và khoa học xã hội. Vì vậy phương pháp học phải thể hiện được các phương pháp đặc trưng của các môn khoa học thực nghiệm. Song trong thực tế, người giáo viên chưa coi trọng việc đổi mới phương pháp trong môn học này.
– Là môn học đánh giá hoàn toàn bằng nhận xét không dùng điểm số, nên một bộ phận giáo viên chưa nhận thức đúng mức về vai trò, tầm quan trọng của môn học, xem là môn phụ nên trong giảng dạy chưa nhiệt tình, chưa tìm tòi, cải tiến để nâng cao chất lượng môn học.
– Đồ dùng dạy học của bộ môn còn hạn chế chưa đáp ứng nhu cầu dạy và học.
– Một bộ phận giáo viên còn dạy “ chay”, áp đặt kiến thức cho học sinh nên các em chóng quên, tiết học không thu hút, không kích thích hoạt động học tập của học sinh dẫn đến hiệu quả thấp.
– Một số đơn vị trường học chưa được trang thiết bị máy chiếu nên việc ứng dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy còn nhiều hạn chế.
* Nhu cầu về đổi mới phương pháp dạy học :
Học sinh Tiểu học có trí thông minh khá nhạy bén sắc sảo, có óc tưởng tượng phong phú. Đó là tiền đề tốt cho việc phát triển tư duy nhưng rất dễ bị phân tán, rối trí nếu bị áp đặt, căng thẳng, quá tải. Chính vì thế nội dung chương trình, phương pháp giảng dạy, hình thức chuyển tải, truyền đạt làm thế nào cho phù hợp với tâm sinh lý lứa tuổi là điều không thể xem nhẹ. Đặc biệt đối với học sinh lớp Hai, lớp mà các em vừa mới vượt qua những mới mẻ ban đầu chuyển từ hoạt động vui chơi sang hoạt động học tập là chủ đạo. Như vậy nói về cách học, về yêu cầu học thì trẻ lớp Một gặp phải một sự thay đổi đột ngột mà đến cuối năm lớp Một và sang lớp Hai các em mới quen dần với cách học đó. Do vậy giờ học sẽ trở nên nặng nề, không duy trì được khả năng chú ý của các em nếu các em chỉ cứ nghe và làm theo.
Muốn giờ học có hiệu quả thì đòi hỏi người giáo viên phải đổi mới phương pháp dạy học tức là kiểu dạy học “Lấy học sinh làm trung tâm” hướng tập trung vào học sinh, trên cơ sở hoạt động của các em. Kiểu dạy này người giáo viên là người định hướng, tổ chức ra những tình huống học tập mà kích thích tính tò mò và tư duy độc lập. Muốn các em học được thì trước hết giáo viên phải nắm chắc nội dung của mỗi bài và lựa chọn, vận dụng các phương pháp sao cho phù hợp, bài nào thì sử dụng các phương pháp quan sát trực quan, thuyết trình, trò chơi … hoặc hoạt động nào thì sử dụng phương pháp giảng giải, kiểm tra, thí nghiệm … nhưng phải chú ý đến đặc điểm tâm sinh lý của học sinh Tiểu học.
Học sinh Tiểu học không thể ngồi quá lâu trong giờ học cũng như làm một việc gì đó nhiều thời gian vì thế giáo viên có thể thay đổi hoạt động học của các em trong giờ học : cho các em thảo luận, làm bài tập hoặc thông qua trò chơi. Có như vậy mới gây được hứng thú học tập và khắc sâu được bài học.
Tuy nhiên không có phương pháp dạy học nào là tối ưu. Vì vậy, giáo viên cần phải biết phối hợp các phương pháp một cách nhuần nhuyễn, linh hoạt. Làm được điều đó, giáo viên mới thực sự được đã tổ chức tiết dạy thành công.
Học sinh lớp Hai vừa bước qua giai đoạn ban đầu của bậc tiểu  học: Giai đoạn tiếp cận với những kiến thức hết sức sơ giản chủ yếu được giáo viên cung cấp qua trực quan sinh động. Học sinh lớp Hai bắt đầu biết chuyển từ trực quan sinh động đến những phân tích, so sánh, tổng hợp kiến thức ở dạng tư duy trừu tượng. Tuy nhiên, học sinh lớp Hai vẫn còn quan sát sự vật hiện tượng dưới dạng tổng thể, đơn giản. Năng lực suy luận của các em còn kém, trong khi đó lượng kiến thức truyền đạt thì nhiều và ẩn dưới dạng tranh vẽ, yêu cầu và phần bài học đóng khung rất khô cứng. Nếu không khai thác phù hợp thì rất dễ dẫn đến việc học sinh chán học môn Tự nhiên xã hội. Để thực hiện tốt mục tiêu của môn học Tự nhiên xã hội, giáo viên cần phải cập nhật, đổi mới phương pháp để giúp học sinh phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo trong học tập, giúp học sinh hoạt động nhiều đi theo đúng các con đường mà các nhà khoa học đã đi tìm ra kiến thức đó. Từ đó, học sinh hứng thú hơn với việc học tập môn Tự nhiên xã hội.
Năm học …….. tôi được nhà trường giao cho phụ trách lớp 2A. Thời gian đầu năm học tôi đã ra bài khảo sát chất lượng môn Tự nhiên xã hội, nhằm nắm được chất lượng học tập của các em, tìm ra những thiếu hụt và điểm yếu về kiến thức cần bổ sung.
Sau khi thực hiện dạy học bài 7 : Ăn uống đầy đủ, tôi tiến hành thực hiện phiếu điều tra với các nội dung sau:

PHIẾU ĐIỀU TRA
Bài 7: ĂN UỐNG ĐẦY ĐỦ
Hãy trả lời các câu hỏi sau:
1.  Nhớ lại nội dung tranh đã quan sát trang 16 , nói về các bữa ăn của bạn Hoa?
2. Một ngày, Hoa ăn mấy bữa chính? Đó là những bữa nào?
3. Mỗi bữa bạn ăn những gì và ăn mấy bát cơm?
4. Ngoài bữa chính, các bạn có ăn uống gì thêm?
5. Trước và sau bữa ăn chúng ta nên làm gì?
Kết quả thu được:

Lớp
Số HS trả lời đúng
(5 câu)
Số HS trả lời đúng
(4 câu)
Số HS trả lời đúng
(3 câu)
Dưới 3 câu
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
2A
10
24,4%
9
22,0%
10
24,4%
12
29,2%

Qua kết quả điều tra cho thấy. Mặc dù giáo viên cũng đã vận dụng các phương pháp, trong đó có phương pháp quan sát nhưng kết quả sau khi học xong HS nắm kiến thức chưa cao. Vậy làm thế nào để GV có thể khai thác hết nội dung tranh và giúp cho HS nhớ hết những kiến thức GV cần cung cấp thông qua tranh ảnh? Đó là vấn đề tôi muốn thể hiện trong đề tài này.

2.3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học Tự nhiên và Xã hội lớp 2:
* Nhìn nhận lại về tầm quan trọng của môn học Tự nhiên và Xã hội.
Tự nhiên và Xã hội là môn học cung cấp, trang bị cho học sinh những kiến thức ban đầu, cơ bản về tự nhiên và xã hội trong cuộc sống hàng ngày xảy ra xung quanh các em. Vì thế học sinh đã có vốn sống, vốn hiểu biết ban đầu về tự nhiên và xã hội. Đây là điều kiện thuận lợi để học tập tốt môn Tự nhiên và Xã hội nhưng đồng thời nó cũng chính là điểm gây trễ nải trong việc học tập môn học này vì học sinh, phụ huynh hay ngay cả giáo viên cũng cho rằng những điều đó biết rồi thì không cần học. Để có nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của môn học Tự nhiên và Xã hội thì cán bộ quản lí phải cần tổ chức đợt chuyên đề, thường xuyên nhắc nhở trong các buổi sinh hoạt chuyên môn làm cho giáo viên nắm được: Những hiểu biết ban đầu của học sinh về cuộc sống và thế giới xung quanh em chỉ là những hiểu biết tản mạn, chưa mang tính bản chất mà chỉ mới chỉ nằm ở hình thức, tồn tại ở bên ngoài sự vật hiện tượng. Việc học tập môn Tự nhiên và Xã hội giúp học sinh tiếp cận với thế giới xung quanh bằng những phương pháp khoa học, phù hợp với trình độ của các em.
Khi đã nhận thức được tầm quan trọng của môn Tự nhiên và Xã hội thì giáo viên cần trau dồi phương pháp dạy học môn học sao cho hiệu quả nhất. Mà phương pháp đặc trưng của môn học là phương pháp quan sát. Giáo viên cần sử dụng nhuần nhuyễn phương pháp này trong dạy học Tự nhiên và Xã hội. Chính vì vậy tôi đã có một số các giải pháp sau:
Giải pháp 1: Hướng dẫn học sinh quan sát.
Phương pháp quan sát là phương pháp sử dụng các giác quan để tri giác trực tiếp, có mục đích các sự vật, hiện tượng diễn ra trong tự nhiên và trong cuộc sống mà không có sự can thiệp vào quá trình diễn biến của các sự vật hoặc hiện tượng đó. Mục tiêu quan sát phải đơn giản, phù hợp với đặc điểm nhận thức và tư duy của học sinh. Trong quá trình quan sát, giáo viên phải đặt các câu hỏi ngắn gọn, rõ ràng để hướng học sinh vào các kiến thức cần tìm kiếm và phát hiện.