SKKN Một số biện pháp tổ chức dạy học theo nhóm nâng cao chất lượng dạy học môn Địa lý 7 (Sách Chân trời sáng tạo)

1. MỞ ĐẦU

 1.1. Lý do chọn đề tài:

Giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân. Đầu tư cho giáo dục là đầu tư phát triển, được ưu tiên đi trước trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội.

Đổi mới căn bản nền giáo dục trước hết phải tích cực đổi mới phương pháp dạy học, xây dựng nền giáo dục mở, thực học, thực nghiệm, dạy tốt, học tốt, khơi dậy tiềm năng, trí sáng tạo của học sinh, tránh chạy theo bệnh thành tích. Hội nghị lần thứ 8 Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) khẳng định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực.”

Đổi mới phương pháp dạy học là nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Một trong những phương pháp đổi mới hiện được các trường THCS đánh giá mang lại hiệu quả cao là phương pháp thảo luận theo nhóm. Hiện nay, học tập theo nhóm vừa là một yêu cầu vừa là một phương pháp học được khuyến khích áp dụng rộng rãi, nhất là đối với học sinh. Trong xu thế hội nhập của đất nước, vai trò của phương pháp học này càng trở nên quan trọng trong việc góp phần nâng cao hiệu quả học tập của người học nói riêng và chất lượng giáo dục nói chung.

Dạy học theo nhóm là một phương pháp giảng dạy trong đó người dạy sẽ tổ chức người học thành những nhóm nhỏ để thực hiện các hoạt động như: thảo luận, đóng vai, giải quyết vấn đề,… Mỗi thành viên không chỉ có trách nhiệm thực hiện các hoạt động của nhóm mà còn phải có trách nhiệm hợp tác, giúp đỡ các thành viên trong nhóm hoàn thành các nhiệm vụ được giao. Đây là một phương pháp giảng dạy khá ưu việt, cho phép rèn luyện kỹ năng làm việc nhóm cho học sinh hiện đang được áp dụng rộng rãi cho nhiều môn học trong các nhà trường  hiện nay.

Tuy nhiên, có một thực tế đặt ra hiện nay là làm sao để việc học tập theo nhóm được hiệu quả? Nếu sử dụng phương pháp học tập theo nhóm không đúng cách, không phù hợp với nội dung và thiếu kỹ năng thực hiện thì có thể chỉ mang tính hình thức, gây mất nhiều thời gian, sản phẩm không mang tính tập thể, các cá nhân thiếu tích cực sẽ đùn đẩy cho những người năng nổ, nhiệt tình…Chính vì vậy, tôi chọn đề tài: “Một số biện pháp tổ chức dạy học theo nhóm nâng cao chất lượng dạy học môn Địa lý 7 theo bộ sách Chân trời sáng tạo” .

1.2. Mục đích nghiên cứu:

– Gây hứng thú trong học tập cho HS, kích thích tính tự giác và say mê học tập môn địa lí cho học sinh.

– Rèn kĩ năng sử dụng và phương pháp học tập theo nhóm; trách nhiệm thực hiện các hoạt động của nhóm.

– Góp phần nâng cao hiệu quả học tập của người học nói riêng và chất lượng giáo dục nói chung.

1.3. Đối tượng nghiên cứu:

– Đối tượng nghiên cứu là học sinh trung học cơ sở – lớp 7.

– Vấn đề “Một số biện pháp tổ chức dạy học theo nhóm nâng cao chất lượng dạy học môn Địa lý 7” theo bộ sách Sách Chân trời sáng tạo

1.4. Phương pháp nghiên cứu:

– Phương pháp nghiên cứu lí luận.

– Phương pháp điều tra khảo sát thực tiễn.

– Phương pháp thống kê toán học.

– Phương pháp thực nghiệm đối chứng.

2. NỘI DUNG

 2.1. Cơ sở lí luận

Hoạt động nhóm là một trong những hình thức dạy học đang thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của các nhà giáo dục trên thế giới và Việt Nam. J.A.Comenxki – Nhà giáo dục, nhà tư tưởng lỗi lạc người Tiệp Khắc đã quả quyết rằng: học sinh sẽ thu thập được nhiều từ việc dạy cho bạn mình cũng như việc học hỏi từ bạn mình. S.V.Anderson, C.Turney, Lewin K…là những tác giả đã nghiên cứu và ứng dụng các mô hình dạy học theo nhóm và đã khẳng định vai trò của hình thức này đối với sự phát triển nhân cách của người học. Ở Việt Nam, trong cuốn “Tổ chức hoạt động dạy học ở trường trung học”, PGS.TS Nguyễn Ngọc Bảo và PGS.TS Tô Hiệu bàn về dạy học theo nhóm tại lớp như một hình thức dạy học có sự kết hợp tính tập thể và tính cá nhân, trong đó học sinh dưới sự chỉ đạo của giáo viên trao đổi những ý tưởng, nguồn kiến thức, hợp tác với nhau trong quá trình lĩnh hội tri thức, hình thành kĩ năng, kĩ xảo. Ngoài ra có các tác giả như Trần Duy Hưng, Nguyễn Triệu Sơn, Nguyễn Thị Như Mai… cũng đề xuất tổ chức hoạt động nhóm theo quan điểm hướng vào người học.

Tổ chức hoạt động nhóm là quá trình giáo viên thiết kế, điều hành các mối quan hệ tương tác giữa học sinh với nhau nhằm giúp các em đạt được mục tiêu giáo dục đề ra.

Như vậy, quá trình tổ chức hoạt động nhóm cho học sinh thực chất là quá trình hoạt động tương tác giữa hai chủ thể: Giáo viên và học sinh. Do đó, hiệu quả của quá trình dạy học nói chung, quá trình tổ chức hoạt động nhóm cho học sinh nói riêng phụ thuộc vào phương pháp giảng dạy của giáo viên và tính tích cực hoạt động của học sinh. Trước hết, giáo viên cần nắm vững bản chất hoạt động nhóm của học sinh để tác động phù hợp với nhu cầu, hứng thú và trình độ nhận thức của học sinh.

Về phía học sinh thì hoạt động nhóm chính là xuất phát từ động cơ học tập đúng đắn. Động cơ học tập của học sinh thường hướng trực tiếp đến nhu cầu về việc làm và hoạt động nghề nghiệp trong tương lai. Hơn thế nữa, sự phát triển của xã hội với các vấn đề mới phát sinh trong cuộc sống luôn tác động lên mỗi cá nhân đã kích thích học sinh có nhu cầu và tạo ra động cơ học tập để được tiếp cận với những vấn đề mang tính thực tiễn. Trong hoạt động nhóm, động cơ của các cá nhân đã tạo nên động cơ hoạt động cho nhóm, thúc đẩy các học sinh tương tác, tích cực hoạt động để chiếm lĩnh đối tượng nhận thức. Ngoài ra, học sinh không chỉ dừng lại ở việc “nghe giảng”, tiếp thu, lĩnh hội tri thức một chiều mà các em cần tích cực hoạt động và phối hợp cùng làm việc để khai thác tiềm năng trí tuệ của các em và đạt được mục đích chung đề ra. Đặc biệt, sản phẩm của hoạt động nhóm vừa có ý nghĩa tập thể vừa tạo ra sự phát triển nhận thức cho mỗi cá nhân . Để tham gia vào hoạt động nhóm một cách tích cực và hiệu quả, học sinh cần có những phẩm chất và năng lực: Tính tự giác và chủ động, biết sử dụng kiến thức và kinh nghiệm của bản thân để giải quyết nhiệm vụ chung của nhóm, học sinh có khả năng tìm hiểu các tri thức khoa học…

Việc tổ chức hoạt động nhóm cho học sinh xuất phát từ “Hoạt động dạy” của giáo viên, vì thế muốn tổ chức hoạt động nhóm đạt hiệu quả thì giáo viên cần quan tâm đến các vấn đề sau:

Phương pháp tổ chức hoạt động nhóm của giáo viên phải kích thích động cơ học tập đúng đắn của mỗi học sinh: giáo viên cần lựa chọn nội dung hoạt động nhóm xuất phát từ nhu cầu, hứng thú của học sinh, đưa ra những đề tài có tính lôi cuốn, hấp dẫn và phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh. Cách thức tổ chức hoạt động nhóm của giáo viên phải kích thích và khai thác được tiềm năng của mỗi học sinh, tạo ra môi trường an toàn, thân thiện giúp nảy sinh nhu cầu, hứng thú nhận thức ở  học sinh.

Khi tổ chức hoạt động nhóm, giáo viên cần giúp học sinh nhận thấy giá trị, ý nghĩa của hoạt động nhóm, làm cho học sinh hiểu rằng thực thi nhiệm vụ của nhóm không chỉ tạo ra sản phẩm chung cho tập thể mà còn đáp ứng nhu cầu và động cơ học tập của mỗi nhóm, mỗi cá nhân.Giáo viên cần tạo điều kiện cho học sinh tiếp xúc với các phương tiện học tập đa dạng và phát huy khả năng sử dụng các phương tiện ấy để đạt được mục tiêu chung của nhóm.

Giáo viên cần hướng dẫn học sinh cách nghiên cứu tài liệu vì hoạt động nhóm đòi hỏi học sinh phải có kĩ năng nghiên cứu độc lập và có kĩ năng làm việc tập thể. Muốn thực hiện được nhiệm vụ chung, học sinh cần dựa trên nền tảng tri thức. Nền tảng ấy một phần được tạo ra từ quá trình lĩnh hội tri thức trong giờ thuyết trình trên lớp, một phần do học sinh tự thu thập, tìm kiếm trong nguồn tài liệu tham khảo đa dạng. Giáo viên cần cung cấp cho học sinh cách tìm kiếm, thu thập, phân tích, chọn lọc thông tin từ nhiều nguồn tài liệu khác nhau và cách ứng dụng những thông tin đó vào trong các tình huống thực tiễn.

Hoạt động nhóm của học sinh luôn gắn liền với kiến thức, kinh nghiệm của họ, vì thế nhiệm vụ của giáo viên là giúp học sinh biết cách sử dụng kiến thức, kinh nghiệm sẵn có vào việc giải quyết các nhiệm vụ nhận thức, đồng thời, tạo điều kiện cho học sinh nâng cao tri thức, mở rộng sự hiểu biết. Giáo viên là người “dẫn dắt” học sinh  đi theo những con đường tri thức mới, khám phá những điều mới lạ, hình thành quan điểm mới và phát huy lối tư duy tích cực cho các em.

Tổ chức hoạt động nhóm cho học sinh là một trong những phương pháp dạy học tích cực, có ý nghĩa quan trọng với người học lẫn người dạy. Tuy nhiên, trong thực tiễn tổ chức giảng dạy, vì nhiều lý do khách quan và chủ quan, nên giáo viên còn gặp khó khăn trong quá trình tổ chức, quản lý, đánh giá nhóm, học sinh còn lúng túng trong quá trình hoạt động nhóm. Do vậy, hoạt động nhóm chưa đạt được hiệu quả như mong muốn. Quá trình tổ chức hoạt động nhóm cần phải được thực hiện theo một quy trình thống nhất và xuyên suốt từ khâu chuẩn bị đến khâu đánh giá trong điều kiện môi trường thân thiện và dựa trên sự tương tác hợp tác giữa người dạy và người học nhằm góp phần nâng cao chất lượng giáo dục ngày nay.

2.2. Thực trạng của dạy học theo nhóm hiện nay:

* Mặt đã làm được:

– Phần lớn học sinh đã nhận thấy được vai trò và ý nghĩa của phương pháp học tập theo nhóm. Nhiều học sinh rất hào hứng khi thực hiện học tập theo nhóm. Các em đã tích cực, chủ động trong việc nghiên cứu vấn đề, cùng nhau hợp tác, hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao. Sự chia sẻ, gắn kết các thành viên được tăng cường.

– Các giáo viên đã tích cực vận dụng phương pháp học tập theo nhóm cho học sinh trong quá trình giảng dạy giúp học sinh tự tìm hiểu kiến thức và rèn luyện khả năng làm việc tập thể.

– Học tập theo nhóm đã tạo ra nhiều sản phẩm trí tuệ rất phong phú và chất lượng được thầy cô ghi nhận, đánh giá cao.

* Mặt còn hạn chế:

– Đối với học sinh:

+ Học sinh đầu cấp chưa quen với phương pháp học mới của trung học cơ sở.

+ Hiệu quả của hoạt động nhóm còn chưa cao, phần lớn hoạt động nhóm còn mang tính hình thức, chú trọng tạo ra sản phẩm để nộp thầy cô mà ít chú trọng đến quá trình hợp tác nhóm để tạo ra sản phẩm.

 – Hầu hết học sinh đều thiếu và yếu về các kỹ năng làm việc nhóm, đặc biệt là kỹ năng giải quyết xung đột, kỹ năng chia sẻ trách nhiệm, kỹ năng tự kiểm tra đánh giá hoạt động nhóm…

– Ý thức tham gia, đóng góp ý kiến của học sinh còn chưa cao, một số học sinh còn mang tâm lý trông chờ, ỷ lại. Điều kiện tìm kiếm tài liệu hạn chế. Nhóm trưởng chưa phát huy được vai trò điều hành của mình..

– Đối với giáo viên:

 – Các thầy cô giáo cũng chưa thường xuyên trao đổi, hướng dẫn, cung cấp cho học sinh những kỹ năng và phương pháp  làm việc nhóm cho học sinh. Học sinh chỉ biết nhận nhiệm vụ là hoàn thành bài tập bằng cách làm việc nhóm mà chưa biết phải làm việc nhóm như thế nào để hoàn thành bài tập một cách tốt nhất.

 – Đa số giáo viên THCS chỉ được bồi dưỡng lý thuyết chung chung về phương pháp giảng dạy, chưa được huấn luyện cụ thể kỹ năng thiết kế hoạt động nhóm. Điều này, dẫn đến sự đơn điệu trong việc thiết kế, tổ chức hoạt động nhóm và ít nhiều gây nhàm chán cho học sinh.

 – Quỹ thời gian cho từng môn học quá eo hẹp, gây khó khăn, mệt mỏi cho giáo viên lẫn học sinh trong tổ chức hoạt động học tập theo nhóm vì phải làm việc quá tải.

* Kết quả khảo sát chất lượng học sinh lớp 7 đầu năm học ……. khi chưa tổ chức cho các em hoạt động nhóm như sau:

2. 3. Giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề. 

2.3.1. Chuẩn bị hoạt động nhóm.

Trước khi đưa hoạt động nhóm vào một bài dạy giáo viên cần phải trả lời các câu hỏi sau:

– Mục tiêu hoạt động nhóm của bài này là gì? Có phù hợp với mục tiêu tổng quát của bài không?

– Hoạt động nhóm cần bao nhiêu thời gian?

– Cần chuẩn bị những phương tiện, thiết bị gì? Học sinh có cần tham khảo tài liệu không?

2.3.2. Cách chia nhóm.

*  Số lượng học sinh và số lượng nhóm.

– Khi chia nhóm cần sắp xếp một nhóm bao nhiêu học sinh là vừa?

Giáo viên cần phải suy nghĩ lựa chọn khi chia nhóm. Nếu chia nhóm không hợp lí thì hoạt động nhóm sẽ thất bại ngay từ đầu vì giáo viên sẽ mất khả năng kiểm soát lớp. Kinh nghiệm thực tiễn của bản thân tôi chỉ nên chia 4-6 học sinh là hoạt động có hiệu quả và nhanh nhất, khi giáo viên yêu cầu thảo luận học sinh hai bàn (hoặc một bàn bốn chỗ) có thể ghép lại thành một nhóm rất dễ không làm ảnh hưởng tới thời gian hay sự xáo trộn, mất trận tự trong giờ học khi di chuyển. Đồng thời các thành viên trong nhóm đều được thực hiện nhiệm vụ được giao, không có học sinh đứng bên ngoài chơi. Nhóm ít thành viên thì các ý kiến thống nhất nhanh và cao hơn.

– Số lượng nhóm ít nhất cũng phải gấp đôi số lượng câu hỏi thảo luận, mỗi một câu hỏi cần giao cho hai nhóm cùng nghiên cứu để có thể nhận xét đánh giá lẫn nhau giữa các nhóm. Nếu có ý kiến thảo luận, khác nhau thì thống nhất chọn ra phương án thích hợp nhất thì mới sôi nổi, có sự cạnh tranh, điều này kích thích được khả năng tư duy, tìm tòi, sáng tạo của học sinh.