SKKN Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực học tập cho học sinh trong môn Địa lý lớp 7 (Bộ sách Chân trời sáng tạo)

A. MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài 

Ngày nay, với sự phát triển như vũ bão về khoa học kĩ thuật, xu thế toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ đòi hỏi các quốc gia phải đào tạo ra một nguồn nhân lực dồi dào, có trình độ cao, nhạy bén với công nghệ mới. Chính vì vậy, giáo dục đang trở thành nhân tố quyết định đến sự phát triển nhanh và bền vững của mọi quốc gia. Việt Nam là quốc gia đang phát triển, việc đầu tư cho giáo dục là sự đầu tư đúng đắn để tránh tụt hậu so với các nước trên Thế giới, rút ngắn khoảng cách chênh lệch về trình độ phát triển. Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 2011 – 2020 đã định hướng “Phát triển và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nhất là nhân lực chất lượng cao là một đột phá chiến lược”. Để xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao trước hết phải đẩy mạnh phát triển giáo dục. Nhận thức được việc đổi mới phương pháp dạy học là một trong những vấn đề bức thiết ở nước ta hiện nay, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã đưa ra nhiều nghị quyết, chỉ thị về đổi mới PPDH. Chiến lược phát triển giáo dục 2011 – 2020 trong quan điểm chỉ đạo phát triển giáo dục về đổi mới nội dung PPDH đã chỉ rõ “Tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của người học”. Chính vì vậy, đổi mới PPDH là một trong những nhiệm vụ chiến lược quan trọng.

Thực tiễn việc dạy học Địa lí ở trường trung học phổ thông hiện nay cho thấy giáo viên gặp nhiều khó khăn trong việc xác định PPDH phù hợp với đối tượng học viên, nội dung, mục tiêu và phương tiện kĩ thuật của nhà trường. Tuy nhiên, một số GV bước đầu đã mạnh dạn áp dụng một số PPDH theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS. Trong đó, GV giữ vai trò chủ đạo, còn HS chủ động khai thác kiến thức. Chính vì vậy, HS tiếp nhận bài giảng một cách khoa học, logic, khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế cao, đồng thời rèn luyện được nhiều kĩ năng địa lí cần thiết.

 Nội dung chương trình Địa lí 7 đề cập chủ yếu đến các thành phần nhân văn của môi trường, các môi trường địa lí, thiên nhiên và con người ở các châu lục và tìm hiểu về tự nhiên của Việt Nam. … số lượng hình ảnh, bảng kiến thức, bản đồ, hệ thống câu hỏi giữa bài khá nhiều. Học sinh lớp 7 với sự phát triển mạnh mẽ của tư duy logic, tư duy trừu tượng, thích khám phá, tò mò để tìm ra cái mới, thích tranh luận, làm việc theo nhóm để dần hoàn thiện về kiến thức và kĩ năng, có sự hiểu biết nhất định về các vấn đề toàn cầu và khu vực. Do đó, đây là cơ sở thuận lợi cho việc vận dụng nhiều PPDH theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS trong dạy học Địa lí lớp 7.

Là giáo viên giảng dạy môn Địa lí, nghiên cứu việc xác định một số phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS trong dạy học Địa lí 7 nhằm thấy được vai trò của vấn đề trên, giúp bản thân có định hướng trong quá trình nâng cao năng lực tự học, tự nghiên cứu của bản thân, đồng thời tích lũy kiến thức phục vụ cho công tác giảng dạy sau này. Với tất cả những lí do trên. Tôi quyết định chọn đề tài “Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực học tập cho học sinh trong môn Địa lý lớp 7” theo bộ sách Chân trời sáng tạo làm đề tài của mình. 

2. Mục đích nghiên cứu

– Gây hứng thú trong học tập cho HS, kích thích tính tự giác và say mê học tập môn địa lí cho học sinh.

– Rèn kĩ năng sử dụng và phương pháp học tập theo nhóm; trách nhiệm thực hiện các hoạt động của nhóm.

– Góp phần nâng cao hiệu quả học tập của người học nói riêng và chất lượng giáo dục nói chung.

3. Phạm vi nghiên cứu

– Đề tài xoay quanh việc nghiên cứu giảng dạy và học tập với việc tìm tòi và áp dụng thực nghiệm đưa ra một số biện pháp từ kinh nghiệm giảng dạy qua nhiều năm công tác để giúp học sinh THCS nói chung cũng như học sinh Trường THCS ………… nói riêng học tốt môn Địa lí

4. Đối tượng nghiên cứu 

– Đối tượng nghiên cứu là học sinh trung học cơ sở – Lớp 7.

– Vấn đề “Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực học tập cho học sinh trong môn Địa lý lớp 7” theo bộ sách Chân trời sáng tạo

B. NỘI DUNG 

1. Cơ sở lý luận

1. Quá trình dạy học phổ thông

Quá trình dạy học: Đó là quá trình hoạt động nhận thức tự giác của HS được thực hiện dưới sự hướng dẫn về mặt sư phạm của GV, mục đích nhằm làm cho HS lĩnh hội được tư tưởng cũng như nội dung học vấn của chương trình nghĩa là nắm được kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, hình thành được thế giới quan và phát triển được nhân cách cũng như những năng lực riêng về trí tuệ  

Quá trình dạy học gồm có các phương diện sau:

– Hoạt động giảng dạy của GV

– Hoạt động học tập của HS

– Quá trình dạy học là một hệ thống có nhiều nhân tố tham gia:

+ Mục tiêu dạy học

+ GV và HS

+ Chương trình, nội dung dạy học

+ Phương pháp dạy học

+ Phương tiện dạy học

+ Môi trường dạy học

– Bản chất của quá trình dạy học: Là quá trình nhận thức và thực hành độc đáo của HS do GV tổ chức, điều khiển, quản lí theo một chương trình, một mục tiêu đã xác định.

1. Hệ thống các phương pháp dạy học phổ thông

Khái niệm

* Theo Phạm Viết Vượng

PPDH là tổng hợp cách thức hoạt động phối hợp, tương tác giữa GV và HS, giúp HS chiếm lĩnh hệ thống kiến thức khoa học, hình thành hệ thống kĩ năng, kĩ xảo, thực hành sáng tạo và thái độ chuẩn mực theo mục tiêu của quá trình dạy học

– Các nhóm PPDH của môn Địa lí Nguyễn Đức Vũ) căn cứ vào mức độ hoạt động của GV và HS.

+ Các PPDH truyền thống.

Bảng 1.1. Nhóm các phương pháp dạy học truyền thống

+ Nhóm PPDH cải tiến: PPDH giải quyết vấn đề, sử dụng phương tiện dạy học theo hướng nguồn tri thức, đàm thoại gợi mở.

+Nhóm các PPDH tiên tiến: Thảo luận, tranh luận, khảo sát điều tra, động não, báo cáo, đóng vai,…

Hiện nay, ở Việt Nam các tác giả phân chia PPDH thành hai nhóm: Phương pháp truyền thống và phương pháp tích cực để nói tới các xu hướng đổi mới của PPDH. 

2. Cơ sở thực tiễn

1. Đặc điểm tâm sinh lí học sinh lớp 7

HS ở mỗi cấp, mỗi lớp lớp có những đặc điểm khác nhau về mặt tâm sinh lí, trình độ, khả năng nhận thức và cả hứng thú học tập cũng không giống nhau. Lứa tuổi HS THCS là lứa tuổi có những chuyển biến quan trọng cả về sự phát triển thể lực lẫn sự phát triển tâm lí. Các em đều đang ở độ tuổi mới lớn, chưa tích lũy được nhiều kinh nghiệm sống, ý thức thái độ đối với việc học tập, các em chưa làm quen được việc định hướng. lựa chọn việc học tập các môn học. Do đó, thái độ và hứng thú học tập của các em cũng thường gắn liền với những môn học mà các em yêu thích. Vì vậy, sai lầm khá phổ biến ở nhiều em là rất tích cực học một số môn mà các em cho là quan trọng và yêu thích, còn các môn học khác lại sao nhãng, ít quan tâm và chỉ học để đạt yêu cầu, đủ điều kiện để lên lớp mà chưa phát huy được tinh thần tự giác học tập.

1. Thuận lợi và khó khăn trong dạy học địa lý 7

– Thuận lợi

+ Nội dung bài học trình bày một cách logic, mạch lạc

+ Kiến thức trong SGK được trình bày dưới nhiều kênh khác nhau: Kênh chữ (đoạn văn ngắn tưởng minh, bảng số liệu, sơ đồ, câu hỏi giữa bài…), kênh hình (lược đồ, tranh ảnh, biểu đồ..) trong đó lượng thông tin chứa đựng trong các câu hỏi giữa bài và trong kênh hình chiếm tỉ lệ lớn.

+ Kênh hình nhiều, đặc biệt các lược đồ bên cạnh việc đảm bảo tính trực quan, tính sư phạm, còn có nội dung phong phú, là nguồn tri thức giúp HS khai thác được nhiều kiến thức, rèn luyện kĩ năng.

+ Hệ thống câu hỏi, bài tập giữa bài, cuối bài nhiều hơn giúp GV hướng dẫn HS tự nghiên cứu trả lời, giúp HS phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo…

+ Bài thực hành có hướng dẫn cụ thể, bên cạnh củng cố kiến thức đã học còn tạo điều kiện cho HS rèn luyện kĩ năng một cách tối đa.

+HS chủ động, tích cực, có ý thức học tập môn học.

– Khó khăn:

+ GV phải chuẩn bị hệ thống các câu hỏi, tranh ảnh, bản đồ và phải có phương pháp hướng dẫn HS khai thác kênh hình có hiệu quả, tạo hứng thú học tập cho HS.

+Do thời gian học tập môn Địa lí còn ít nên HS chưa được được rèn luyện nhiều về các kĩ năng của môn Địa lí mà chủ yếu là xem GV làm mẫu rồi bắt chước làm theo, vì thế kĩ năng không được rèn luyện theo quy trình hợp lí, khoa học. 

+ Hơn nữa, chương trình Địa lí 7 có kiến thức rất rộng, nội dung của môn Địa lí 7 học về Địa lí thế giới. Trong thời gian qua nền KT-XH thế giới nói chung và khu vực nói riêng có sự thay đổi mạnh mẽ, so với thực tiễn thì SGK không thể cập nhật được những thông tin đó. Chính vì vậy, đòi hỏi GV phải thường xuyên tự cập nhật, bổ sung những kiến thức mới trong quá trình dạy học. HS phải có sự khám phá, cập nhật và truyền tải thông tin nhanh chóng trong khi đó trình độ hiểu biết của các em còn hạn chế, kiến thức nắm được còn sơ đẳng. Nhiều HS sử dụng chưa thành thạo các kĩ năng khai thác tri thức từ nhiều nguồn khác nhau và thường tỏ ra lúng túng khi phải độc lập khai thác kiến thức từ bản đồ, lược đồ, bảng số liệu thống kê và các tài liệu tham khảo khác.

1. Về phía giáo viên

Bảng 1.1. Mức độ nhận thức, sự quan tâm và thái độ của GV về vai trò, khả năng của việc vận dụng các PPDH theo hướng tích cực trong dạy học Địa lí

Qua cách trả lời trực tiếp ( qua trao đổi) và trả lời gián tiếp (qua phiếu điều tra), tôi có thể rút ra một số nhận xét như sau:

– Hầu hết GV đều cho rằng: Sử dụng PPDH theo hướng phát huy tính tích cực của HS đóng vai trò rất quan trọng (83.3%). Chính vì vậy, việc vận dụng PPDH theo hướng phát huy tính tích cực của HS đóng vai trò rất cần thiết trong giai đoạn hiện nay(66.7%). Các GV đều có thái độ nhận thức, quan tâm tích cực đến việc lựa chọn, xác định các PPDH theo hướng phát huy tính tích cực của HS trong dạy học Địa lí ở trường THCS, việc xác định các PPDH phù hợp có vai trò rất quan trọng trong dạy học Địa lí GV cũng thấy được vai trò của mình trong việc làm thế nào để HS có thể tích cực hoạt động, chủ động nắm vấn đề một cách logic, phát triển tư duy và rèn luyện kĩ năng địa lí một cách tốt nhất. Bảng 1.2. Nhận xét của GV về tinh thần, thái độ học tập và mức độ giải quyết vấn đề của HS khi GV vận dụng các PPDH theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS trong dạy học Địa lí 7 ở trường THCS.

– Khi vận dụng PPDH theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS, GV nhận thấy: HS tích cực nhận thức, tham gia hoạt động rất tích cực (16.7%) và tích cực (33.3%). Mặc dù, còn gặp nhiều khó khăn, bỡ ngỡ khi GV sử dụng đa dạng các phương pháp nhưng đa số cảm thấy thích thú, say mê với tiết học. Chính vì vậy, lớp học trở nên sôi nổi hẳn, HS được tham gia giải quyết bài học với kết quả rất tốt và tốt (33.4%) và HS cũng nắm khá tốt nội dung bài học. Tuy nhiên, bên cạnh đó vẫn còn một số HS quen với cách học cũ nên chưa chủ động khai thác tri thức nên kết quả chưa cao.

– Các GV cũng nhận thấy rằng khi sử dụng các PPDH theo hướng phát huy tính tích cực của HS trong tiết học Địa lí, HS hiểu bài nhanh hơn, không khí lớp học sôi nổi hơn và kích thích được sự hứng thú học tập của HS nhiều hơn so với tiết học sử dụng chủ yếu là các PPDH truyền thống.

1. Về phía HS

Bảng 1.3 Mức độ nhận thức, sự quan tâm của HS đối với việc sử dụng các PPDH theo hướng phát huy tính tích cực của HS

3. Giải pháp thực hiện

Biện pháp 1: Ứng dụng hiệu quả của phương pháp đàm thoại gợi mở trong môn địa lý 7

1. Quan niệm

PP Đàm thoại gợi mở là phương pháp trong đó GV soạn ra câu hỏi lớn, thông báo cho HS. Sau đó, chia câu hỏi lớn thành những câu hỏi nhỏ hơn, có quan hệ logic với nhau, tạo thành cái mốc trên con đường thực hiện câu hỏi lớn  

Đây là phương pháp sử dụng khá phổ biến trong dạy học Địa lí 7 bởi chính tính linh hoạt và dễ sử dụng. Phương pháp này thường sử dụng với các nội dung tương đối khó, HS gặp nhiều khó khăn khi giải quyết các vấn đề này một cách độc lập. Đàm thoại thường được áp dụng với các nội dung mới, chính vì vậy phương pháp này được lựa chọn để phục vụ cho việc dạy học Địa lí 7.

1. Đặc điểm

* Tiến trình thực hiện

+ Bước 1: Xác định vấn đề cần tiến hành đàm thoại.

+ Bước 2: GV xác định câu hỏi lớn tập trung vào trọng tâm của vấn đề.

+ Bước 3: HS nghiên cứu câu hỏi lớn, GV chia câu hỏi lớn thành các câu hỏi nhỏ, mỗi câu hỏi nhỏ là một khía cạnh để trả lời câu hỏi lớn.

+ Bước 4: Tổng kết các kết quả trả lời từ các câu hỏi nhỏ, đó đồng thời cũng là đáp án trả lời cho câu hỏi lớn.

– Những yêu cầu đối với câu hỏi:

+ Câu hỏi phải có mục đích dứt khoát, rõ ràng, tránh những câu hỏi chung chung.

+ Câu hỏi phải bám sát nội dung cơ bản của bài. Chính vì vậy đòi hỏi GV phải lựa chọn kiến thức cơ bản, trọng tâm của bài để đặt câu hỏi.

+ Câu hỏi phải bám sát trình độ HS (đối với HS nhỏ tuổi tăng cường những câu hỏi sự kiện, HS lớp cao tăng cường câu hỏi đòi hỏi sự phân tích, so sánh).

+ Hệ thống câu hỏi trong đàm thoại gợi mở có thể dùng cho toàn bài, có thể dùng cho một mục cho một nội dung lớn. Trong hệ thống đó, các câu hỏi có liên kết chặt chẽ với nhau, câu trước là tiền đề cho câu hỏi sau, câu hỏi sau là sự kế tục và phát triển kết quả của câu hỏi trước.

*Ưu, nhược điểm

– Ưu điểm:

+ Phù hợp với bài lên lớp của GV khi tiến hành giảng dạy các nội dung mới, tương đối khó, khá phức tạp đối với HS.

+ Có ý nghĩa tích cực trong việc gây hứng thú nhận thức và lôi cuốn HS tham gia một cách tự lực vào việc giải quyết vấn đề đặt ra, từ đó HS nắm bài vững hơn. HS.

+Nâng cao chất lượng học tập, rèn luyện kĩ năng hỏi đáp, kích thích tính sáng tạo.

+ Thông qua câu trả lời của HS, GV có điều kiện đánh giá mức độ nhận thức của

+ Giúp HS biết giải quyết vấn đề một cách khoa học.

– Nhược điểm:

+ Tốn nhiều thời gian.

+ Phương pháp này phụ thuộc vào hệ thống câu hỏi, nếu hệ thống câu hỏi không đáp ứng đủ các điều kiện sẽ dẫn đến tình trạng câu hỏi quá dễ hoặc quá khó không thành công cho buổi đàm thoại.

+ Phụ thuộc vào năng lực của GV, nếu khả năng giao tiếp không tốt sẽ làm không khí của tiết học trầm lắng, không khai thác tối đa tư duy của HS.

1. Ví dụ minh họa

Khi dạy Bài 2 “Đặc điểm dân cư, xã hội châu Âu” (trang 102 Địa lí 7 bộ sách Chân trời sáng tạo)

Bước 1,2: GV đặt câu hỏi: Quan sát hình 2.3 sách Chân trời sáng tạo, em có nhận xét gì về sự phân bố dân cư châu Âu?

Bước 3: GV có thể đưa ra một hệ thống câu hỏi nhỏ gợi ý như sau: