SKKN Một số biện pháp dạy học Luyện từ và câu nhằm bồi dưỡng tư duy cho hoc sinh lớp 4

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Năng lực tư duy là điều kiện cần và đủ để khám phá và lĩnh hội tri thức. Ngày nay, khi nền kinh tế tri thức tác động mạnh mẽ đối với sự phát triển của lực lượng sản xuất thì việc rèn luyện tư duy của mỗi người lại càng hết sức cần thiết. Trong nền kinh tế ấy, tri thức trở thành quyền lực, trở thành chìa khoá mở cửa tương lai. Không có những năng lực, phẩm chất của tư duy, con người không có khả năng nắm bắt tri thức, lĩnh hội tri thức và cũng không có khả năng vận dụng tri thức.

Làm thế nào để phát triển tư duy cho người học một cách hiệu quả? Đó là câu hỏi đặt ra không chỉ cho ngành Giáo dục mà cho toàn xã hội.

Trong thực tế, phát triển tư duy cho người học là mục tiêu quan trọng của các chương trình dạy học. Để đạt được mục tiêu đó, chương trình thường cấu trúc theo hướng đồng tâm và phát triển; Phương pháp dạy học hướng vào người học nhằm tôn trọng lợi ích, quyền lợi, sáng tạo cá nhân của họ. Nhờ đó, tư duy của người học sẽ được hình thành và phát triển trong môi trường, điều kiện tốt nhất.

“Ngôn ngữ là hiện thực trực tiếp của tư tưởng” (Mác). Ngôn ngữ và tư duy luôn có mối quan hệ biện chứng, chặt chẽ. Thực tế cho thấy trẻ em có kỹ năng giao tiếp bằng ngôn ngữ thì những năng lực, phẩm chất tư duy của các em cũng được thể hiện rõ. Ngược lại, trẻ em không có ngôn ngữ hoặc khả năng ngôn ngữ kém thì năng lực tư duy cũng hạn chế. Tuy vậy, cần nhận thức rằng, ngôn ngữ và tư duy thống nhất chứ không đồng nhất.

Mối quan hệ biện chứng giữa ngôn ngữ và tư duy cho thấy môn Tiếng Việt có nhiều lợi thế trong việc rèn luyện và phát triển tư duy cho học sinh. Chính vì vậy, mục tiêu cơ bản của việc dạy học Tiếng Việt là hình thành và phát triển năng lực sử dụng ngôn ngữ trong giao tiếp cho học sinh. Điều đó cũng có nghĩa là hình thành và phát triển điều kiện cần thiết, quan trọng để phát triển tư duy.

Mặt khác, Tiểu học là cấp học đầu tiên đặt cơ sở cho việc hình thành và phát triển nhân cách con người, đặt nền tảng cho giáo dục phổ thông và các cấp học trên. Là những chủ nhân tương lai của đất nước, đòi hỏi học sinh cần phải có khả năng tư duy cần thiết.

Nhằm giúp học sinh có khả năng tư duy, môn Tiếng Việt ở Tiểu học đặt ra mục tiêu là trang bị cho các em những kiến thức về hệ thống tiếng Việt, chuẩn tiếng Việt, rèn cho học sinh kỹ năng sử dụng tiếng Việt trong giao tiếp. Trong đó phân môn Luyện từ và câu là một trong những phân môn quan trọng có ý nghĩa to lớn trong chương trình Tiểu học. Luyện từ và câu giúp học sinh mở rộng, hệ thống hoá vốn từ và trang bị cho học sinh một số hiểu biết sơ giản về từ và câu. Rèn cho học sinh một số kỹ năng dùng từ đặt câu và sử dụng các dấu câu. Bồi dưỡng cho học sinh thói quen dùng từ đúng, nói – viết thành câu, có ý thức sử dụng tiếng Việt văn hoá trong giao tiếp, rèn luyện phát triển tư duy, bồi dưỡng tình cảm tốt đẹp cho học sinh.

Việc bồi dưỡng và nâng cao chất lượng phân môn “Luyện từ và câu” sẽ giúp các em làm giàu vốn từ, vốn tri thức về tâm hồn. Từ đó, các em tích luỹ cho mình những kỹ năng tư duy phù hợp.

Nhận thức được những vấn đề trên nên em quyết định chọn đề tài: “Một số biện pháp dạy học Luyện từ và câu nhằm bồi dưỡng tư duy cho hoc sinh lớp 4”.

2. Mục đích nghiên cứu

Làm rõ tầm quan trọng của việc bồi dưỡng tư duy cho học sinh Tiểu học.

Đề xuất một số biện pháp nhằm bồi dưỡng tư duy cho học sinh lớp 4 thông qua môn Luyện từ và câu.

3. Đối tượng nghiên cứu

– Biện pháp, phương pháp dạy học tiếng Việt.

– Bồi dưỡng tư duy cho học sinh Tiểu học.

4. Giả thuyết khoa học.

Nếu đề tài này thành công thì sẽ giúp cho giáo viên có được một số phương pháp dạy học phù hợp nhằm bồi dưỡng tư duy cho sinh Tiểu học. Bên cạnh đó học sinh sẽ được phát triển khả năng tư duy một cách tốt nhất trong phân môn Luyện từ và câu.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

– Nghiên cứu về bồi dưỡng học sinh giỏi về mảng bồi dưỡng tư duy.

– Nghiên cứu về thực trạng bồi dưỡng tư duy cho học sinh lớp 4 qua phân môn Luyện từ và câu.

– Đề xuất một số biện pháp nhằm bồi dưỡng tư duy cho hoc sinh lớp 4 qua phân môn Luyện từ và câu.

6. Phạm vi nghiên cứu

– Học sinh lớp 4.

– Phân môn Luyện từ và câu.

7. Phương pháp nghiên cứu

7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết

Để thực hiện đề tài này thì trong nhóm này tôi chọn phương pháp chính là:

– Phương pháp phân tích, tổng hợp các lý thuyết.

– Phương pháp mô hình hóa.

Ngoài ra, tôi còn sử dụng thêm phương pháp: đọc sách và nghiên cứu tài liệu.

7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn

Tôi chọn phương pháp chính là:

– Phương pháp quan sát sư phạm.

– Phương pháp thực nghiệm khoa học.

Bên cạnh đó tôi còn sử dụng thêm một số phương pháp sau:

– Phương pháp điều tra.

– Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động.

7.3. Nhóm phương pháp thống kê toán học

– Phương pháp thống kê, lập bảng số liệu.

8. Đóng góp mới của đề tài

Về mặt lý luận: Làm sáng tỏ cơ sở lý luận của việc bồi dưỡng tư duy cho học sinh Tiểu học.

Về mặt thực tiễn: Đưa ra một số phương pháp dạy Luyện từ và câu nhằm bồi dưỡng tư duy cho học sinh lớp 4; là tài liệu nghiên cứu cho các công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn Tiếng Việt và các công trình nghiên cứu sau có liên quan.

9. Cấu trúc của đề tài:

Gồm có 3 phần: Mở đầu; Nội dung; Kết luận.

Trong phần nội dung gồm có 3 chương chính:

– Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của vấn đề nghiên cứu

– Chương 2: Một số biện pháp bồi dưỡng tư duy cho học sinh lớp 4 qua phân môn Luyện từ và câu

– Chương 3: Thực nghiệm sư phạm

PHẦN NỘI DUNG

CHƯƠNG I: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

1.1. Cơ sở lí luận

1.1.1. Bồi dưỡng tư duy

1.1.1.1. Khái niệm

Trong thế giới hiện thực có rất nhiều cái con người chưa biết, chưa nhận thức được. Nhiệm vụ của cuộc sống luôn đòi hỏi con người phải hiểu thấu những cái chưa biết đó, phải vạch ra được cái bản chất và những quy luật tác động của chúng. Quá trình nhận thức đó gọi là tư duy. 

Theo tâm lý học, tư duy là thuộc tính đặc biệt của vật chất có tổ chức cao – bộ não người. Tư duy phản ánh thế giới vật chất dưới dạng các hình ảnh lý tưởng: “Tư duy phản ánh những thuộc tính bên trong, bản chất, những mối liên hệ có tính quy luật của sự vật, hiện tượng mà trước đó ta chưa biết”. Quá trình phản ánh này là quá trình gián tiếp, độc lập và mang tính khái quát, được nảy sinh trên cơ sở hoạt động thực tiễn, từ sự nhận thức cảm tính nhưng vượt xa các giới hạn của nhận thức cảm tính.

Dưới góc độ giáo dục, có thể hiểu tư duy là hệ thống gồm nhiều ý tưởng, tức là gồm nhiều biểu thị tri thức về một vật hay một sự kiện. Nó dùng suy nghĩ hay tái tạo suy nghĩ để hiểu hay giải quyết một việc nào đó. 

Theo cách hiểu đơn giản nhất, tư duy là một loạt những hoạt động của bộ não diễn ra khi có sự kích thích. Những kích thích này nhận được thông qua bất kì giác quan nào trong năm giác quan: xúc giác, thị giác, thính giác, khứu giác hay vị giác. 

Tóm lại, có thể hiểu tư duy là một hiện tượng tâm lý, là hoạt động nhận thức bậc cao ở con người. Cơ sở sinh lý của tư duy là sự hoạt động của vỏ đại não. Hoạt động tư duy đồng nghĩa với hoạt động trí tuệ. Mục tiêu của tư duy là tìm ra các triết lý, lý luận, phương pháp luận, phương pháp, giải pháp trong các tình huống hoạt động của con người.

1.1.1.2. Đặc điểm của tư duy

Tư duy mà con người là chủ thể chỉ nảy sinh khi gặp tình huống “có vấn đề”. Tuy nhiên vấn đề đó phải được cá nhân nhận thức đầy đủ, được chuyển thành nhiệm vụ cá nhân (cái gì đã biết, cái gì cần tìm kiếm), đồng thời nằm trong ngưỡng hiểu biết của cá nhân và là nhu cầu động cơ tìm kiếm của cá nhân. Tiếp theo, tư duy luôn phản ánh cái bản chất nhất chung cho nhiều sự vật hợp thành một nhóm, một loại, một phạm trù, đồng thời trừu xuất khỏi những sự vật đó những cái cụ thể, cá biệt. Ngoài ra, tư duy luôn phản ánh gián tiếp hiện thực. Trong tư duy, có sự thoát khỏi những kinh nghiệm cảm tính. Cuối cùng, ngôn ngữ có vai trò cố định lại các kết quả của tư duy và nhờ đó làm khách quan hóa chúng cho người khác và cho cả bản thân chủ thể tư duy.

1.1.1.3. Các giai đoạn của tư duy

 K.K.Platonôv sơ đồ hóa các giai đoạn của một hành động (quá trình) tư duy. 

Theo đó, mỗi hành động tư duy là một quá trình giải quyết một nhiệm vụ nảy sinh trong quá trình nhận thức hay trong hoạt động thực tiễn. Quá trình tư duy bao gồm nhiều giai đoạn từ khi gặp tình huống có vấn đề đến khi giải quyết nó rồi lại khởi đầu cho một hành động tư duy mới. Có thể nói, xác định được vấn đề là giai đoạn đầu tiên và quan trọng nhất của mỗi quá trình tư duy. Tiếp theo là việc huy động các tri thức, kinh nghiệm, những liên tưởng nhất định của bản thân chủ thể đến vấn đề đã được xác định và biểu đạt. Cuối cùng, khi giả thuyết đã được khẳng định và chính xác hóa thì nó sẽ được hiện thực hóa bằng câu trả lời, hay đáp số cho vấn đề đặt ra. Vấn đề đã được giải quyết lại làm một khâu khởi đầu cho một hoạt động tư duy mới. Như vậy quá trình tư duy diễn ra theo các giai đoạn, cho dù vấn đề tư duy nảy sinh từ đâu, trong lý luận hay trong hoạt động thực tiễn, thì cũng đều diễn ra theo quy trình kể trên.