SKKN Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học Địa lí

• PHẦN MỞ ĐẦU

• LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

• Cơ sở khoa học

Trước ngưỡng cửa của thế kỷ XXI, cả loài người đã và đang chờ đón nền văn minh thứ ba của nhân loại – Văn minh tin học và một xã hội mà giáo dục được chú ý phát triển. Bởi giáo dục và khoa học công nghệ làm sản sinh ra tri thức mới, nó là động lực thúc đẩy sự phát triển của xã hội, là “chìa khóa để tiến vào tương lai”.

Ở nhiều nước trên thế giới, người ta đã rất chú ý đến phát triển giáo dục nhằm chuẩn bị cho thế hệ trẻ vững bước tiến vào tương lai. Ngay từ những năm 60, 70 của thế kỷ XX, trong khi ở Việt Nam, nền giáo dục vẫn còn đang dạy học theo phương pháp truyền thống “thầy đọc – trò chép”, học sinh thụ động, giáo viên trở thành trung tâm duy nhất của giờ học, thì ở Liên Xô cũ, nhà nghiên cứu giáo dục nổi tiếng I.F.Khalamop đã xuất bản hai tập sách với tiêu đề “Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào?”. Trong tác phẩm của mình tác giả đã rất tâm đắc với ý kiến của N.K.Crupxcaia: “Điều quan trọng là dạy cho học sinh học tập mà không chờ đợi người khác làm điều đó thay mình. Giáo viên không chỉ là diễn giả còn học sinh không chỉ là thính giả, không những cần dạy họ biết “nghe” mặc dù đó là một điều hoàn toàn cần thiết mà còn dạy họ biết tự mình làm việc như đọc, hiểu điều đã đọc”.

Ở nước ta, cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng – Người rất quan tâm đến nền giáo dục nước nhà, cũng cho rằng: “Dạy học phải chăng trước hết là dạy suy nghĩ, tìm tòi, sáng tạo”. Một vài năm trở lại đây, nước ta cũng có nhiều hội nghị, hội thảo bàn về vấn đề giáo dục. Một số vấn đề đã được thể chế hóa trong Luật giáo dục, như: “Mục tiêu của giáo dục phổ thông là giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản nhằm hoàn thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân, chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi sâu vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.

Để từng bước thực hiện mục tiêu trên, đòi hỏi phải có những phương pháp giáo dục hợp lý. Điều 28.2 – Luật giáo dục chỉ rõ: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Vậy làm thế nào để trong các giờ dạy, “sản phẩm” do mình tạo ra có một nền móng vững chắc, đủ để trang bị những tri thức quý giá giúp học sinh phát triển toàn diện và vững bước tiến vào

tương lai? Đó là nhiệm vụ chung của toàn ngành, toàn xã hội, đặc biệt là đội ngũ các thầy giáo, cô giáo và những người làm công tác giáo dục.

Là giáo viên trực tiếp làm nhiệm vụ giảng dạy môn Địa lí, tôi luôn chăn trở trước những vấn đề trên và thiết nghĩa rằng: Cần phải có những phương pháp dạy học tích cực để cuốn hút học sinh, làm cho học sinh say mê, hứng thú, tự giác lĩnh hội tri thức, từ đó phát huy năng lực, trí sáng tạo, biết cộng tác làm việc và vận dụng kiến thức, kỹ năng để giải quyết vấn đề. Có như vậy mới đáp ứng được nhu cầu giáo dục và nhu cầu xã hội hiện nay.

• Cơ sở thực tiễn

Trong xã hội hiện nay, cuộc cách mạng khoa học – công nghệ hiện đại và toàn cầu hóa đã đem lại cho con người những cơ hội và thách thức mới. Thực tế này đòi hỏi ngành giáo dục phải đào tạo ra những con người phát triển về trí tuệ, cường tráng về thể chất, phong phú về tinh thần, trong sáng về đạo đức, có ý chí, lòng say mê, khả năng tự học, tự chiếm lĩnh tri thức suốt đời. Trước những yêu cầu mới của xã hội, ngành giáo dục đã có nhiều bước đổi mới. Một trong những bước quan trọng là đổi mới phương pháp dạy học.

Hướng đổi mới phương pháp dạy học là tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh, khơi dậy và phát triển khả năng tự tìm tòi, khám phá, hình thành cho học sinh tư duy tích cực, nâng cao năng lực phát triển và giải quyết vấn đề, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Địa lí cũng là một trong những bộ môn khoa học cơ bản để thực hiện mục tiêu trên. Vì Địa lí cung cấp cho học sinh một hệ thống kiến thức về tự nhiên, kinh tế, xã hội, mối quan hệ giữa các thành phần tự nhiên, mối quan hệ giữa tự nhiên với phát triển kinh tế và xã hội loài người… Từ đó giúp học sinh thêm yêu thiên nhiên, yêu đất nước, có ý thức trách nhiệm trong việc bảo vệ thiên nhiên – môi trường, bảo vệ những thành quả lao động của con người… góp phần hình thành phẩm chất, nhân cách con người Việt Nam đáp ứng được nhu cầu của xã hội và tiến bộ của thời đại.

Vậy mà một vài năm trước đây và ngay cả hiện nay, không ít học sinh thường xem nhẹ môn Địa lí nên trong quá trình học không mua sắm sách giáo khoa, không chú ý nghe giảng, khi kiểm tra thường tìm cách quay cóp hay chép bài của bạn… hoặc có quan tâm đến việc học nhưng chỉ là học mang tính chất chống đối và dành rất ít thời gian cho môn học này.

Ngay kể cả một số giáo viên cũng cho rằng đây là môn học phụ nên chưa đầu tư nhiều thời gian và công sức vào việc soạn giảng và đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng tích cực. Một số giáo viên có đổi mới phương pháp dạy học nhưng áp dụng vẫn còn khá cứng nhắc: Học sinh được làm việc nhiều hơn,

suy nghĩ nhiều hơn nhưng lại chưa thực sự hứng thú, say mê môn học… Có giáo viên lại cho rằng trong giờ học học sinh chăm chú nghe giảng, tích cực phát biểu trả lời câu hỏi của thầy, không khí lớp hoạt động theo kiểu “thầy hỏi – trò đáp” cũng là phương pháp phát huy tính tích cực…

Xuất phát từ tình hình trên, tôi luôn nghĩ phải làm thế nào để giờ học đạt hiệu quả cao nhất, làm thế nào để phát huy được tính tích cực, gây hứng thú cho học sinh trong giờ học để từ đó các em say mê và yêu quý môn học.

Qua thực tế giảng dạy, qua những tiết chuyên đề, hội giảng tôi đã nghiên cứu, lựa chọn và mạnh dạn đưa ra sáng kiến kinh nghiệm “Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học Địa lí”.

• MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Đề tài nhằm tìm hiểu rõ hơn việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động của học sinh. Từ đó có thể đưa ra những giải pháp hợp lý để nâng cao chất lượng dạy và học môn Địa lí, góp phần phát triển nhân cách, rèn luyện kỹ năng cho học sinh.

• ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU

Học sinh khối 6, 7, 8, 9 trường THCS Lệ Chi – Gia Lâm – Hà Nội qua các năm học  ;  ; Học kỳ I  .

• PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

• Phương pháp nghiên cứu lý luận
• Đọc và phân tích tài liệu
• Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Điều tra, quan sát…
• Phương pháp phân tích – tổng hợp
• Phương pháp tổng kết kinh nghiệm.
  

• PHẦN NỘI DUNG

• QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN ĐỀ TÀI “MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, CHỦ ĐỘNG CỦA HỌC SINH TRONG GIỜ HỌC ĐỊA LÍ”

Phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh, về bản chất là các phương pháp dạy học đề cao chủ thể nhận thức của học sinh, được xác định dựa vào cách thức hoạt động nhận thức của học sinh. Trong học tập, bằng các hoạt động thảo luận, tranh luận, báo cáo, trò chơi,… các em có được những tri thức, kỹ năng cần thiết. Điều này có thể đạt được thông qua rất nhiều phương pháp dạy học khác nhau, bao gồm cả những phương pháp dạy học truyền thống và phương pháp dạy học tiên tiến. Sự lựa chọn phương pháp nào phụ thuộc vào các mục tiêu và kết quả mong muốn trong từng nội dung bài học cụ thể.

Trong đề tài này, tôi chỉ xin đề cập đến việc vận dụng một số phương pháp chủ đạo mà hiện nay tôi đang áp dụng.

• Phương pháp sử dụng bản đồ tư duy (BĐTD) trong dạy học Địa lí

Bản đồ tư duy hiện là một công cụ đã và đang được sử dụng bởi rất nhiều cá nhân, tổ chức trên toàn thế giới với nhiều lĩnh vực ứng dụng khác nhau.

BĐTD là một sơ đồ mở, không yêu cầu về tỉ lệ, chi tiết chặt chẽ như bản đồ địa lí, có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, khai thác “sức mạnh” của màu sắc, hình ảnh, ngôn từ chắt lọc, súc tích, nhằm kích thích khả năng sáng tạo vô tận của học sinh.

Sử dụng BĐTD góp phần rèn luyện phương pháp học tập hiệu quả cho học sinh bởi BĐTD chính là công cụ tư duy, là phương pháp khai thác tối đa năng lực của bộ não, đặc biệt là năng lực sáng tạo, từ đó xóa bỏ dần lối “học gạo”, “học vẹt”, BĐTD còn giúp học sinh học tập tích cực, chủ động. Trong quá trình thành lập BĐTD học sinh phải độc lập suy nghĩ, rà soát kiến thức, phân tích, khái quát hóa để phát hiện mối liên hệ bản chất của sự vật, hiện tượng và phản ánh mối liên hệ đó lên bản đồ mà không theo bất kỳ khuôn mẫu nào. Phương pháp này cũng sẽ phát huy tối đa được tính sáng tạo và phản ánh đậm nét cá tính của học sinh thông qua trí tưởng tượng, óc thẩm mỹ, năng khiếu hội họa. BĐTD giúp học sinh hệ thống được nội dung kiến thức, trình bày ý tưởng một cách rõ ràng, tăng khả năng ghi nhớ và có thể lập kế hoạch học tập một cách cụ thể.

Với nhiều ưu điểm trên của BĐTD nên ngay từ tiết mở đầu ở lớp 6, tôi đã sử dụng bản đồ tư duy để giới thiệu toàn bộ chương trình Địa lí THCS như sau: