SKKN Rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 5 thông qua dạy học giải toán

1. Mở đầu

1.1.Lí do chọn đề tài:          

       Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8, Ban chấp hành Trung ương khóa XI (nghị quyết số 29-NQ/TW) về đổi mới căn bản, toàn diện Giáo dục và Đào tạo.. đã nêu 9 nhiệm vụ quan trong của sự nghiệp đổi mới Giáo dục- Đào tạo. Trong đó đáng chú ý là nhiệm vụ đổi mới Giáo dục- Đào tạo theo hướng coi trọng phẩm chất, năng lực của người học: “….tiếp tục đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đạt một chiều, ghi nhớ máy móc; tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực..”. Để đáp ứng sự đổi mới đó, chúng ta cần trang bị cho học sinh nhiều kĩ năng, trong đó kĩ năng tư duy phản biện là rất cần thiết và quan trọng. Từ đó học sinh làm chủ được quá trình học tập của mình và bắt nhịp được với sự thay đổi nhanh chóng của tri thức. 

      Ngày nay, tri thức của loài người tăng nhanh như vũ bão cả về số lượng và chất lượng. Các em cần biết cách tiếp thu chọn lọc tri thức từ nhiều nguồn khác nhau nhưng học sinh Việt Nam của chúng ta còn yếu và thiếu về khả năng phê phán  chọn lọc tri thức để việc lĩnh hội đạt hiệu quả, thiết thực. Như vậy, rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh là rất cần thiết.

      Dạy học môn Toán ở tiểu học không chỉ giúp học sinh có kiến thức, kĩ năng toán học mà còn tạo điều kiện rất tốt để giúp các em phát triển tư duy. Trong đó tư duy phản biện là loại hình thức tư duy quan trọng cần được rèn luyện. Nhưng thực tế dạy học cho thấy việc rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh thông qua dạy học môn toán nói chung, dạy học giải toán nói riêng chưa được quan tâm đúng mức. Thông thường, giáo viên chỉ quan tâm tới rèn kiến thức và kĩ năng giải toán mà ít chú ý rèn luyện tư duy cho học sinh thông qua dạy học. Nghĩa là giáo viên coi trọng tổ chức cho học sinh làm được càng nhiều càng tốt mà không quan tâm điều gì sẽ đọng lại trong học sinh sau khi giải các bài toán ấy. Mạch kiến thức giải toán lại có nhiều tiềm năng, nhiều cơ hội có thể khai thác để rèn luyện tư duy phản biện cho các em.

     Lớp 5 là lớp cuối bậc tiểu học, nhận thức của các em ở cuối của giai đoạn nhận thức cảm tính và chuẩn bị bước sang giai đoạn nhận thức lí tính. Do đó, việc rèn luyện tư duy nói chung, rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh nói riêng trong dạy học có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, tạo tiền đề để tự tin học tiếp lên trung học cơ sở.

      Qua tìm hiểu và trực tiếp giảng dạy, tôi thấy khả năng tư duy phản biện của các em học sinh còn nhiều hạn chế, trong khi đó để giúp học sinh rèn luyện tư duy phản biện, đặc biệt là rèn luyện tư duy phản biện thông qua dạy học giải toán lại chưa có giải pháp hữu hiệu. Từ thực tế trên, tôi nhận thấy vấn đề bồi dưỡng rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 5 thông qua dạy học giải toán là rất cần thiết. Từ các lí do trên, tôi đã chọn nghiên cứu: “Rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 5 thông qua dạy học giải toán”.

1.2, Mục đích nghiên cứu: – Giúp học sinh tiểu học hiểu và biết được biểu hiện của tư duy phản biện trong học giải toán ở lớp 5. 

–  Giúp cho học sinh tiểu học có lòng yêu môn Toán, thường xuyên có thói quen rèn luyện tư duy phản biện trong học tập môn Toán.

– Giúp học sinh biết được làm thế nào để rèn luyện tư duy phản biện thông qua giải toán.

–  Trau dồi thêm kiến thức cho bản thân và là tài liệu tham cho các đồng nghiệp. 

– Thông qua nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiến của vấn đề, đề xuất một số biện pháp rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 5 thông qua dạy học giải toán.

– Sáng kiến kinh nghiệm nhằm tìm cách phát huy tối đa năng lực phản biện của người dạy và người học trong dạy học giải toán. Đồng thời tạo ra được một không khí dạy học dân chủ, thoải mái, góp phần làm nên sức hấp dẫn cho việc chiếm lĩnh tri thức toán học trong trường tiểu học.

1.3. Đối tượng nghiên cứu: – Nghiên cứu quá trình dạy học giải Toán ở lớp 5, trọng tâm là các dạng toán:  + Dạng toán về quan hệ tỉ lệ.

                                              + Dạng toán về tỉ số phần trăm.

          + Dạng toán chuyển động đều.

          + Một số dạng toán vận dụng kiến thức toán học vào tình huống thực tiễn.

– Hệ thống các biện pháp rèn luyện tư duy phản biện của học sinh lớp 5 trong dạy học giải toán.

– Quá trình học giải toán của học sinh lớp 5A2 Trường tiểu học Ngư Lộc 1

1.4. Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình dạy học, tôi sử dụng một số phương pháp chủ yếu sau: 

– Phương pháp nghiên cứu lí luận

– Phương pháp nghiên cứu thực tiễn.

– Phương pháp điều tra

– Phương pháp thực nghiệm..

– Phương pháp phân tích, tổng hợp

2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm:

  2.1. Cơ sở lí luận:  

       Tư duy phản biện là tư duy dựa trên sự tìm hiểu sâu rộng, xem xét các thông tin một cách thận trọng trong sự hoài nghi tích cực nhằm tìm hiểu hay giải quyết vấn đề theo hướng tối ưu. Tư duy phản biện thường biểu lộ xu hướng cá nhân của học sinh, lập trường cá nhân, thái độ đánh giá của các em đối với hiện tượng được xem xét. Đối với học sinh tiểu học, tư duy phản biện chỉ hình thành, phát triển trong môi trường học tập với điều kiện: Có đủ tri thức cần thiết, học sinh không thể xem xét một cách có phản biện đúng đắn những cái mà các em không có hiểu biết cần thiết về nó. Có thói quen kiểm tra các kết quả, các quyết định, hành động hay ý kiến phán đoán nào đó trước khi cho là nó đúng. Có trình độ phát triển tương ứng về trình bày những suy luận nghe có lí. Có trình độ phát triển khá đầy đủ nhân cách: quan điểm cá nhân, lòng tin và lập trường.

      Tư duy phản biện có mối quan hệ mật thiết với các loại hình tư duy nói chung và đặc biệt là với tư duy sáng tạo. Tư duy phản biện tạo tiền đề tư duy sáng tạo hình thành và phát triển. Tư duy phản biện có giá trị to lớn giúp cho người học nói riêng, con người nói chung đưa ra kết luận hay quyết định chính xác trước một tình huống cụ thể trong học tập cũng như trong cuộc sống. Từ đó tạo cơ sở cho người học nói riêng, người lao động nói chung không ngừng đổi mới cách học, cách nghĩ, nâng cao khả năng tự học, tạo cơ sở để họ tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực.

       Trong dạy học giải Toán ở lớp 5, tư duy phản biện của học sinh được biểu hiện trong các bước sau:

• Khả năng phân tích đề bài
• Khả năng tự kiểm tra lại bài làm của mình.
• Khả năng phát hiện và sửa lại chỗ sai trong bài giải cho trước, chỉ ra điểm chưa hợp lí trong đề bài.
• Khả năng tranh luận để tìm ra cách giải một bài toán
• Khả năng thực hiện nhiều cách giải và lựa chọn cách giải tối ưu. 

       Rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 5 thông qua dạy học giải toán là việc tổ chức các hoạt động học tập nhằm hướng tới: 

   – Hình thành cho học sinh khả năng tiếp cận bài toán một cách cẩn thận, thu thập thông tin chính xác, xem xét vấn đề dưới nhiều góc độ khác nhau, liên hệ sâu rộng để tìm hướng giải quyết bài toán.

   – Hình thành cho học sinh khả năng sàng lọc, lựa chọn giải pháp phù hợp và giải quyết bài toán trên cơ sở so sánh, đánh giá các giải pháp theo tiêu chuẩn xác định.

   – Hình thành cho học sinh khả năng kiểm tra, phát hiện chỗ sai, sửa chữa, nêu nguyên nhân sai; nhận xét, đánh giá, khẳng định hoặc bác bỏ lời giải bài toán.

  – Hình thành cho học sinh khả năng giải bài toán bằng nhiều cách và lựa chọn cách tối ưu.

   – Khuyến khích học sinh đề xuất cách giải bài toán mang tính độc đáo, sáng tạo.

    Song thực tế cho thấy: Tư duy phản biện của HS lớp 5 trong mạch kiến thức giải toán cũng đã hình thành nhưng chưa phát triển đúng mức, chưa đồng đều giữa các biểu hiện, nhiều biểu hiện chưa rõ ràng.  Các bài toán giải thường không giải được bài toán bằng nhiều cách, học sinh yếu về khả năng tự kiểm tra bài làm của mình. GV còn hạn chế nhiều trong việc chữa lỗi và hướng dẫn HS tìm và nêu  ra nguyên nhân sai.

    Hiện nay trong các trường Tiểu học, do cách dạy truyền thống của giáo viên mà khả năng phân tích- tìm hiểu đề bài, hiểu đề bài để dẫn tới cách giải thì tương đối ổn nhưng việc tóm tắt hoặc nêu tên các yếu tố của bài toán hay nêu tên dạng toán thì chưa tốt, học sinh giải toán một cách máy móc, dập khuôn. Thực trạng học toán trên phản ánh khả năng tư duy và diễn đạt của các em còn nhiều hạn chế. Đây cũng là điều dễ hiểu, vì ở lứa tuổi này, vốn sống của các em còn hạn hẹp. Vậy làm thế nào để giúp các em yêu thích môn toán? Đây là vấn đề đặt ra cho những ai quan tâm đến hiệu quả giáo dục, đặc biệt là đối với những giáo viên đang trực tiếp giảng dạy.

  2.2. Thực trạng dạy học giải toán ở lớp 5 – Trường tiểu học Ngư Lộc 1:

         Giải toán được coi là mạch kiến thức khó đối với giáo viên và học sinh. Trong đó, từ trước tới nay, giải toán lớp 5 được coi là khó dạy và khó học hơn cả. Việc rèn luyện, củng cố kĩ năng kĩ xảo rèn luyện tư duy phản biện của học sinh ở mạch kiến thức này gần như chưa có, bởi vậy, học sinh không thể tránh khỏi những khó khăn, thiếu sót trong quá trình làm bài.

Qua việc dự giờ một số giáo viên khi dạy và học giải toán, còn bộc lộ một số tồn tại sau:

 2.2.1. Nhận thức của giáo viên về tư duy phản biện: 

Nhận thức của giáo viên về tư duy phản biện còn yếu, đa số giáo viên không có hiểu biết đầy đủ về khái niệm tư duy phản biện cũng như rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh trong dạy học. Đa số giáo viên đều khẳng định sự cần thiết phải rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh trong dạy học môn toán ở tiểu học nói chung, dạy học giải toán ở lớp 5 nói riêng, song họ chưa biết phải rèn luyện bằng cách nào? rèn luyện khi nào?

     Hầu hết giáo viên đều công nhận họ đã thực hiện nhiều hoạt động trong dạy học giải toán có liên quan đến việc rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh, bởi lẽ do việc vận dụng đổi mới phương pháp dạy học hiện nay đã tạo điều kiện để giáo viên thực hiện các hoạt động dạy học có tác dụng rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh trong dạy học mà chính bản thân họ cũng không nhận ra điều đó. Vì thế mà việc rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh chỉ diễn ra một cách ngẫu nhiên, chưa có biện pháp cụ thể thích hợp nên tư duy phản biện của các em chưa phát triển tốt.

Nhìn chung, giáo viên chưa thực sự rèn cho học sinh tư duy phản biện ở các kỹ năng làm bài sau:

   – Kĩ năng phát hiện lỗi sai, chỉ ra nguyên nhân và cách sửa chữa các lỗi sai đó trong lời giải cho trước.

   – Kĩ năng lựa chọn cách giải tối ưu cho một bài toán.

   – Giáo viên chưa chuẩn bị tốt các điều kiện trước khi dạy – học giải toán

   – Giáo viên chưa quan tâm triệt để đến việc nhận xét, sửa chữa cho học sinh.

   – Một số giáo viên xem nhẹ, bỏ qua một số kĩ năng, thao tác cần rèn luyện cho HS như: kĩ năng tìm hiểu đề, kĩ năng phát hiện lỗi và sửa chữa lỗi,…

   – Một số giáo viên còn lúng túng về phương pháp dạy học, khả năng tổ chức tiết dạy giải toán   

2.2.2. Về học sinh:

   – Tư duy phản biện của học sinh trong học tập mạch kiến thức giải toán đã ít nhiều được hình thành và phát triển song chưa tương xứng vơi thời gian và công sức của cả thầy và trò.

   – Khi làm bài, nhiều em thiếu khả năng liên hệ đề bài với kiến thức đã học để tìm ra cách giải.

   – Đa số các em biết xác định đúng trình tự các yếu tố phải tìm để đi đến lời giải của bài toán nhưng chưa biết xây dựng kế hoạch giải toán,

   – Thông thường các em mới chỉ nhận xét bài làm của bạn là đúng hay sai, tốt hay chưa tốt mà chưa chỉ rõ đúng ở chỗ nào, sai ở chỗ nào, tốt chỗ nào, chưa tốt chỗ nào..?

   – Học sinh chỉ quan tâm đến kết quả cuối cùng của bài toán mà ít quan tâm đến từng bước giải nên nhiều em không phát hiện được lỗi sai trong bài. Một số em chỉ phát hiện được chỗ sai trong bài chứ chưa nêu được nguyên nhân sai.

          Sau khi nghiên cứu phương pháp dạy học môn Toán ở Tiểu học đặc biệt là phần dạy học mạch kiến thức giải toán. Qua dự giờ thăm lớp, tham khảo giáo viên trực tiếp giảng dạy, qua trực tiếp giảng dạy và chấm bài cho học sinh lớp 5A2, tôi nhận thấy: Khi gợi ý cho các em cách tìm hiểu – phân tích đề bài, thực hiện lời giải… các em có thể tiếp cận được. Nhưng khi vận dụng vào xây dựng kế hoạch giải bài toán, giải bằng nhiều cách, lựa chọn cách giải tối ưu nhất trong các cách giải cho trước thì các em hay lúng túng, khó khăn khi sử dụng các phương tiện ngôn ngữ để diễn đạt lời giải cho đúng, cho chính xác…Những khó khăn, lúng túng này trở thành phổ biến với nhiều học sinh dẫn đến kết quả học tập môn Toán, đặc biệt là giải toán không cao, cụ thể:

      Kết quả khảo sát trên phản ánh chất lượng học mạch kiến thức giải toán của học sinh còn rất hạn chế, đặc biệt là chất lượng bài giải toán, học sinh chưa thực hiện được các yêu cầu của một bài giải như:

• Bài giải còn trình bày chưa hợp lí, khoa học
• Sắp xếp lời giải của bài toán lộn xộn, diễn đạt bài giải chưa rõ ràng, dùng từ thiếu chính xác.

Từ ý nghĩa, thực tiễn của vấn đề trên, qua việc điều tra thực trạng về dạy và học giải toán ở Trường Tiểu học Ngư Lộc 1 và dựa vào nội dung mạch kiến thức giải toán ở lớp 5, tôi đã mạnh dạn đưa ra một số kinh nghiệm trong “Rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 5 thông qua dạy học giải toán”