SKKN Dạy học sinh có năng khiếu môn Toán lớp 5 về “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng”

1. MỞ ĐẦU

        1.1. Lí do chọn đề tài:

Đất nước ta đang trong thời kì đổi mới và mở cửa nên rất coi trọng việc đào tạo nhân tài. Ngay từ cấp Tiểu học các học sinh đã được bồi dưỡng học sinh giỏi(học sinh năng khiếu). Hai môn học được chú trọng bồi dưỡng nâng cao ở Tiểu học là Toán và Tiếng Việt. Do đặc điểm tâm sinh lí của lứa tuổi Tiểu học là từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng nên việc dạy bồi dưỡng môn Toán đặt ra cho giáo viên bồi dưỡng rất nhiều cái khó.

Một trong các mạch kiến thức nâng cao của môn Toán các em cảm thấy khó nhất là hình học lớp 5. Dẫn dắt cho các em nối thêm đường phụ để giải quyết một dạng toán hình học là cái mà một giáo viên bồi dưỡng học sinh giỏi như tôi cần phải trăn trở nhiều năm nhất. 

Được phân công bồi dưỡng học sinh năng khiếu lớp 5 đến nay đã tròn 6 năm, mảng kiến thức dạy học sinh có năng khiếu môn Toán lớp 5 về “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng” là mảng kiến thức khi các em đã hiểu sẽ giúp các em thêm yêu môn Toán, thích khám phá và cái quan trọng nhất là “không ngại hình khó”.

Với những lí do khách quan và chủ quan trên, tôi đã chọn đề tài: Dạy học sinh có năng khiếu môn Toán lớp 5 về “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng” để đưa ra kinh nghiệm riêng của bản thân và trao đổi cùng đồng nghiệp.

1.2. Mục đích nghiên cứu:

Góp phần đổi mới phương pháp dạy học môn toán ở tiểu học theo hướng phát huy tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh, tăng cường hoạt động cá thể phối hợp với học tập. Hình thành và rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực hiện.

Góp phần gây hứng thú học tập môn toán được coi là khó khăn, hóc búa thì việc đưa ra  dạy học sinh giỏi tìm tỉ số hai đoạn thẳng nhằm để các em ứng dụng vào làm hình học tốt hơn, có lời nói rõ ràng, mạch lạc hơn. Giải toán về tìm tỉ số hai đoạn thẳng đó giúp các em sẽ lĩnh hội được tri thức và thực hiện được các tri thức ấy.

1.3. Đối tượng nghiên cứu:

Là học sinh lớp 5A trường Tiểu học nơi tôi công tác.

1.4. Phương pháp nghiên cứu:

+ Phương pháp khảo sát;

+ Phương pháp thống kê;

+ Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động học tập của học sinh;

+ Phương pháp kiểm tra đánh giá;

+ Phương pháp phân tích tổng hợp.

2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

  2.1.  Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm.

Quá trình dạy học Toán 5 phải góp phần thiết thực vào việc hình thành phương pháp suy nghĩ, phương pháp học tập và làm việc tích cực, chủ động, khoa học, sáng tạo cho học sinh. Cho nên, giáo viên cần tổ chức hoạt động học tập thường xuyên tạo ra các tình huống có vấn đề, tìm các biện pháp lôi cuốn học sinh tự phát hiện và giải quyết vấn đề bằng cách hướng dẫn học sinh tìm hiểu kĩ năng vấn đề đó, huy động các kiến thức và các công cụ đã có để tìm ra con đường hợp lí nhất giải đáp từng câu hỏi đặt ra trong qua trình giải quyết vấn đề, diễn đạt các bước đi trong cách giải, tự mình kiểm tra lại các kết quả đã đạt được, cùng các bạn rút kinh nghiệm về phương pháp giải. Tuy nhiên, để tổ chức được các hoạt động học tập, tôi đã xác định được: Nội dung toán cần cho học sinh lĩnh hội là gì? Cần tổ chức các hoạt động như thế nào? Mặt khác, nội dung dạy giải toán ở lớp 5 được sắp xếp hợp lí, đan xen và tương hợp với mạch kiến thức khác, phù hợp với sự phát triển nhận thức của học sinh lớp 5. Dạy học hình học mà dạng tỉ số hai đoạn thẳng là những con đường hình thành và phát triển trình độ tư duy của học sinh. Các em biết phát hiện và tự giải quyết vấn đề, tự nhận xét so sánh, phân tích, tổng hợp, rút ra quy tắc ở các dạng khái quát nhất định.

Tuy nhiên, tôi phải chủ động tổ chức, hướng dẫn học sinh hoạt động theo chủ đích nhất định với sự trợ giúp đúng mức của giáo viên, của sách giáo khoa và đồ dùng dạy học, để mỗi cá nhân học sinh “khám phá” tự phát hiện và tự giải quyết bài toán thông qua việc biết thiết lập mối quan hệ giữa kiến thức mới, với các kiến thức liên quan đã học, với kinh nghiệm của bản thân. Đó là các cơ sở để các em học dạng tỉ số hai đoạn thẳng nói riêng, học toán hình nói chung.   

2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm.

         Trong hai năm trở lại dây, do có rất nhiều cuộc giao lưu học sinh giỏi Toán được tổ chức: thi giao lưu Toán Tuổi Thơ, thi giao lưu giải Toán qua mạng,…nên việc dạy bồi dưỡng học sinh giỏi toán của các trường rất được quan tâm. Tuy nhiên, vốn là mảng khó nên việc dạy hình học cũng chỉ được một số trường thực sự chú trọng đào sâu.

         Về thực trạng học của học sinh thì sao? Tâm lí của các em học sinh những ngày đầu tiếp nhận đều là: “ngại vì khó quá”. Số em thực sự hiểu và vận dụng bài học phần hình học rất ít. Một số em nản chí thực sự, muốn rút lui khỏi lớp bồi dưỡng cũng do hình học. Chính vì lẽ đó, giáo viên phải hết sức kiên trì, ngôn từ giảng dạy cần cụ thể hóa, gần gũi với các em, không ép các em nhớ một cách máy móc.

Năm học …….., sau khi dạy mảng “Tìm tỉ số của hai đoạn thẳng” được 3 ngày, tôi đã tiến hành kiểm tra 10 em trong lớp bồi dưỡng học sinh năng khiếu cho dạng toán đầu tiên của mảng này như sau:

+ Thời gian làm bài khảo sát: 15 phút

+ Thang điểm: 10

+ Đề khảo sát gồm một bài.

+ Kết quả khảo sát như sau:

         Do bước đầu của sự nhận biết nên kết quả đạt được chưa cao. Sai sót trong bài làm của các em chủ yếu theo các nhóm nguyên nhân sau:

+ Nguyên nhân thứ nhất là các em vẽ hình sai tỉ lệ nên bài làm sai ngay từ đầu.

+ Nguyên nhân thứ hai là chưa thực sự hiểu cách làm nên đã đi sai hướng.

+ Nguyên nhân thứ ba là hiểu hướng làm song diễn đạt chưa trôi chảy vì chưa thực sự nhớ lí luận của bài.

Mặc dù mới chớm hiểu bài song tôi nhận thấy các em rất say mê, thích được tranh luận, biết nêu ra những điều mình còn vướng mắc để hỏi cô. Và câu nói của một em học sinh: “Cô ơi! hình khó nhưng khi giải được rồi thì thấy rất vui và thú vị lắm ạ!” đã tạo cho tôi thêm say mê với nghề và thêm niềm tin vận dụng đề tài của mình vào giảng dạy.

          2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề.

         Từ thực trạng dạy và học phần hình học mảng: “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng” và kinh nghiệm bồi dưỡng học sinh giỏi Toán nhiều năm, tôi đã đưa ra các giải pháp dạy học sinh có năng khiếu môn Toán lớp 5 “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng” như sau:

2.3.1 Giải pháp 1. Nghiên cứu tài liệu tham khảo về mảng kiến thức: “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng” trong hình học.

1.1. Tìm những bài toán thuộc mảng: “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng”

         Các bài toán thuộc mảng “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng”  trong hình học khá phong phú và đa dạng. Thông qua những câu hỏi của bài tập để nhận dạng ta thấy ngay được sự phong phú đó. Có những bài nêu câu hỏi trực tiếp: “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng” có những câu hỏi nêu câu hỏi gián tiếp như:

                   + So sánh BN và AB.

                   + Chứng tỏ O là trung điểm của AC.

                   + B cách N bao nhiêu cm?

                   + Tìm BN biết BC dài 20 cm.

         Các bài toán thuộc mảng này xuất hiện trong tất cả các dạng hình học: tam giác, hình thang, hình chữ nhật, hình vuông,…

     1.2. Phân loại bài toán thuộc mảng: “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng”.

         Qua nghiên cứu, những bài toán thuộc mảng “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng”  phân làm hai dạng bài:

          + Dạng bài tìm tỉ số hai đoạn thẳng trong tam giác.

          + Dạng bài tìm tỉ số hai đoạn thẳng trong hình thang.

         Sau khi phân loại theo dạng hình học, giáo viên tiến hành khái quát hướng giải của dạng, so sánh sự giống và khác nhau giữa 2 dạng toán để giúp học sinh không nhầm lẫn, lúng túng.

        Tìm ra trong dạng những bài toán có hướng làm giống nhau nhưng sai khác nhau một số dữ kiện ở đề bài khiến hình vẽ khác nhau hoàn toàn dẫn đến học sinh hay lúng túng. Khắc sâu được điều này sẽ giúp học sinh có tư duy linh hoạt hơn trong học toán.

Ví dụ minh họa:

Bài toán 1: Cho tam giác  ABC. Trên AB lấy M sao cho AM = 2 MB. Trên AC lấy N sao cho AN NC. BN cắt CM tại O. So sánh BO và BN?

Hình vẽ của bài

Bài toán 2: Cho tam giác ABC. Trên AB lấy M sao cho AM = 2 MB. Trên AC lấy N sao cho AN NC. MN kéo dài cắt BC tại O. So sánh BO và BC?.

Hình vẽ của bài

1.3. Những bài toán vận dụng cách giải của mảng “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng”.

        Tìm hiểu nhiều tài liệu cho thấy có rất nhiều bài toán hình vận dụng được cách giải của mảng “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng”. Thường đó là những bài toán về: tìm diện tích của một hình, so sánh diện tích của 2 hình. Điểm chung trong  hình vẽ của các bài toán này là có 2 đường thẳng cắt nhau, trên mỗi đường thẳng đó có ít nhất 3 điểm.

         Có những bài toán nếu so sánh cách làm của sách tham khảo với cách làm vận dụng cách giải của mảng “Tìm tỉ số hai đoạn thẳng” thì thấy ngay ưu điểm ngắn gọn và dễ hiểu của cách giải thứ hai.

Ví dụ bài toán: Cho hình thang ABCD có đáy CD bằng 2 lần đáy AB.

1. a) Tìm chiều cao của hình thang, biết diện tích của hình thang bằng 241,5 m2, AB = 11,5 m.
2. b) Kéo dài AB về phía B một đoạn BN, nối N với C sao cho diện tích tam giác BNC bằng diện tích hình thang ABCD. So sánh BN với AB?
3. c) Trên AC lấy điểm O sao cho AO = OC, nối NO cắt BC tại M. So sánh diện tích tam giác ABO với diện tích tam giác MOC.