SKKN Một số giải pháp đổi mới phương pháp dạy học môn Đạo đức ở lớp 2

1. Mở đầu
1.1 Lí do chọn đề tài
“Trẻ em như búp trên cành,
Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan”
(Hồ Chi Minh).
Thật vậy, câu nói của Bác Hồ như là một khẳng định đối với tâm sinh lý của các em ở lứa tuổi tiểu học. Chính vì thế trong quá trình dạy học để thực hiện hoàn thành nhiệm vụ giáo dục mà Đảng và Nhà nước đã giao đòi hỏi người giáo viên phải chuẩn bị và đầu tư tất cả tinh thần, kiến thức cho sự nghiệp giáo dục của nước nhà. Những người làm công tác giáo dục, được xã hội tin cậy giao cho nhiệm vụ đào tạo con người, giúp cho những thế hệ trẻ của đất nước có thể phát triển toàn diện về:“Đức-Trí-Thể-Mỹ ”. Chúng ta phải đào tạo ra những con người vừa “hồng” vừa “chuyên” như lời Bác Hồ đã dặn.
Mặc dù môn Đạo đức cũng được nâng dần kiến thức lĩnh hội theo từng cấp, bậc, lớp, nhưng nhìn chung trào lưu giáo dục hiện nay chúng ta quá đặt nặng chất lượng kiến thức nên việc chăm chút hành vi đạo đức của các em chưa được chú trọng đúng mức. Bên cạnh đó việc giáo dục đạo đức cũng được xem là nhiệm vụ quan trọng trong công tác đào tạo của chúng ta. Bởi lẽ đánh giá một cách toàn diện về con người không chỉ có thước đo của thể chất, trí tuệ mà đạo đức cũng được xem là “chuẩn mực” để đánh giá sự phát triển tố chất con người. Phạm vi tri thức của các em còn hẹp, tư duy chưa có tính khái quát, tổng hợp, năng lực hành động chưa cao, chưa hành động vì người khác. Chính vì vậy việc giáo dục đạo đức, phải được coi trọng và tiến hành ngay từ bậc Tiểu học.
Học sinh ở bậc Tiểu học là một thực thể hồn nhiên, tiềm tàng khả năng phát triển, mỗi học sinh tiểu học là một nhân cách đang hình thành. Bậc Tiểu học là bậc học đầu tiên của giáo dục phổ thông. Giáo dục Tiểu học là bậc học nền tảng của hệ thống giáo dục quốc dân nhằm phát triển những đặc tính tự nhiên tốt đẹp của trẻ em, hình thành ở học sinh lòng ham hiểu biết và những đức tính, kĩ năng cơ bản đầu tiên để tạo hứng thú học tập tốt. Đặc biệt đây là một cấp học mang tính quyết định cho một con người phát triển toàn diện sau này. Một đất nước muốn phát triển đòi hỏi phải có một hệ thống giáo dục tiến bộ toàn diện, không chỉ biết đào tạo có hiệu quả về mặt thông tin kiến thức, trí tuệ con người mà còn biết đào tạo ra những con người chuẩn mực ngay từ cấp tiểu học đối với học sinh lớp hai.
Việc giáo dục đạo đức cho học sinh có những khó khăn nhất định, việc tác động vào nhận thức các em chỉ trên lí thuyết thôi vẫn chưa đủ, nó không quan trọng bằng chính hiện thực mà các em nhìn thấy. Tôi ví dụ, lên lớp thầy cô giảng cho các em nghe về nội dung đạo đức “Biết nhận lỗi và sửa lỗi”, thế nhưng ngay chính trong gia đình có người mắc lỗi mà không nhận lỗi, không sửa lỗi. Hoặc đôi khi bản thân giáo viên vì công việc bộn bề nên có lúc thờ ơ với lỗi lầm của học sinh. Vậy thì dù chúng ta có giảng lý thuyết đạo đức hay đến đâu, sinh động đến đâu vẫn không thể nào thuyết phục được các em. Không bài giảng nào có giá trị tác động đến nhận thức bằng chính hiện thực cuộc sống. Trong công tác giáo dục xưa nay, mấy ai đã suy nghĩ và tìm cách giải quyết được những khó khăn đó chưa? Tôi nghĩ việc tìm ra “Một số biện pháp giáo dục hành vi đạo đức cho học sinh lớp hai” là một vấn đề cần trao đổi, thảo luận để sớm tìm ra phương pháp, hướng đi đúng đắn, đem lại hiệu quả thiết thực trong công tác giáo dục đạo đức.

1.2 Mục đích nghiên cứu
Qua đề tài này tôi muốn đưa ra một số kinh nghiệm cụ thể nhằm nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ cho bản thân và góp một phần nhỏ bé của mình vào việc giáo dục hành vi đạo đức cho học sinh lớp hai thông qua phương pháp ứng xử của giáo viên trên lớp; qua các tiết học, cách định hướng các em tự liên hệ thực tế bản thân để tìm ra cách ứng xử có văn hoá, lễ phép.
Việc giáo dục hành vi đạo đức cho học sinh nhằm giúp học sinh:
– Có những hiểu biết ban đầu về một số chuẩn mực, hành vi đạo đức và pháp luật phù hợp với lứa tuổi trong các mối quan hệ giữa các em với gia đình, nhà trường, cộng đồng, môi trường tự nhiên và ý nghĩa của việc đưa những chuẩn mực đạo đức đó vào trong nhận thức, lối sống, hành động của các em.
– Giúp các em từng bước hình thành kĩ năng tự nhận xét, đánh giá hành vi của bản thân và những người xung quanh theo chuẩn mực đạo đức đúng đắn, kĩ năng lựa chọn và thực hiện các hành vi ứng xử phù hợp trong các quan hệ tình huống đơn giản, cụ thể trong cuộc sống, biết nhắc nhở bạn bè cùng thực hiện.
– Dần dần hình thành trong các em thái độ tự trọng, tự tin, yêu thương, tôn trọng con người, yêu con người, yêu cái thiện, cái đúng, cái tốt, không đồng tình với cái ác, cái sai, cái xấu.
Việc tích cực tìm hiểu và đưa ra “Vài giải pháp giáo dục hành vi đạo đức cho học sinh lớp 2” góp phần cùng nhà trường thực hiện mục tiêu giáo dục toàn diện.
1.3. Đối tượng nghiên cứu
Để làm rõ được mục đích tôi đã nói rõ ở trên, tôi đã lấy đối tượng nghiên cứu là giáo dục hành vi đạo đức cho học sinh lớp 2
1.4. Phương pháp nghiên cứu
– PP nghiên cứu xây dựng cơ sở lý thuyết: Tôi đã tìm hiểu đặc điểm tâm sinh lí lứa tuổi học sinh Tiểu học, tìm hiểu phương pháp dạy học đạo đức cho học sinh tiểu học (đặc biệt là lớp 2), tìm hiểu sự hình thành và phát triển nhân cách học sinh
– PP điều tra khảo sát thực tế, thu thập thông tin: Tôi đã tìm hiểu, quan sát, nắm bắt những cử chỉ, thái độ, hành động của học sinh biểu hiện hằng này ở trường, ở nhà, ở nơi công cộng; tham khảo ý kiến của giáo viên, phụ huynh, những người làm công tác giáo dục và của người dân…
– PP thống kê, xử lý số liệu: thống kê số liệu, kiểm nghiệm tính khoa học, tính khả thi của các biện pháp đã đề xuất…
2. Nội dung
2.1. Cơ sở lí luận
Xã hội càng phát triển con người càng phải hoàn thiện, một con người hoàn thiện về nhân cách là con người không chỉ có tài mà cần phải có cả đức. Nhân cách của con người muốn được xây dựng và phát triển cần bắt đầu ngay từ khi mới sinh ra và đặc biệt là trong giai đoạn ngồi trên ghế nhà trường. Có thể nói, việc hình thành và phát triển các phẩm chất đạo đức, tri thức cho thế hệ trẻ là một trong những nhiệm vụ quan trọng, cấp thiết, đây cũng là một trong những nhiệm vụ của nhà trường nói riêng, của ngành giáo dục nói chung cần phải thực hiện. Giáo dục đạo đức cho học sinh Tiểu học là một mặt của hoạt động giáo dục nhằm xây dựng cho trẻ em những tính cách nhất định và bồi dưỡng cho các em những quy tắc hành vi thể hiện trong thái độ với bạn bè, gia đình, người khác và đối với Nhà nước, Tổ quốc. Đạo đức của con người mới xã hội chủ nghĩa không chỉ là thành phần quan trọng về cơ bản của giáo dục mà là mục đích của toàn bộ công tác giáo dục thế hệ trẻ. Trong giáo dục không những có kiến thức mà phải có đạo đức. Vì vậy công tác giáo dục trước tiên phải đặt chăm lo bồi dưỡng đạo đức cho học sinh, coi đó là cái căn bản, cái gốc cho sự phát triển nhân cách. Khi nói đến nhân cách của việc học trong chế độ mới chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “Bây giờ phải học; học để yêu Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu lao động, yêu khoa học, yêu đạo đức”.
Giáo dục đạo đức là một bộ phận rất quan trọng của quá trình sư phạm, đặc biệt là ở Tiểu học. Nó nhằm hình thành những cơ sở ban đầu về mặt đạo đức cho học sinh, giúp các em ứng xử đúng đắn qua các mối quan hệ đạo đức hàng ngày. Có thể nói, nhân cách của học sinh Tiểu học thể hiện trước hết qua hành vi đạo đức theo những chuẩn mực cụ thể như: Hiếu thảo với ông bà, cha mẹ, tôn trọng thầy cô giáo, yêu quê hương đất nước, thân thiện với những người xung quanh. giữ gìn vệ sinh chung nơi công cộng, chấp hành luật lệ giao thông, giúp đỡ người già neo đơn, giúp người có hoàn cảnh khó khăn, gặp hoạn nạn, nói lời hay, hành động lịch sự, v.v….Đến việc lĩnh hội các khái niệm, các phạm trù đạo đức học khái quát: lương tâm, nghĩa vụ, trách nhiệm, nhân phẩm, danh dự của người công dân đối với nhà nước, pháp luật, những vấn đề về nhân sinh quan, thế giới quan…
Rèn luyện, bồi dưỡng phẩm chất đạo đức là một việc làm thường xuyên và cần thiết nhất là đối với thế hệ học sinh vốn dĩ hiếu động, thông minh đang sống và bị chi phối trong điều kiện của nền kinh tế thị trường. Giáo dục là một yếu tố hết sức quan trọng như Bác Hồ đã khẳng định:
“ Hiền dữ phải đâu là tính sẵn
Phần nhiều do giáo dục mà nên”
2.2. Thực trạng vấn đề
a.  Thuận lợi :
Năm học 2019 – 2020, Trường Tiểu học Đông Thọ có 1239 học sinh / 33 lớp. Mặc dù còn nhiều khó khăn nhưng trường Tiểu học Đông Thọ đã có một nền giáo dục đứng vững về chất lượng giáo dục đào tạo trong Thành phố, liên tục đạt danh hiệu trường xuất sắc cấp Thành phố, cấp Tỉnh. Nhà trường được sự quan tâm của các cấp lãnh đạo, đặc biệt là Ban lãnh đạo phòng Giáo dục và Đào tạo thành phố Thanh Hoá, Đảng bộ – Chính quyền – Đoàn thể và nhân dân địa phương, phụ huynh học sinh Phường Đông Thọ. Công tác chính trị tư tưởng, xây dựng Đảng – Đoàn thể, tăng cường trật tự, kỷ cương, nề nếp trong trường học được thực hiện thường xuyên và hiệu quả. Công tác xã hội hoá giáo dục được đẩy mạnh từ việc xây dựng cơ sở vật chất đến việc xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh.
Đặc biệt năm học 2019 – 2020, nhà trường đã và đang xây dựng trường chuẩn quốc gia mức độ 2 và trường kiểu mẫu của thành phố Thanh Hoá nên cơ sở vật chất của nhà trường được trang bị tương đối đầy đủ đáp ứng yêu cầu của công tác dạy và học theo hướng hiện đại hoá. Tập thể sư phạm nhà trường có tinh thần đoàn kết, nhất trí cao, cùng quyết tâm thực hiện tốt mục tiêu giáo dục toàn diện. Đội ngũ CB-GV-NV đảm bảo về số lượng và đạt chuẩn, trên chuẩn về trình độ đào tạo, nhiệt tình, trách nhiệm, sáng tạo trong công việc, yêu nghề mến trẻ. Đội ngũ cán bộ quản lý phẩm chất đạo đức tốt, kiên định với mục tiêu lý tưởng của Đảng, được đào tạo qua lớp quản lý giáo dục, trình độ lý luận chính trị, năng lực chuyên môn vững vàng. Hình thức dạy học đạo đức trong nhà trường rất phong phú và đa dạng, không chỉ đóng khung trong các phòng học với các giờ giảng dạy theo chương trình quy định mà còn đưa các nội dung, chủ đề giáo dục vào mọi hoạt động thực tiễn của cá nhân và tập thể học sinh tại trường lớp, ngoài xã hội qua các hoạt động ngoài giờ lên lớp như: sinh hoạt dã ngoại, ngoại khoá, sinh hoạt Đội, thể thao, văn nghệ, …
b. Khó khăn :
Giáo viên :
Nghiệp vụ sư phạm của một số cán bộ giáo viên còn ít đổi mới, vẫn còn cứng nhắc, chưa lôi cuốn và thuyết phục được học sinh.
Đạo đức là một khía cạnh quan trọng quyết định giá trị tinh thần của một con người. Thế nhưng, những gì mà thầy cô chúng ta làm vẫn chưa đủ. Do quãng thời gian eo hẹp trên lớp học chỉ đủ để giảng dạy các môn theo đúng chương trình quy định, việc lồng ghép, kết hợp giáo dục đạo đức cho học sinh cũng trở nên khó khăn.
Trong thực tế một số giáo viên chưa nắm chắc được sự phát triển tâm sinh lý lứa tuổi học sinh tiểu học, các em chỉ là những đứa trẻ trong sáng, chờ người lớn chúng ta viết những dòng chữ về cuộc đời lên đó. Vậy thì trong từng lời ăn tiếng nói, cách đối nhân xử thế… Người lớn đã khi nào nhớ mình là tấm gương cho bọn trẻ noi theo, hay vẫn cho rằng “Trẻ con chẳng biết gì?”.
Trong môi trường giáo dục của chúng ta phải có khen thưởng, động viên và chê trách nhẹ nhàng, tinh tế. Trong tất cả các tiết học, việc động viên, khích lệ hoặc chê trách tế nhị đúng cách luôn mang lại hiệu quả lớn. Nhưng khi việc học sinh mắc phải sai phạm, phải chịu hình phạt thế nào cho đúng mức, cho hợp lý để đem lại hiệu quả giáo dục? Đó là một vấn đề không dễ dàng.
Học sinh :
Ở học sinh chúng ta vẫn còn tồn tại những biểu hiện chưa tốt trong cách ứng xử với cha mẹ, bạn bè; có em chưa vâng lời cha mẹ – thầy cô – anh chị, nhiều em chưa hoàn thành ý thức tập thể, bảo vệ cây xanh, giữ gìn vệ sinh chung cho trường lớp và nơi công cộng. Những tình trạng ấy vẫn xảy ra nhiều, hầu hết ở các học sinh với những mức độ khác nhau. Đặc biệt có những em khi ở trên lớp thì có biểu hiện ngoan, lễ phép… nhưng ngược lại về nhà thì lại chưa vâng lời, nói năng không lễ phép, nũng nịu với cha mẹ.
Các em chưa nhận thức được hành vi của mình, khi có lỗi hoặc làm sai một việc gì đó, các em chưa biết tự giác nhận lỗi hoặc xin lỗi …
Học sinh lớp 2 còn nhỏ vốn sống và khả năng ngôn ngữ của các em chưa nhiều, diễn đạt câu trả lời còn cộc lốc, chưa biết chào hỏi lễ phép người lớn tuổi.
Học sinh có nhiều vấn đề khó khăn trong cuộc sống, học tập, học sinh không thể tâm sự chia sẻ với thầy cô của mình, để lâu ngày bị dồn nén, bột phát thành nhiều hành động xấu.
Học sinh tiểu học thích “bắt chước” nên hành vi đạo đức các em có thể thu nhận qua việc giao tiếp, qua tranh ảnh, sách báo, truyện, đài, phim kịch, … nhưng các em chưa biết phân biệt để lựa chọn hành vi đạo đức phù hợp cho mình mà các em lại bắt chước cái xấu, trái với chuẩn mực hành vi đạo đức một cách vô thức. Chính vì vậy những chuẩn mực hành vi đạo đức giáo dục trẻ phải được cung cấp và uốn nắn ngay từ những lớp đầu cấp nhất là lớp 2.
Phụ huynh :
Sự thiếu quan tâm của bố mẹ, gia đình và người thân, một số bậc phụ huynh cũng vì lo mưu sinh chưa thực sự quan tâm đến các em trong việc học tập, chưa phối hợp chặt chẽ với nhà trường trong công tác giáo dục hành vi đạo đức mà quên bẵng đi việc giáo dục con cái, và vì thế họ thường có tâm lý phó mặc cho Nhà trường, cho cô giáo.
Sự phát triển của kinh tế xã hội và mặt trái của cơ chế thị trường cũng đang đặt ra một thực tế là: Nhiều học sinh, do gia đình có điều kiện kinh tế khá giả, được nuông chiều thái quá nên chỉ biết nhận, biết đòi hỏi mà không biết chia sẻ quan tâm đến người khác, thờ ơ, thiếu trách nhiệm với bản thân, với những người trong gia đình và bạn bè.
2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề
2.3.1 Giáo dục đạo đức, hành vi ứng xử của học sinh thông qua quá trình dạy học môn Đạo đức và dạy học các môn học khác:
Bản thân quá trình dạy học và ngay trong các nhiệm vụ dạy học là nhằm góp phần giáo dục đạo đức, hành vi ứng xử, nhân cách cho học sinh. Tính chất giáo dục của việc dạy học đòi hỏi nhà giáo phải khai thác đúng đắn, sâu sắc nội dung các môn học, thông qua việc dạy học mà thực hiện các yêu cầu, nhiệm vụ giáo dục nhằm  phát triển các phẩm chất đạo đức, hoàn thiện nhân cách học sinh.
Trước hết phải nói tới quá trình dạy học môn Đạo đức ở trường. Thông qua môn học này mà học sinh có được một hệ thống khái niệm, tri thức đạo đức. Nhờ đó học sinh có thể hiểu được mục đích hành động, biết được cần phải làm gì, phân biệt được “cái tốt và cái xấu”, “cái đạo đức và cái vô đạo đức” v.v… Trên cơ sở đó, các em định hướng đúng trong các hiện tượng phong phú và phức tạp ở quanh mình và có được tính tự giác trong quá trình học tập. Ở bậc Tiểu học, việc dạy và học môn Đạo đức với tư cách là môn học cũng có tác dụng đặc biệt; thông qua việc dạy học môn Đạo đức nhằm thực hiện được các nhiệm vụ:
– Cung cấp cho học sinh các tri thức sơ đẳng về các chuẩn mực đạo đức gắn với kinh nghiệm sống, giúp học sinh hình thành, định hướng về giá trị đạo đức, biết các nghĩa vụ, trách nhiệm và phân biệt được cái đúng cái sai, cái thiện cái ác. Từ đó có nguyện vọng thông qua hoạt động mà đưa các chuẩn mực, các giá trị ấy vào mọi lĩnh vực của cuộc sống (phù hợp với trình độ nhận thức, tập quán hành vi đạo đức đang hình thành ở mỗi em).
– Trên cơ sở đó giúp các em tập luyện trong đời sống thực tế, hình thành các hành vi, tập quán hành vi lành mạnh, góp phần tạo nên lối sống phù hợp với các chuẩn mực đạo đức văn hóa.
Nếu thực hiện tốt các nhiệm vụ trên chúng ta đã và sẽ đặt được những viên gạch hồng đầu tiên trong quá trình giáo dục, bồi dưỡng hình thành cơ sở ban đầu của tư cách đạo đức người công dân, người chiến sĩ, những người chủ tương lai của đất nước, của dân tộc. Các em cũng hiểu bổn phận, nghĩa vụ, trách nhiệm của mình trong các mối quan hệ xã hội, đòi hỏi trong giao lưu, giao tiếp ứng xử phải tuân theo các chuẩn mực đạo đức, nhất là trong điều kiện xã hội phát triển nhanh chóng, mạnh mẽ và phức tạp trong cơ chế thị trường. Cụ thể là:
+ Các quan hệ với gia đình (cha mẹ, ông bà, anh chị em);
+ Quan hệ với nhà trường (thầy cô giáo, bạn bè);
+ Quan hệ với cộng đồng (làng xóm, đoàn thể, xã hội);
+ Thái độ và quan hệ với lao động, với công việc hàng ngày;
+ Thái độ và quan hệ với tài sản công cộng, với môi trường, với các di sản văn hóa, với thiên nhiên, …;
+ Ý thức về nghĩa vụ đối với Tổ quốc, đối với dân tộc;
+ Ý thức đối với trách nhiệm bổn phận, lợi ích chính đáng của bản thân, …
Ví dụ 1: Trong bài học đạo đức “Biết nhận lỗi và sửa lỗi”
Tôi sẽ hỏi các em rằng: Trong cuộc sống, khi các em mắc lỗi, có khi nào em giấu lỗi của mình với người lớn hoặc bạn bè chưa? Nếu chỉ hỏi thế thôi thì chắc chắn các em sẽ chưa thấy tin cậy mà trả lời thật thà.
Nhưng nếu nói: Hãy trả lời cô thật thà nhé! Ai mà chẳng có lần mắc lỗi, cô cũng có đôi lần mắc lỗi vậy thôi… Song bạn nào có đủ can đảm để nhận lỗi lầm và sửa lỗi để mau tiến bộ và được mọi người yêu quý, như thế mới là người dũng cảm, trung thực.
Có thể khi nghe tôi dỗ dành như vậy thì một số ít em dám trả lời thật thà về lầm của bản thân. Lúc ấy tôi sẽ tiếp tục khích lệ tinh thần dám nói của các em: Cô cảm ơn và khen ngợi sự dũng cảm của các em. Các em dám nhận lỗi trước người khác tức là các em sẽ cố gắng sửa được lỗi. Cô hy vọng và tin rằng các em sẽ tiến bộ và được mọi người yêu quí.
Ví dụ 2: Trong bài “Quan tâm, giúp đỡ bạn”
Tôi sẽ hỏi: Trong lớp mình em nào đã hay quan tâm, giúp  đỡ bạn? Em kể ra những việc làm đã giúp đỡ bạn? Có nhiều em kể trước lớp những việc làm giúp đỡ bạn bè. Tôi đề nghị cả lớp tuyên dương những bạn đã làm được việc tốt đó.
Đối với công việc này, đòi hỏi giáo viên phải nhẫn nại, vì thông thường các em rất ít nói ra những cảm nhận sâu kín của mình, bởi lẽ chưa tìm được sự tin cậy, chia sẻ ân cần của thầy cô. Cho nên để thuyết phục được các em, tạo nên sự tin cậy là cả một quá trình. Hơn hết nữa, khi chúng ta nhận được những lời tâm sự thật lòng của các em chúng ta phải đáp lại sự tin cậy ấy bằng cách cởi bỏ những thắc mắc của các em. Thuyết phục các em đến với cái tốt một cách tự nhiên, trong sáng.
Như vậy, lâu ngày các em sẽ xem cô giáo như là người mẹ tin cậy biết lắng nghe và giúp các em giải quyết khó khăn, thắc mắc trong cuộc sống.
Ngoài môn Đạo đức, tất cả các môn học khác ở Tiểu học, đặc biệt là môn Tiếng Việt, Tự nhiên và Xã hội, môn Toán đều có khả năng tiềm tàng, nếu được khai thác tốt, đúng hướng, nhằm vào việc giáo dục đạo đức. Khi hướng dẫn học sinh học bài, làm bài nhờ vận dụng đúng các nguyên tắc và phương pháp giáo dục và dạy học sẽ giúp học sinh đi từ mức độ dễ đến khó, từ đơn giản đến phức tạp và nâng cao dần,… sẽ tập luyện cho học sinh thói quen vượt khó khăn hoàn thành nhiệm vụ học tập, bước đầu hoàn thành các phẩm chất ý chí, các nét tính cách, lòng yêu chân lý, yêu văn hóa khoa học. Cũng nhờ vậy mà tầm mắt của các em ngày càng mở rộng, càng phong phú thêm, góp phần làm cho kiến thức đạo đức, thái độ đạo đức về cuộc sống, vốn sống, kinh nghiệm sống của các em phát triển dần.