SKKN Phát triển một số yếu tố của tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 5 thông qua dạy học toán

1. MỞ ĐẦU

1.1. Lý do chọn đề tài.

Giáo dục thế hệ trẻ có nhân cách sáng tạo là một trong những nhiệm vụ hàng đầu của ngành giáo dục, trong đó trọng tâm là bậc học Tiểu học. Điều này được thể hiện rõ trong mục đích giáo dục của nhà trường. Đó là việc tổ chức các hoạt động học tập nhằm hướng đến việc hình thành và phát triển ở học sinh các phẩm chất của một nhân cách sáng tạo. Hiện nay, ngành giáo dục đã có những nghiên cứu về tư duy và tư duy sáng tạo nhưng chúng ta chỉ mới quan tâm đến việc rèn luyện, phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh gắn với các môn học cụ thể. Ở cấp Tiểu học, các nghiên cứu về chủ đề này thường chỉ tập trung vào việc thiết kế bài tập hoặc chỉ gắn với một chủ đề, một phạm vi kiến thức hẹp trong một môn học.

Khi dạy học, người giáo viên không chỉ đơn thuần truyền thụ kiến thức cho học sinh mà còn phải biết rèn luyện kỹ năng, nâng cao tầm hiểu biết, phát huy tính sáng tạo linh hoạt cho học sinh thông qua những giờ luyện tập, thực hành thí nghiệm. 

Môn Toán có vị trí rất quan trọng trong việc rèn luyện và phát triển tính mềm dẻo của tư duy sáng tạo cho học sinh, giúp học sinh phương pháp suy nghĩ, suy luận, phương pháp tự học và phát triển trí thông minh, khả năng suy nghĩ linh hoạt, sáng tạo.

Việc giải bài tập toán được xem là một hình thức vận dụng những kiến thức đã học vào thực tế, vào những trường hợp cụ thể. Bài tập môn toán không những giúp học sinh củng cố, đào sâu, hệ thống hoá kiến thức, rèn luyện kỹ năng mà còn là hình thức rất tốt để dẫn dắt học sinh tự mình đi tìm kiến thức mới. Tuy nhiên, để đạt được hiệu quả trên, người giáo viên phải biết tổ chức một cách khéo léo, hợp lí để giúp học sinh nắm kiến thức theo hệ thống từ thấp đến cao, từ dễ đến khó qua việc sửdụng linh hoạt các phương pháp dạy học tích cực. Việc phát triển hoạt động sáng tạo nói chung, tư duy sáng tạo nói riêng trong chương trình học tập của học sinh là việc làm hết sức cần thiết và cấp bách. Nó không chỉ  đổi mới tư duy, phát huy tinh thần độc lập suy nghĩ và sáng tạo của học sinh mà còn góp phần hình thành và phát triển nhân cách của học sinh thông qua quá trình dạy học và phương pháp dạy học. 

          Việc phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh tiểu học nhìn chung còn hạn chế bởi nhiều nguyên nhân khác nhau, trong đó chưa có biện pháp phù hợp được xem là nguyên nhân chính. 

Trong sáng kiến này, tôi tập trung vào một vấn đề chưa được quan tâm nhiều “Phát triển một số yếu tố của tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 5 thông qua dạy học toán ở trường Tiểu học Nga Thạch, huyện Nga Sơn” với quan niệm rằng: các yếu tố như tính linh hoạt, mềm dẻo, tính thuần thục, tính nhạy cảm, tính phê phán, tính độc đáo, tính chi tiết,… có thể phát triển ngay từ cấp Tiểu học thông qua day học toán. 

1.2. Mục đích nghiên cứu

          – Xác định cơ sở lý luận của việc phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh tiểu học.

          – Đánh giá thực trạng dạy học phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh ở trường tiểu học hiện nay.

          – Đề xuất biện pháp phát triển một số yếu tố phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học Tiểu học.

1.3. Đối tượng nghiên cứu

          – Quá trình dạy học Tiểu học.

          – Biện pháp phát triển một số yếu tố của tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học Tiểu học.

1.4. Phương pháp nghiên cứu

          – Phương pháp nghiên cứu lý luận: Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa các nguồn tư liệu (sách, tài liệu, các công trình nghiên cứu, bài báo khoa học,…) để xây dựng cơ sở lý luận cho sáng kiến kinh nghiệm.

       –  Phương pháp nghiên cứu thực tiễn:

          + Điều tra giáo dục: điều tra, khảo sát thực tế hoạt động dạy học của giáo viên bằng cách sử dụng phiếu hỏi, phỏng vấn và dự giờ nhằm đánh giá thực trạng việc dạy học phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh ở trường tiểu học  Nga Thạch hiện nay.

+ Quan sát sư phạm: quan sát các hoạt động của giáo viên và học sinh trong quá trình dạy và học.

           + Tổng kết kinh nghiệm giáo dục: tổng kết những  kinh nghiệm của giáo viên.

       +  Phương pháp thống kê toán học: Xử lý số liệu điều tra khảo sát và thực nghiệm sư phạm.

2. NỘI DUNG CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
3. 1. Cơ sở lí luận.

   2.1.1. Khái niệm tư duy.

Tư duy là một hiện tượng tâm lý, là hoạt động nhận thức bậc cao ở con người. Cơ sở sinh lý của tư duy là sự hoạt động của vỏ đại não. Hoạt động tư duy đồng nghĩa với hoạt động trí tuệ. Mục tiêu của tư duy là tìm ra các triết lý, lý luận, phương pháp luận, phương pháp, giải pháp trong các tình huống hoạt động của con người.

2.1.2. Đặc điểm của tư duy

Tư duy mà con người là chủ thể chỉ nảy sinh khi gặp tình huống “có vấn đề”. Tuy nhiên, vấn đề đó phải được cá nhân nhận thức đầy đủ, được chuyển thành nhiệm vụ cá nhân (cái gì đã biết, cái gì còn cần tìm kiếm), đồng thời nằm trong ngưỡng hiểu biết của cá nhân và là nhu cầu động cơ tìm kiếm của cá nhân. Tiếp theo, tư duy luôn phản ánh cái bản chất nhất chung cho nhiều sự vật hợp thành một nhóm, một loại, một phạm trù. Ngoài ra, tư duy luôn phản ánh gián tiếp hiện thực. Trong tư duy, có sự thoát khỏi những kinh nghiệm cảm tính. Cuối cùng, ngôn ngữ có vai trò cố định lại các kết quả của tư duy và nhờ đó làm khách quan hóa chúng cho người khác và cho cả bản thân chủ thể tư duy.

2.1.3. Khái niệm tư duy sáng tạo

       Tư duy sáng tạo là tư duy có khuynh hướng phát hiện và giải thích bản chất 

sự vật theo lối mới, hoặc tạo ra ý tưởng mới, cách giải quyết mới không theo 

tiền lệ đã có.

2.1.4 Đặc trưng của tư duy sáng tạo

                            Tính mềm dẻo.

          Tính mềm dẻo là khả năng dễ dàng chuyển từ hoạt động trí tuệ này sang hoạt động trí tuệ khác. Đó là năng lực chuyển dịch dễ dàng, nhanh chóng trật tự của hệ thống tri thức, xây dựng phương pháp tư duy mới, tạo ra sự vật mới trong mối liên hệ mới,…dễ dàng thay đổi các thái độ đã cố hữu trong hoạt động trí tuệ của con người.

          Tính thuần thục

Tính thuần thục (lưu loát, nhuần nhuyễn) thể hiện khả năng làm chủ tư duy, làm chủ kiến thức, kĩ năng và thể hiện tính đa dạng của các cách xử lý khi giải quyết vấn đề. Đó chính là năng lực tạo ra một cách nhanh chóng sự tổ hợp giữa các yếu tố riêng lẻ của tình huống, hoàn cảnh, đưa ra giả thuyết về ý tưởng mới. Nó được đặc trưng bởi khả năng tạo ra một số lượng nhất định các ý tưởng.

           Tính độc đáo

           Tính độc đáo là khả năng tìm kiếm và quyết định phương thức lạ và 

duy nhất. Tính độc đáo được đặc trưng bởi các khả năng sau:

           – Khả năng tìm ra những liên tưởng và kết hợp mới.

       – Khả năng tìm ra các mối liên hệ trong những sự kiện bên ngoài tưởng như không có quan hệ với nhau;

           – Khả năng tìm ra những giải pháp lạ tuy đã biết những giải pháp khác.

2.1.5: Tư duy sáng tạo của học sinh tiểu học.

Học sinh tiểu học, đặc biệt là học sinh cuối cấp đã có đầy đủ các điều kiện cần thiết cho hoạt động nhận thức nói chung, hoạt động sáng tạo nói riêng. Tuy nhiên, các khả năng này mới ở mức độ ban đầu, sơ đẳng nên hoạt động sáng tạo của các em cũng chỉ dừng ở mức tạo ra những cái mới đối với bản thân, kể cả tri thức, kinh nghiệm tích luỹ được cũng như cách thức, con đường chiếm lĩnh những tri thức, kinh nghiệm ấy. Cùng với sự phát triển các khả năng nhận thức khác, tư duy sáng tạo của học sinh các lớp cuối cấp tiểu học tuy ở mức đầu sơ giản nhưng cũng đã mang những nét đặc trưng cơ bản nhất của tư duy sáng tạo như tính mềm dẻo, linh hoạt, độc đáo và thể hiện ở các mức độ khác nhau giữa các nhóm đối tượng học sinh. Trong dạy học, việc phân biệt mức độ không phải là vấn đề quan trọng, mà quan trọng hơn, người giáo viên phải nhận diện được những yếu tố đặc trưng của tư duy sáng tạo thể hiện ở mỗi cá nhân học sinh để có tác động phù hợp làm cho nó phát triển hơn.

2.2.  Thực trạng dạy học phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 5 ở trường Tiểu học Nga Thạch.

         * Thực trạng việc dạy học của giáo viên.

Là tổ trưởng chuyên môn, tôi thường xuyên nghiên cứu và tìm hiểu kế hoạch bài học của giáo viên nhà trường, tôi thấy rằng kế hoạch bài học của tất cả các đồng chí trong tổ có rất ít nội dung dạy học phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh. Điều đó chứng tỏ việc phát triển tư duy cho học sinh vẫn chưa trở thành một yêu cầu bắt buộc trong việc dạy học của  giáo viên. Trong giáo án của giáo viên chủ yếu là các hoạt động để giải quyết các nội dung kiến thức trong bài học, không có phần thiết kế cho các hoạt động tư duy hay lồng ghép các hoạt động tư duy vào trong kế hoạch giảng dạy ở mỗi bài học cụ thể. Thực tế cho thấy, kế hoạch của giáo viên chủ yếu sử dụng mẫu thiết kế bài giảng trong các sách tham khảo. Trong các cuốn thiết kế bài giảng, cũng hoàn toàn không có các hướng dẫn cho việc phát triển tư duy và tư duy sáng tạo cho học sinh. Như vậy, có thể khẳng định kế hoạch dạy học của giáo viên nhà trường mới chỉ thể hiện việc giải quyết kiến thức, mà chưa hướng đến phát triển tư duy, tư duy sáng tạo cho học sinh. Từ đó cho thấy phương pháp dạy học cũng còn thiếu sáng tạo.

* Thực trạng học của học sinh.

Học sinh chưa chủ động tham gia các hoạt động học tập, chưa mềm dẻo, linh hoạt trong giải quyết các vấn đề học tập. Học sinh chưa tập trung vào nhiệm vụ học tập ngay từ đầu tiết học. Các em chưa biết tận dụng kiến thức cũ để khai thác, tìm tòi kiến thức mới. Kĩ năng thảo luận, chia sẻ cũng chưa tốt…. Đây là kết quả – hệ quả của cách dạy mà giáo viên thực hiện trong tiết học.

Qua quá trình phân tích, theo dõi mức độ tư duy sáng tạo của 22  học sinh lớp 5B trường Tiểu học Nga Thạch, huyện Nga Sơn, tôi thu thập được kết quả như sau:

– Học sinh tò mò và hay thắc mắc: 5 em

– Tìm ra cách giải quyết vấn đề hay và độc đáo: 3 em

– Tìm ra nhiều cách giải quyết cho cùng một vấn đề học tập: 3 em

– Tìm ra câu trả lời nhanh, chính xác và sắc sảo cho câu hỏi hoặc yêu cầu của giáo viên: 2 em

– Biết cách suy luận, phát hiện, giải quyết vấn đề, biết cách học và tự học: 2 em

– Đưa ra những lý do sắc sảo, hợp lý cho những câu trả lời: 1 em

– Đưa ra nhiều câu trả lời khác nhau cho một vấn đề và sử dụng những từ ngữ cụ thể, chính xác để diễn đạt: 1 em

Suy nghĩ về quá trình tư duy của mình (diễn đạt lại quá trình tìm lời giải cho vấn đề): 3 em

– Đưa ra những câu hỏi phức tạp về chủ đề đang giải quyết: 2 em

Từ bảng thống kê cho thấy, số lượng học sinh có biểu hiện của tư duy sáng tạo là rất ít. Hầu hết các em học bài theo sự hướng dẫn của thầy cô. Qua nghiên cứu, tôi thấy rõ các nguyên nhận sau:

1. Thứ nhất, trong giờ dạy, đa số giáo viên chưa tập trung học sinh vào nhiệm vụ học tập. Nhiều em còn phân tán, còn làm việc riêng hoặc chưa thực hiện theo tiến trình bài học, dẫn đến các em chưa hiểu bài hoặc chưa hiểu hết nội dung bài.

            Thứ hai, hệ thống câu hỏi khai thác tư duy cho học sinh chưa hợp lý. Giáo viên  chưa dành thời gian thỏa đáng để học sinh suy nghĩ về vấn đề cần giải quyết. Nhiều  giáo viên còn không dám để học sinh tự do tranh luận vì sợ làm mất thời gian, không hoàn thành bài. Nhiều khi học sinh chưa kịp nói hết ý đã bị giáo viên thúc giục, thậm chí bác bỏ làm cho học sinh không được tự tin, nhiều em còn thấy e sợ, lúng túng.. 

             Thứ ba, giáo viên chưa thực sự tạo điều kiện cho học sinh được hoạt động, trao đổi, thảo luận. Những câu trả lời hoặc cách giải khác của học sinh nhiều khi còn không được chấp nhận chỉ vì cách giải đó khác với cách giải của giáo viên. 

             Thứ tư, giáo viên chưa tạo ra sự thi đua, thử thách, kích thích động cơ sáng tạo của học sinh, chưa chú ý rèn việc sử dụng linh hoạt các thao tác tư duy cơ bản, chưa chú ý rèn luyện các biểu hiện của tính linh hoạt, mềm dẻo, thuần thục trong giải quyết vấn đề, tính độc đáo, hoàn thiện, chi tiết trong sản phẩm bài làm của học sinh.