SKKN Tích hợp kiến thức văn học trong dạy học Địa lí tự nhiên Việt Nam lớp 12 nhằm phát triển các phẩm chất và năng lực cho học sinh

Phần một: ĐẶT VẤN ĐỀ

1. Lý do chọn đề tài 

Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể năm 2018, chương trình môn Địa lí chú trọng tích hợp, thực hành, gắn nội dung giáo dục của môn học với thực tiễn nhằm rèn luyện cho học sinh kĩ năng vận dụng kiến thức địa lí vào việc tìm hiểu và giải quyết ở mức độ nhất định một số vấn đề của thực tiễn, đáp ứng đòi hỏi của cuộc sống. Tính tích hợp được thể hiện ở nhiều mức độ và hình thức khác nhau: tích hợp giữa các kiến thức địa lí tự nhiên, địa lí dân cư, xã hội và địa lí kinh tế trong môn học; lồng ghép các nội dung liên quan (giáo dục môi trường, biển đảo, phòng chống thiên tai, biến đổi khí hậu; giáo dục dân số, giới tính, di sản, an toàn giao thông,…) vào nội dung địa lí; vận dụng kiến thức các môn học khác (Văn học, Vật lí, Hoá học, Sinh học, Lịch sử,…) trong việc làm sáng rõ các kiến thức địa lí; kết hợp kiến thức nhiều lĩnh vực khác nhau để xây dựng thành các chủ đề có tính tích hợp cao.

Chương trình xác định thực hành, luyện tập, vận dụng là nội dung quan trọng, đồng thời là công cụ thiết thực, hiệu quả để phát triển năng lực của học sinh. Nội dung này chú trọng việc vận dụng kiến thức địa lí vào thực tiễn nhằm góp phần phát triển các năng lực đặc thù của môn học.

Địa lý là một bộ môn khoa học có kiến thức rộng, bao gồm cả Địa lí tự nhiên và Địa lí kinh tế – xã hội. Trong đó, phần Địa lí tự nhiên có nhiều nội dung khó, trừu tượng, khô khan. Hiện nay, việc giảng dạy Địa lí tự nhiên ở nhiều trường THPT còn mang nhiều tính lí thuyết, chỉ một bộ phận giáo viên chú ý đến việc liên hệ giữa kiến thức lý thuyết với thực tiễn khiến cho học sinh cảm thấy khó hiểu, khó học và không có hứng thú. Điều đó cũng làm giảm chất lượng và hiệu quả giảng dạy của giáo viên.

Để nâng cao hứng thú học tập, tăng khả năng vận dụng kiến thức được học vào giải quyết các tình huống trong thực tiễn cho học sinh và chất lượng, hiệu quả giảng dạy, giáo viên cần phải nắm vững kiến thức, đổi mới phương pháp giảng dạy, tích cực sử dụng đồ dùng, thiết bị dạy học, nội dung cho học sinh ghi ngắn gọn, súc tích, từ ngữ dễ hiểu, đổi mới cách kiểm tra đánh giá,… Khi có hứng thú say mê trong học tập thì việc lĩnh hội tri thức trở nên dễ dàng hơn; ngược lại khi nắm bắt vấn đề nghĩa là hiểu được bài thì người học lại có thêm hứng thú. Có nhiều cách để tạo hứng thú học tập cho học sinh trong giờ học Địa lí, riêng đối với bản thân tôi đã áp dụng một trong những biện pháp để tạo hứng thú học tập cho học sinh đó là: tích hợp kiến thức Văn học có liên quan đến nội dung bài học để giảng dạy.

Tư liệu văn học có tầm quan trọng rất lớn trong việc giáo dục tư tưởng, quan điểm, tình cảm cho học sinh. Việc dạy học tích hợp liên môn đáp ứng được yêu cầu này. Nó cũng chính là chiếc chìa khóa mở cửa cho tương lai.

Tư liệu văn học đặc biệt là văn học dân gian Việt Nam được ông cha ta đã đúc kết từ thực tiễn đời sống, trong lao động sản xuất và cả từ việc theo dõi các diễn biến của các hiện tượng tự nhiên, vốn kinh nghiệm và hiểu biết của mình để truyền lại cho thế hệ sau, giúp cho một tiết học địa lí được sinh động, gần gũi hơn với thực tiễn, tạo được hứng thú học tập cho học sinh, đồng thời bồi dưỡng cho học sinh tình cảm yêu quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc. Vì vậy, chúng tôi lựa chọn nghiên cứu đề tài: Tích hợp kiến thức văn học trong dạy học Địa lí tự nhiên Việt Nam lớp 12 nhằm phát triển các phẩm chất và năng lực cho học sinh. 

2. Mục đích nghiên cứu 

Góp phần đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy và rèn luyện thêm kiến thức, kỹ năng cho giáo viên, tạo hứng thú môn học, khắc sâu kiến thức, phát huy tính tự giác, độc lập và sáng tạo của học sinh. 

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 

– Thực tế giảng dạy của bản thân theo chương trình Địa lí THPT chương trình cơ bản và các giáo viên Địa lí trong việc giảng dạy. 

– Bộ sách giáo khoa lớp 10, 11 và 12, Nhà xuất bản Giáo Dục, chương trình năm 2000. 

– Chương trình GDPT tổng thể; Dự thảo bộ sách giáo khoa lớp 10, Nhà xuất bản Giáo Dục, chương trình năm 2018. 

4. Nhiệm vụ nghiên cứu

Tìm hiểu lý luận của các nhà giáo dục về đổi mới phương pháp dạy học để gây hứng thú học tập cho học sinh trong các tài liệu giáo dục và các tài liệu Địa lí có liên quan đến đề tài. Tìm hiểu thực tiễn việc dạy học Địa lí nói chung và việc sử dụng tư liệu văn học nói riêng tại trường phổ thông hiện nay, chất lượng giảng dạy bộ môn, tình hình hứng thú học tập Địa lí của học sinh THPT. Tìm hiểu nội dung chương trình, SGK các môn ở THPT để lựa chọn những nội dung cần và có thể sử dụng kiến thức văn học nhằm gây hứng thú học tập cho học sinh. Tiến hành thực nghiệm ở một lớp để kiểm chứng các biện pháp sư phạm trên cơ sở đó rút ra kết luận khoa học.

5. Phương pháp nghiên cứu

– Phương pháp thử nghiệm.

– Phương pháp thu thập số liệu: Kiểm tra đánh giá học sinh.

– Phương pháp xử lí số liệu: nhập và xử lí số liệu bằng phần mềm SPSS 11.5 .

– Nghiên cứu năng lực, kết quả học tập của học sinh các lớp trong sự đối sánh với nhau.

– Báo cáo trước tổ, nhóm, hội đồng khoa học nhà trường nhận được những đóng góp, ý kiến của các thành viên.

– Thông qua dạy thể nghiệm và rút kinh nghiệm thực nghiệm giảng dạy đối với Chương trình đổi mới sách giáo khoa bậc THPT.

6. Điểm mới và đóng góp của đề tài

– Việc sử dụng tư liệu văn học trong giảng dạy đã được sử dụng ở nhiều môn học, trong đó có Địa lí, nhưng để hệ thống hóa thành nguồn tư liệu thì chưa được các tác giả đề cập.

– Đề tài chỉ ra được tính ứng dụng của tư liệu văn học đối với việc tạo hứng thú học tập và nâng cao năng lực giải quyết tình huống thực tiễn trong học tập môn Địa lí.

– Phương tiện sử dụng tư liệu văn học là một trong những phương tiện dạy học Địa lí giúp học sinh dễ hiểu, dễ liên hệ kiến thức và yêu thích môn học hơn.

– Cung cấp thêm tài liệu tham khảo cho giáo viên trong giảng dạy môn Địa lí lớp Địa lí lớp 12 phần Địa lí tự nhiên Việt Nam và có thể dùng cho học sinh nghiên cứu, đọc thêm.

7. Cấu trúc của đề tài

Phần một: ĐẶT VẤN ĐỀ 

1. Lý do chọn đề tài 
2. Mục đích nghiên cứu 
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
5. Phương pháp nghiên cứu
6. Điểm mới và đóng góp của đề tài
7. Cấu trúc của đề tài

PHẦN II – NỘI DUNG

1. Cơ sở khoa học
2. Nội dung nghiên cứu
3. Kết quả nghiên cứu

PHẦN III – KẾT LUẬN

1. Hiệu quả của sáng kiến
2. Nhận định về áp dụng sáng kiến kinh nghiệm và khả năng mở rộng đề tài
3. Kiến nghị

Phần II: NỘI DUNG

1. Cơ sở khoa học

1.1. Cơ sở lý luận

Phương pháp, hình thức tổ chức dạy học là một trong những yếu tố quan trọng và ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng giáo dục. Một phương pháp giảng dạy khoa học, phù hợp sẽ tạo điều kiện để giáo viên, và học sinh phát huy hết khả năng của mình trong việc truyền đạt, lĩnh hội kiến thức và phát triển tư duy. Một phương pháp, hình thức tổ chức giảng dạy khoa học sẽ làm thay đổi vai trò của người thầy đồng thời tạo nên sự hứng thú, say mê và sáng tạo của người học. 

Để nâng cao chất lượng môn Địa lí, tạo hứng thú say mê và phát huy năng lực của học sinh thì việc đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức, kĩ thuật giảng dạy là  việc làm cấp thiết và cần tiến hành một cách đồng bộ. Luật Giáo dục, điều 24.2, đã  ghi: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng  phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến  tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Có thể nói cốt lõi của đổi mới dạy và học là hướng tới hoạt động học tập chủ động, chống lại thói quen học tập thụ động. Việc tạo ra sự hứng khởi, hứng thú học tập đối với HS trong các hoạt động  dạy và học là cần thiết. Việc tạo hứng thú học tập cho học sinh không chỉ giúp giờ học  trở nên sinh động hơn mà còn giúp học sinh lĩnh hội kiến thức dễ dàng hơn, ghi nhớ bài  học vững chắc hơn. HS sẽ thay đổi khi người dạy chúng ta thay đổi. 

Sự hứng thú biểu hiện trước hết ở sự tập trung chú ý cao độ, sự say mê của người học. Học tập là một quá trình sáng tạo. Nếu không có hứng thú sẽ không đem lại kết quả mong đợi, thậm chí xuất hiện cảm xúc tiêu cực (chán học, sợ học…). Nếu có hứng  thú học tập thì HS sẽ có cảm giác dễ chịu với hoạt động của mình, làm nảy sinh mong  muốn hoạt động một cách sáng tạo. Từ đó, kết quả được nâng lên. 

Xuất phát từ các cơ sở lí luận đó, chúng tôi luôn tìm hiểu và áp dụng các phương  phương pháp dạy học tích cực nhằm tạo hứng thú cho HS. Và chúng tôi nhận thấy, việc sử dụng kiến thức văn học vào trong giảng dạy Địa lí đem lại hiệu quả khá tốt. 

1.2. Cơ sở thực tiễn

1.2.1. Hệ thống khoa học Địa lí theo các quan niệm hiện đại

Địa lý hiện đại mang tính liên ngành bao gồm tất cả những hiểu biết trước đây về Trái Đất và tất cả những mối quan hệ phức tạp giữa con người và tự nhiên – không chỉ đơn thuần là nơi có các đối tượng đó, mà còn về cách chúng thay đổi và đến được như thế nào. Địa lý đã được gọi là “ngành học về thế giới” và “cầu nối giữa con người và khoa học vật lý“. Địa lý được chia thành hai nhánh chính: Địa lý nhân văn và Địa lý tự nhiên. Môn học này cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản, cần thiết về Trái Đất và những hoạt động của con người trên đó, làm cơ sở cho việc hình thành thế giới quan khoa học; giáo dục tư tưởng tình cảm đúng đắn; đồng thời rèn luyện cho học sinh các kĩ năng hành động, ứng xử phù hợp với môi trường tự nhiên, xã hội, phù hợp với yêu cầu của đất nước và xu thế thời đại. Cùng với các môn học khác, môn Địa lí góp phần bồi dưỡng cho học sinh ý thức trách nhiệm, sự hiểu biết  khoa học, tình yêu thiên nhiên, con người và đất nước. Theo