SKKN Khai thác và phân dạng bài tập về liên kết Hidro của axit deoxiribonucleic trong chương trình sinh học lớp 9

PHẦN 1. MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài 

      Sinh học là môn khoa học cơ bản trong nhà trường. Sự phát triển của khoa học kĩ thuật cho ra đời nhiều loại thiết bị hiện đại phục vụ cho nghiên cứu, kiến thức sinh học đã và đang trở nên rộng hơn, sâu hơn. Do đó việc dạy tốt bộ môn sinh học trở thành một nhiệm vụ rất quan trọng, song cũng gặp nhiều khó khăn, trở ngại,…Đặc biệt bộ môn sinh học 9, với lượng kiến thức lí thuyết mang tính khoa học hàn lâm, gây cho học sinh cảm giác ngại tiếp xúc, ngại học ngay từ những bài đầu tiên. Với mục tiêu dạy tốt học tốt, tôi thiết nghĩ cần phải lồng ghép giữa dạy lí thuyết với việc hình thành kĩ năng giải bài tập cho các em; nhất là mảng bài tập di truyền.

       Qua thực tế giảng dạy Sinh học 9 tại trường THCS Thiết Ống nhận thấy: các em khá lúng túng khi làm các bài tập di truyền phân tử có liên quan đến các liên kết hóa học. Mặt khác, thời lượng số tiết trên tuần của bộ môn ít (2tiết/tuần), chỉ có 1-2 tiết bài tập/ 1 học kì gây khó khăn không nhỏ cho giáo viên giảng dạy bộ môn Sinh học khi hỗ trợ các em giải bài tập di truyền nói chung và  bài tập về liên kết hóa học nói riêng. Thông thường việc này chỉ có thể thực hiện với nhóm học sinh ôn thi đội tuyển học sinh giỏi tuy vậy cũng mất không ít thời gian của cả thầy lẫn trò. Do đó trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi, mỗi giáo viên phải có những sáng tạo riêng trong phương pháp hướng dẫn học sinh cách khai thác và hệ thống các dạng bài tập. 

      Từ quá trình dạy học sinh học lớp 9 và bồi dưỡng học sinh giỏi, tôi đã rút ra một số kinh nghiệm “Khai thác và phân dạng bài tập về liên kết Hidro của axit deoxiribonucleic trong chương trình sinh học lớp 9 Trường THCS Thiết Ống, huyện Bá Thước”. Với mong muốn giúp các em giải bài tập về liên kết Hidro của axit deoxiribonucleic (ADN)- bài toán di truyền phân tử – hướng tới đối tượng là học sinh ôn đội tuyển thi học sinh giỏi. Ngoài ra tôi cũng sử dụng một số dạng bài cơ bản trong giảng dạy chính khóa môn sinh học 9 với mục đích củng cố và hệ thống  kiến thức lí thuyết cho học sinh đại trà. Từ đó tạo sự hứng thú, phát huy tính tích cực chủ động của các em trong học tập, các em không còn ngại học môn Sinh học đồng thời nâng cao chất lượng bộ môn. 

2. Mục tiêu nghiên cứu: 

       Cách khai thác và phân dạng bài tập về liên kết Hidro của axit deoxiribonucleic (ADN) vận dụng vào quá trình dạy ôn thi đội tuyển học sinh giỏi khối 9, lựa chọn một số dạng bài cơ bản để củng cố kiến thức lí thuyết và kích thích hứng thú cho học sinh đại trà trong các tiết bài tập và luyện tập.

3. Đối tượng nghiên cứu:

       Phần bài tập về liên kết Hidro của axit Deoxiribonucleic (ADN) qua chương III-ADN và gen, chương IV- Biến dị / Phần 1-Di truyền và biến dị/ Sinh học lớp 9.

4. Phương pháp nghiên cứu:

        Tôi đã phối hợp nhiều phương pháp trong quá trình thực hiện SKKN: 

       – Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lý thuyết: Tham khảo, nghiên cứu tài liệu hướng dẫn về phương pháp giải bài tập di truyền phân tử. Tham khảo SGK, SGV sinh học 9. 

      – Phương pháp quan sát sư phạm: Quan sát thái độ, mức độ hứng thú, tích cực học tập của học sinh.

      – Phương pháp tổng kết, rút kinh nghiệm dạy và học: Tích lũy các giờ dạy trên lớp, dự giờ đồng nghiệp, đồng nghiệp dự giờ góp ý.

       – Phương pháp thực nghiệm: Lựa chọn lớp thực nghiệm và lớp đối chứng; áp dụng dạy thử nghiệm.

       – Phương pháp phân tích: So sánh chất lượng giờ dạy, lực học, mức độ tích cực của học sinh khi chưa áp dụng SKKN với khi đã áp dụng SKKN.

PHẦN 2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

1. Cơ sở lý luận:

Ta đã biết, chương trình Sinh học cấp THCS có thể phân chia thành 2 giai đoạn: ở giai đoạn 1 (lớp 6 và lớp 7) vì khả năng tư duy của học sinh còn hạn chế, vốn kiến thức sơ đẳng, SGK chỉ đề cập đến những khái niệm, những hiện tượng thực tiễn quen thuộc thường gặp hàng ngày đối với 2 đối tượng là thực vật và động vật; ở giai đoạn 2 ( lớp 8 và lớp 9) khả năng tư duy của các em đã phát triển, đã có một số hiểu biết ban đầu về khái niệm cũng như các kiến thức lí thuyết mang tính hàn lâm cao, đòi hỏi tính tư duy lôgic biện chứng. Do đó việc học tập môn sinh học ở lớp 9 có yêu cầu cao hơn, nhất là một số bài tập tính toán phần di truyền phân tử. 

        Các bài tập về di truyền phân tử là những bài tập hay, lý thú và có tính tư duy toán học cao. Để giải các bài tập này học sinh phải có được hai vấn đề là có am hiểu cơ bản về kiến thức môn sinh học liên quan và có kiến thức, kĩ năng về toán học (công cụ). Việc giải quyết hai vấn đề này phụ thuộc vào cách dạy của giáo viên.

          Những bài tập về di truyền phân tử ở lớp 9 được khai thác ở chương III và chương IV. Mặc dù học sinh đã được trang bị kiến thức cơ bản về phân tử và nguyên tố hóa học từ môn hóa học lớp 8 tuy nhiên đây chỉ là những khái niệm cơ bản, những kiến thức hết sức sơ đẳng cho nên những bài tập loại này vẫn còn mới lạ đối với các em, mặc dù không quá phức tạp đối với học sinh lớp 9 nhưng vẫn cần tập dần cho các em có kỹ năng định hướng bài giải một cách có hệ thống, khoa học, dễ dàng tiếp nhận và giải quyết các bài toán di truyền đa dạng hơn ở cấp THPT cũng như khi đi sâu vào nghiên cứu Chuyên ngành ở các trường chuyên nghiệp về sau này.

         Đối với việc hướng dẫn học sinh làm bài tập ở các môn tự nhiên nói chung và môn sinh học 9 nói riêng thì giáo viên thường dạy theo chủ đề. 

        Với bản thân tôi khi dạy theo cách này thường tiến hành theo các bước sau:

        – Trước hết giáo viên phải dạy cho học sinh nắm được các kiến thức sinh học cơ bản liên quan đến chủ đề. 

       – Trên cơ sở đó, phân tích một bài tập cụ thể để xây dựng hệ thống công thức có liên quan.  

       – Trong chủ đề, tổ chức cho học sinh giải theo dạng bài tập và qua từng bài tập phát triển tư duy cho học sinh bằng cách hướng dẫn học sinh đưa ra bài tập mới từ bài ban đầu, hay “giải một bài để giải được nhiều bài ”.

2. Thực trạng của việc giải các bài tập về liên kết Hidro của axit deoxiribonucleic (ADN) đối với học sinh lớp 9 trường THCS Thiết Ống, huyện Bá Thước.

       Những năm gần đây, trong các kì thi học sinh giỏi cấp huyện, cấp tỉnh, thi vào lớp 10 THPT chuyên xuất hiện các bài tập về liên kết hóa học và thường là những bài tập hay, cơ bản, điển hình cho dạng bài tập định lượng trong bộ môn sinh học. Các đề thi học kì I của Sở giáo dục gần đây đã đưa các bài tập di truyền phân tử liên quan đến các liên kết hóa học nhưng nhìn chung kết quả thi của các em như chúng ta đã biết là không cao vì các em thường không làm tốt dạng bài tập này, thậm chí là bỏ qua không làm.

       Thực ra trong phân phối chương trình sinh học lớp 9 không có nhiều thời lượng cho việc làm bài tập mà trong sách tham khảo lại có rất nhiều bài tập về liên kết hóa học. Khi gặp bài tập về liên kết hóa học học sinh thường lúng túng, không hiểu được yêu cầu cơ bản của bài tập nên dẫn đến không có phương pháp giải. Theo tôi nguyên nhân của thực trạng này được thể hiện ở một số điểm sau:

       + Học sinh chưa có kiến thức về toán học liên quan (lũy thừa, phương trình bậc nhất, phương trình bậc 2, hệ phương trình 2 ẩn hoặc 3 ẩn,…) hoặc có em có kiến thức cơ bản nhưng khi giải bài tập sinh học không biết cách vận dụng.

       + Học sinh chưa nắm sâu sắc được mối quan hệ cơ bản giữa các đại lượng sinh học cơ bản trong bài tập.

       + Đa số các em chưa có định hướng chung về phương pháp học lý thuyết, vận dụng công thức chưa linh hoạt, chưa có phương pháp giải bài tập di truyền phân tử.