SKKN Một số biện pháp bồi dưỡng năng lực làm bài cảm thụ văn học cho học sinh lớp 5

1. MỞ ĐẦU

1.1. Lí do chọn đề tài

Không thể phủ nhận rằng: “Văn học là nhân học”, “Dạy văn là dạy cách làm người”, trong chương trình môn Tiếng Việt ở Tiểu học thông qua việc dạy học các tác phẩm văn học của các tác giả tiêu biểu nước ngoài và Việt Nam đã góp phần bồi dưỡng tâm hồn, xây dựng nhân cách và năng lực cảm thụ cho học sinh. Tuy nhiên, ngôn ngữ văn học hết sức cô đọng và giàu hình tượng. Để hiểu sâu sắc những vấn đề được tác giả tâm huyết thể hiện qua ngôn ngữ văn học nhiều khi không phải dễ, ngay cả đối với nhiều người lớn chúng ta nói gì đến các em học sinh Tiểu học khi mà vốn sống, vốn ngôn ngữ của các em tích luỹ chưa được nhiều.

Trong dạy học Tiếng Việt ở tiểu học, đọc hiểu văn bản văn chương hay còn gọi là cảm thụ văn học được xem là khó và khá thú vị. Đây là một năng lực bắt buộc cần phải có ở những học sinh có năng khiếu môn Tiếng Việt. Bởi vì, cùng với Luyện từ và câu và phần Tập làm văn, Cảm thụ văn học là một trong ba nội dung tạo nên một đề giao lưu cho học sinh có năng khiếu môn Tiếng Việt. Để có được kết quả bồi dưỡng nhằm nâng cao cả về số lượng và chất lượng cho học sinh có năng khiếu môn Tiếng Việt nhằm góp phần xây dựng một Trường tiểu học chất lượng cao trong xu thế hội nhập hiện nay thì việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho các em là rất cấp thiết. Nhưng để các em hiểu và cảm nhận vấn đề phụ thuộc rất nhiều vào vốn sống của các em nhất là đối với học sinh vùng cao – vùng dân tộc thiểu số. Là một giáo viên được nhà trường phân công đảm nhận bồi dưỡng học sinh có năng lực hoàn thành tốt  môn Tiếng Việt khối 5, tôi rất tâm huyết với vấn đề này và luôn băn khoăn, trăn trở làm sao để nâng cao chất lượng và hiệu quả cảm thụ văn học cho học sinh của mình. Sáng kiến: “Một số biện pháp bồi dưỡng năng lực làm bài cảm thụ văn học cho học sinh lớp 5” là kết quả của những trải nghiệm trong quá trình dạy học của bản thân tôi. Rất mong được sự đóng góp ý kiến của các bạn đồng nghiệp!

     1.2. Mục đích nghiên cứu

Nhận thức được tầm quan trọng của việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho  học sinh lớp 4 – 5 nói chung và học sinh có năng lực hoàn thành tốt môn Tiếng Việt lớp 4 – 5 nói riêng đã thôi thúc tôi tìm hiểu vấn đề để tìm cách giúp các em có được khả năng cảm thụ văn học một cách tốt hơn khi học về cảm thụ văn học trong quá trình bồi dưỡng năng lực môn Tiếng Việt.

      1.3. Đối tượng nghiên cứu

           Một số biện pháp bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học của học sinh lớp 5,  trường Tiểu học Tam Văn, Lang Chánh

     1.4. Phương pháp nghiên cứu

           Để thực hiện đề tài này tôi đã sử dụng một số phương pháp sau:

– Phương pháp điều tra khảo sát thực tế, thu thập thông tin. Ở đây phương pháp điều tra không chỉ dừng lại ở điều tra thực trạng mà phải điều tra từng giai đoạn trong suốt thời gian thực hiện sáng kiến. Ở mỗi giai đoạn tôi đều lấy kết quả đã đạt được để đối chứng với kết quả giai đoạn trước, với kết quả năm trước và cuối cùng đi tổng hợp số liệu và rút ra bài học kinh nghiệm.

– PP thống kê, xử lý số liệu. Sử dụng trong quá trình thống kê số liệu, so sánh kết quả trong từng giai đoạn khảo sát để phân tích, đối chứng kết quả.

– Phương pháp  nghiên cứu xây dựng cơ sở lý thuyết. Ngay sau khi nhận lớp bồi dưỡng, nhận thấy khả năng tiếp thu và làm bài của các em còn nhiều hạn chế, tôi đã tiến hành nghiên cứu và xây các cơ sở để tiến hành thực nghiệm vấn đề.

1. NỘI DUNG

     2.1. Cơ sở lí luận      

Học sinh Tiểu học thường học các phân môn của môn tiếng Việt đặc biệt là phần rèn luyện cảm thụ văn học cuối mỗi giờ. Trong khi khả năng của các em là chưa cùng một lúc chú ý đến được nhiều đối tượng và sự phát hiện cũng chưa cao nên việc duy trì sự tập trung chú ý 35 phút trong mỗi giờ học chưa cao. Do đó, để bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học, ươm mầm năng khiếu văn chương cũng như việc giúp các em cảm nhận được giá trị nghệ thuật, giá trị giáo dục trong mỗi bài văn, bài thơ, câu chuyện, giáo viên nên phối hợp linh hoạt các biện pháp, các con đường tiếp cận khác nhau. Hơn nữa các em chỉ có thể lĩnh hội được những giá trị trên khi các em đã được luyện đọc cũng như tìm hiểu kĩ và nắm được nội dung tác phẩm.

 Tư duy của trẻ em bậc tiểu học chuyển dần từ trực quan cụ thể sang tư duy trừu tượng, khái quát nhờ vào khả năng ngôn ngữ. Đó là giai đoạn lớp 4, lớp 5 khi hình thành khái niệm. Học sinh dựa vào những dấu hiệu phản ánh mối liên hệ và quan hệ bản chất giữa các sự vật, hiện tượng, các em đã biết xếp lại, phân tích, tổng hợp chúng. Từ đặc điểm này, chúng ta có thể xác lập được một hệ thống bài tập bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho các em. 

 Hiểu một cách đơn giản, cảm thụ văn học ở Tiểu học chính là tiếp nhận, hiểu và cảm nhận được văn chương, các hình ảnh văn chương, đặc điểm của ngôn ngữ văn chương. Hay nói cách khác, đó là sự cảm nhận những giá trị nổi bật, những điều sâu sắc, tế nhị và đẹp đẽ của văn học thể hiện trong tác phẩm (cuốn truyện, bài văn, bài thơ…) hay một bộ phận của tác phẩm (đoạn văn, đoạn thơ…) thậm chí một từ ngữ có giá trị trong câu văn, câu thơ.

Chủ đề tác phẩm thể hiện nội dung tác phẩm. Nắm vững chủ đề tác phẩm là cơ sở để hiểu tác phẩm. Điều này là cần thiết và vô cùng quan trọng trong việc hướng dẫn làm văn cảm thụ cho học sinh Tiểu học. 

Tư tưởng, ý nghĩa của các tác phẩm văn học được thể hiện qua nội dung của tác phẩm. Trong tác phẩm của mình, các tác giả thường sử dụng các biện pháp nghệ thuật để thể hiện nội dung ấy. Các đề bài làm văn cảm thụ thường đưa ra các đoạn văn, đoạn thơ, tình tiết truyện để yêu cầu học sinh nêu nội dung hoặc phát hiện các yếu tố nghệ thuật được sử dụng trong các đoạn trích đó. Việc nắm vững và tìm ra các biện pháp nghệ thuật được sử dụng trong đoạn thơ, đoạn văn, bài văn, bài thơ sẽ là một chìa khoá quan trọng để các em làm tốt bài văn cảm thụ.

2.2. Thực trạng

     * Về phía giáo viên: Các tác phẩm văn học được chọn dạy ở Tiểu học là các tác phẩm ngắn, đoạn văn, đoạn thơ và chủ yếu được tiến hành qua tiết Tập đọc với thời lượng không nhiều (chỉ từ 35 – 40 phút). Đây là một hạn chế không nhỏ tới việc giáo viên bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh, giáo viên không đủ thời gian giúp học sinh lĩnh hội, tiếp thu đầy đủ ý nghĩa, giá trị sâu sắc của các tác phẩm văn học. 

Bên cạnh đó số lượng và chất lượng học sinh có năng lực học tốt môn Tiếng Việt trong nhà trường còn thấp dẫn đến giáo viên chưa chú trọng vào việc dạy cho học sinh cảm thụ văn học. Dẫn đến một số hạn chế sau:

– Giáo viên chưa hệ thống được các chủ điểm trong phân môn tập đọc ở các lớp 4, 5.

– Chưa cung cấp cho học sinh được các biện pháp tu từ thường gặp trong các bài đọc.

– Chưa nắm bắt đầy đủ các dạng bài tập cảm thụ ở tiểu học để cung cấp cho học sinh.

– Không dạy cho học sinh các bước và các cách cảm thụ một đoạn văn, đoạn thơ mà chỉ dạy theo cảm hứng và suy nghĩ của học sinh.

– Giáo viên chưa chú trọng vào việc dẫn dắt học sinh tìm hiểu nội dung mà để học sinh đọc rồi hướng dẫn một cách chung chung. 

* Về phía học sinh: Phần đa học sinh còn ngại học Tiếng Việt nói chung và nhất là cảm thụ văn học nói riêng vì phải viết nhiều, suy nghĩ phải tập trung cao mà không phải học sinh nào cũng có khả năng và đầy đủ kiến thức để cảm thụ được văn học. Đặc biệt, đối với học sinh là học sinh dân tộc thiểu số vốn sống, vốn ngôn ngữ của các em còn nghèo nàn, khả năng học Tiếng Việt còn nhiều hạn chế. Vì vậy dẫn đến khả năng làm bài cảm thụ của các em còn gặp nhiều khó khăn. 

Bên cạnh đó, vì chưa được tìm hiểu nên các em không nhận ra được các biện pháp nghệ thuật tu từ trong đoạn văn, đoạn thơ cũng như cách thức làm bài dẫn đến chỉ đọc và hiểu gì viết đó nên nội dung còn sơ sài, trình tự chưa hợp lý, bố cục chưa chặt chẽ.

* Về phía phụ huynh: Là vùng dân tộc thiểu số, trình độ dân trí chưa cao nên việc giúp đỡ con em trong quá trình học tập còn nhiều hạn chế. Với cảm thụ văn học phụ huynh không thể giúp học sinh được mà chỉ là do giáo viên và khả năng của các em.

    Qua thực tiễn dạy học, tôi nhận thấy: Việc dạy – học của giáo viên và học sinh chủ yếu được tiến hành qua tiết Tập đọc thông qua việc tìm hiểu tác phẩm với các câu hỏi trong sách giáo khoa bằng lối hỏi đáp. Đồng thời với những học sinh có năng khiếu học tập môn Tiếng Việt đòi hỏi các em phải hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm nhưng trong khi dạy cảm thụ cho học sinh thì phần lớn là giáo viên hướng dẫn chung chung và các em tự hiểu gì viết nấy.  Điều này dẫn đến chất lượng, hiệu quả dạy học không cao; không mở rộng được phạm vi tiếp cận các tác phẩm văn học qua các bài tập đọc hay các tác phẩm ngoài nhà trường trong khi học sinh rất có nhu cầu và thực tế các em đã tiếp cận với nhiều tác phẩm khác. 

   Từ thực trạng dạy học như trên, tôi nhận thấy: Khả năng hiểu tác phẩm, tích luỹ vốn ngôn ngữ văn học và vận  dụng chúng trong quá trình học tập và giao tiếp của học sinh không cao. Dẫn đến kết quả làm bài cảm thụ của các em chưa được tốt.

   Để nắm vững tình hình học tập của học sinh, tạo điều kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu, triển khai sáng kiến, tôi đã tiến hành khảo sát chất lượng học sinh lớp bồi dưỡng học sinh môn Tiếng Việt do tôi phụ trách năm học ………sau một tuần học, kết quả thu được như sau (các em được chọn là những em vào diện học tốt nhất của các lớp):

  Từ kết quả thu được, để nâng cao năng lực cảm thụ văn học cho học sinh, tôi đã mạnh dạn tìm hiểu nội dung cảm thụ văn học ở Tiểu học và vận dụng vào quá trình dạy học của mình.

2.3. Các biện pháp thực hiện

Biện pháp 1. Hệ thống các chủ đề được dạy trong môn Tiếng Việt ở lớp 4, 5.

     Để làm được bài văn cảm thụ, người viết phải nắm vững nội dung, tư tưởng của tác phẩm hay nói cách khác là nắm được chủ đề của tác phẩm. Việc nắm vững chủ đề của tác phẩm văn học là một khó khăn đầu tiên mà học sinh gặp phải khi tiến hành làm bài văn cảm thụ. Vì vậy, mở đầu phần hướng dẫn học sinh làm bài cảm thụ văn học, tôi cho học sinh hệ thống lại các chủ đề được giảng dạy ở  lớp 4,  5:

   Các bài Tập đọc ở lớp 4, 5 thường  xoay quanh các chủ đề:

– Vẻ đẹp và tình yêu quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc.

– Tình cảm con người: Tình cảm gia đình (tình mẹ con, cha mẹ với con cái, tình cảm anh chị em…), tình cảm thầy trò, tình yêu thương đối với những người xung quanh, với Bác Hồ, tình yêu cuộc sống.

– Mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên; những mơ ước của thiếu nhi, khao khát khám phá, chinh phục thế giới.

  Cụ thể: 

Lớp 4: Các bài Tập đọc được chia thành 10 chủ điểm: 

Thương người như thể thương thân; Măng mọc thẳng; Trên đôi cánh ước mơ; Có chí thì nên; Tiếng sáo diều; Người ta là hoa đất; Vẻ đẹp muôn màu; Những người quả cảm; Khám phá thế giới; Tình yêu cuộc sống.

Lớp 5: Các bài Tập đọc được chia thành 10 chủ điểm: 

Việt Nam – Tổ quốc em; Cánh chim hoà bình; Con người với thiên nhiên; Giữ lấy màu xanh; Vì hạnh phúc con người; Người công dân; Vì cuộc sống thanh bình; Nhớ nguồn; Nam và nữ; Những chủ nhân tương lai.a