SKKN Một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy – Học phân môn Địa lí Lớp 5

PHẦN 1:  MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Phần Địa lí (trong phân môn Lịch sử và Địa lí lớp 5) nhằm giúp cho học sinh hiểu biết về thiên nhiên, về môi trường sống xung quanh, cung cấp cho học sinh một số kiến thức cơ bản, thiết thực về các sự vật, hiện tượng và các mối quan hệ Địa lí ở Việt Nam cũng như  một số nước đại diện cho các châu lục trên thế giới. Học sinh đến với môn Địa lí là học sinh được hình thành kỹ năng quan sát sự vật, hiện tượng, thu thập tìm kiếm tư liệu Địa lí từ sách giáo khoa, trong cuộc sống gần gũi học sinh; học sinh biết trình bày kết quả học tập qua nhiều hình thức: lời nói, bài viết, hình vẽ, sơ đồ, bảng thống kê … Để từ những giờ học trên lớp, các em biết đem về vận dụng vào cuộc sống phong phú, từ đó hình thành được ở các em thái độ ham học hỏi, tìm hiểu để biết về quê hương, đất nước, môi trường xung quanh, thêm yêu thiên nhiên, yêu con người, yêu quê hương, đất nước và khát khao được học để trở nên con người có ích cho gia đình, xã hội, trở nên con người năng động, sáng tạo, đem hết sức mình để góp phần xây dựng một đất nước Việt Nam văn minh giàu mạnh hơn. 

Muốn giáo dục cho học sinh lớp 5 có những hiểu biết về địa lí Việt Nam và thế giới thì trước hết phải tạo được tình cảm hứng thú học môn Địa lí ở mỗi em. Qua nhiều năm giảng dạy khối lớp 5, tôi thấy việc dạy và học địa lí còn khó với giáo viên và có phần tẻ nhạt với học sinh. Vì đa số phụ huynh và học sinh đều quan niệm Địa lý chỉ là môn phụ. Giáo viên cũng chưa thực sự đầu tư nhiều vào phân môn này để thu hút học sinh. Khi dạy giờ Địa lí, đa số giáo viên chỉ sử dụng các thiết bị dạy học địa lí để minh họa cho lời giảng mà ít chú ý đến chức năng nguồn tri thức của chúng, tức là không chú ý đến việc cho học sinh khai thác kiến thức từ các nguồn này. Bên cạnh đó, còn có giáo viên còn chưa vận dụng tổ chức các hình thức học tập cho các em học sinh. 

Vì vậy: Làm thế nào để dạy tốt phân môn Địa lí ở trường Tiểu học ? Làm thế nào để giáo viên truyền thụ hết kiến thức khai thác trong sách giáo khoa, khai thác trong thiết bị đồ dùng ? Làm thế nào để Địa lý không chỉ cung cấp kiến thức cơ bản cần thiết mà còn là bộ môn khoa học hấp dẫn học sinh?……. là một vấn đề lớn đòi hỏi tâm huyết và sự sẻ chia của các nhà giáo, nhất là những người giáo viên trực tiếp giảng dạy ở Tiểu học. 

Chính vì những lí do trên, là một giáo viên được phân công giảng dạy nhiều năm ở lớp 5 tôi đã mạnh dạn chọn đề tài:“ Một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy – học phân môn Địa lí Lớp 5’’ – Một đề tài ít giáo viên đề cập đến.

2. Mục đích nghiên cứu

Tìm hiểu “ Một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy – học phân môn Địa lí Lớp 5’’ với hy vọng phần nào giúp bản thân, đồng nghiệp dạy tốt hơn phân môn Địa lí, để Địa lí không xa lạ chán nản với học sinh, để góp phần nhỏ bé xây dựng một nền móng vững chắc cho đất nước từ những lớp học sinh hoàn thiện về mặt trí thức và nhân cách. Vì có biết có hiểu, có quan tâm đến Địa lí thì các em mới yêu mến quê hương đất nước, yêu những gì mà thiên nhiên đã ban tặng cho con người. Từ đó các em sẽ tích cực, tự nguyện tham gia xây dựng đất nước, tự hào làm rạng danh nước Việt, sánh vai với các cường quốc năm châu.

3. Đối tượng nghiên cứu

Nghiên cứu Sách giáo khoa Địa lí lớp 5; Quá trình dạy – học phân môn Địa lí lớp 5 ở Trường Tiểu học Thị trấn Quán Lào để tìm ra một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy học phân môn Địa lí Lớp 5.

4. Phương pháp nghiên cứu

      Qua quá trình thực dạy tôi đưa ra một số phương pháp nghiên cứu là:

– Phương pháp nghiên cứu tài liệu.

– Phương pháp vấn đáp.

   – Phương pháp thực nghiệm.

    – Phương pháp tổ chức trò chơi.

PHẦN 2 :  NỘI DUNG

1. Cơ sở lí luận

Chức năng trọng yếu của giáo dục là hình thành và phát triển nhân cách con người toàn diện. Lực lượng chủ yếu đảm nhận và thực hiện chức năng ấy là đội ngũ giáo viên. 

Chương trình địa lí lớp 5 bao gồm 2 nội dung cơ bản:

Địa lí Việt Nam: Học sinh học về địa lí Tổ quốc một cách có hệ thống. Từ địa lí tự nhiên đến dân cư, kinh tế nhằm giúp cho học sinh có được các kiến thức mang tính khái quát về đất nước Việt Nam, đồng thời có một số kĩ năng, phương pháp tìm hiểu về địa lí một quốc gia, một lãnh thổ cụ thể và tăng thêm tình yêu quê hương đất nước.

Địa lí thế giới: Học sinh học về địa lí các châu lục, một số quốc gia tiêu biểu trên thế giới. Phần nội dung này giúp học sinh mở rộng tầm nhìn ra thế giới bên ngoài và giúp các em biết được một số phương pháp, kĩ năng tìm hiểu địa lí một châu lục. Tuy nhiên còn có thêm bài học về các đại dương trên thế giới để học sinh có cái nhìn tổng thể về bề mặt Trái đất.

Để học sinh nắm được nội dung của chương trình, hình thành được các kĩ năng địa lí thì đòi hỏi người giáo viên phải có vốn kiến thức địa lí vững vàng, nắm vững mục tiêu của chương trình, của mỗi bài dạy, phải chuẩn bị bài và đồ dùng dạy học chu đáo và quan trọng là biết lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp với mỗi tiết dạy. Người giáo viên biết kết hợp nhuần nhuyễn, hợp lí và khoa học các phương pháp sẽ làm học sinh thích thú và hào hứng tham gia học tập một cách tích cực. Như Hêghen đã nói : “ Phương pháp là sự vận động bên trong của nội dung”. Vì thế phương pháp dạy học là hệ thống những cách thức hoạt động bao gồm các hành động và thao tác của giáo viên, học sinh nhằm thực hiện tốt mục đích và nhiệm vụ học tập.

Mặt khác như chúng ta đã biết đối với học sinh tiểu học việc ghi nhớ thì rất nhanh nhưng để nhớ một nội dung, một vấn đề nào đó thì lại rất khó cho nên các nhà khoa học đã nhận định rằng lứa tuổi học sinh tiểu học là lứa tuổi “Chóng nhớ, mau quên”. Muốn học sinh nhớ được vấn đề nào đó thì ngoài việc thường xuyên phải củng cố, ôn tập về nội dung cần nhất thì việc tạo cho các em cảm giác hứng thú và say mê với nội dung cần ghi nhớ, chắc chắn rằng các em sẽ dễ tiếp thu, dễ nhớ và nhớ lâu hơn. Đồng thời lứa tuổi học sinh tiểu học là lứa tuổi mang đặc điểm nhận thức, tư duy trực quan và cụ thể. Các em không những nhận thức tốt các vấn đề mang tính cụ thể mà còn rất có hứng thú khi khai thác, tìm hiểu các vấn đề mang tính cụ thể, đồng thời các em cũng rất ưa thích các vấn đề trực quan mang tính bắt mắt mà các em có thể quan sát một cách dễ dàng.

Trên cơ sở đó tôi đã tìm hiểu, nghiên cứu một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy học đị lí lớp 5.

2. Thực trạng của việc dạy – học Địa lí lớp 5

2.1. Khi học địa lí, kĩ năng sử dụng bản đồ, lược đồ của học sinh chưa tốt. 

Để hình thành,  khắc sâu các biểu tượng và khái niệm địa lí phải hướng dẫn cho học sinh có kĩ năng quan sát bản đồ, lược đồ. Hiện nay, do chưa thấy được tầm quan trọng của việc sử dụng bản đồ, lược đồ nhiều giáo viên khi dạy phân môn Địa lí chỉ sử dụng bản đồ, lược đồ để minh họa cho lời giảng của mình, ít chú ý đến việc cho học sinh khai thác kiến thức từ các nguồn này. Còn học sinh – các em chủ yếu dựa vào kênh chữ để phát biểu, trình bày. Vì vậy, vấn đề kĩ năng thực hành Địa lí của học sinh không được thực hiện thường xuyên, các em nắm bài không sâu, không chắc chắn.

2.2. Việc sử dụng tranh ảnh, thông tin,…. trong các tiết dạy đạt hiệu quả chưa cao. 

Hầu như trong các tiết dạy, giáo viên chỉ sử dụng tranh ảnh, thông tin có sẵn trong sách giáo khoa mà chưa chú ý đến việc sưu tầm, cập nhật thông tin, tranh ảnh trên các phương tiện thông tin đại chúng để đưa vào bài dạy,…. Bởi vậy chất lượng học tập ở các tiết học chưa cao, học sinh chỉ đọc thuộc nội dung phần ghi nhớ cuối bài, ít quan tâm đến khai thác kiến thức ở kênh hình để thấy được cái hay, cái đẹp, cái thực tế của môn học … Tất cả những điều đó dẫn đến khi học tiết Địa lí các em không có sự liên hệ thực tế, không có sự hứng thú học tập, tiếp thu bài một cách thụ động.

2.3. Việc lựa chon trò chơi học tập ở các tiết học địa lí chưa thật phong phú và phù hợp với bài dạy và đối tượng học sinh. 

Trong thực tế, một số giáo viên chưa đầu tư nhiều vào tiết dạy Địa lí, xem nhẹ phân môn này, coi Địa lí chỉ là môn phụ, dẫn đến việc lựa chọn trò chơi Địa lí chưa phù hợp với nội dung bài học hay chỉ tổ chức trò chơi một cách qua loa, chưa xác định rõ mục tiêu của trò chơi, cách tổ chức chơi gây ra sự nhàm chán cho học sinh.

Từ những thực trạng cơ bản đã nêu trên, ngay từ đầu năm học, khi chọn nghiên cứu đề tài này, tôi đã tiến hành khảo sát các em học sinh lớp chủ nhiệm – 5C. Tôi thấy nhiều em chưa biết chơi và chủ động tham gia các trò chơi học tập; chưa biết cách sử dụng bản đồ, lược đồ để khai thác nội dung bài học; chưa có ý thức sưu tầm thông tin, tranh ảnh liên quan đến bài học dẫn đến việc nắm kiến thức Địa lí của học sinh còn hạn chế. Cụ thể như sau:

Bảng 1

3. Một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy – học phân môn Địa lí lớp 5

3.1. Rèn kĩ năng sử dụng bản đồ, lược đồ cho học sinh

Về mặt kiến thức, bản đồ có khả năng phản ánh sự phân bố và mối quan hệ của các đối tượng địa lí trên bề mặt trái đất một cách cụ thể mà không một phương tiện nào khác có thể làm được. 

Về phương pháp, bản đồ được coi là phương tiện trực quan giúp cho học sinh khai thác, củng cố tri thức và phát triển tư duy trong quá trình học địa lí. 

Bản đồ vừa là phương tiện trực quan vừa là nguồn tri thức quan trọng, chiếm một số lượng nhiều nhất trong hệ thống kênh hình ở phần Địa lí lớp 5. Vì vậy, việc hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ cho học sinh là biện pháp phải thực hiện đầu tiên trong quá trình dạy học địa lí.

Tôi đã chú trọng việc hình thành và phát triển ở học sinh một số kĩ năng sử dụng bản đồ như: xác định phương hướng trên bản đồ, đọc bản đồ, xác lập mối quan hệ Địa lí đơn giản giữa các yếu tố và các thành phần như: địa hình, khí hậu, sông ngòi; thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người,… 

  3.1.1. Rèn luyện kĩ năng xác định phương hướng trên bản đồ.

Việc xác định vị trí địa lí hoặc mô tả một đối tượng địa lí trên bản đồ sẽ khó khăn hoặc sai lệch nếu không nắm được cách xác định phương hướng trên bản đồ. Đầu tiên, tôi yêu cầu các em thuộc và nhớ các qui định về phương hướng trên bản đồ: Phía trên bản đồ là hướng Bắc, phía dưới là hướng Nam, bên phải là hướng Đông, bên trái là hướng Tây. Khi biết bốn hướng chính thì cũng tìm ra các hướng phụ khác trên bản đồ, ví dụ giữa Bắc và Đông là Đông Bắc, giữa Tây và Nam là Tây Nam,…. Chính nhờ việc xác định được các hướng trên bản đồ sẽ giúp các em nắm được vị trí của các nước, các châu lục thể hiện trên bản đồ, lược đồ một cách dễ dàng. 

Ví dụ :   Quan sát Lược đồ các châu lục và đại dương (Bài 17: Châu Á), nếu nắm vững phương hướng trên bản đồ các em dễ dàng biết được: Châu Á nằm ở bán cầu Bắc, phía Bắc giáp Bắc Băng Dương, phía Đông giáp Thái Bình Dương, phía Nam giáp Ấn Độ Dương, phía Tây Nam giáp châu Phi, phía Tây và Tây Bắc giáp châu Âu.

3.1.2. Rèn luyện kĩ năng đọc bản đồ.

Tôi luôn luôn nhắc nhở học sinh trước hết phải đọc tên bản đồ (hoặc lược đồ) để biết bản đồ (hoặc lược đồ) đó thể hiện nội dung gì ?

Ví dụ :  

– Bản đồ tự nhiên Việt Nam chủ yếu thể hiện các sự vật, hiện tượng tự nhiên của đất nước ta như: lãnh thổ, đồng bằng, sông, núi, biển, đảo,…

– Lược đồ giao thông Việt Nam chủ yếu thể hiện các loại hình giao thông Việt Nam, biết loại đường nào đi từ đâu đến đâu,….

Sau đó tìm hiểu kiến thức địa lí chứa đựng trong các kí hiệu ghi trên bản đồ. 

Ví dụ 1 : Khi cho học sinh quan sát Lược đồ một số khoáng sản Việt Nam, 

tôi đặt vấn đề: Em hãy chỉ trên lược đồ những nơi có mỏ sắt, mỏ thiếc, mỏ than, 

A-pa-tít, Bô- xít, dầu mỏ và khí tự nhiên?

Học sinh sẽ phải đọc bảng chú giải để nắm được các kí hiệu khoáng sản, tên mỏ khoáng sản, nơi có mỏ sau đó quan sát trên lược đồ và thấy được: Sắt có ở Yên Bái, Thái nguyên, Hà Tĩnh; thiếc có ở Cao Bằng; than có ở Quảng Ninh; A-pa-tít có ở Lào Cai, Bô- xít có ở Tây Nguyên, dầu mỏ và khí tự nhiên ở Biển Đông,…

Lược đồ một số khoáng sản Việt Nam

  Ví dụ 2: Khi cho học sinh quan sát Lược đồ phân bố rừng ở Việt Nam tôi đặt vấn đề: Dựa vào màu sắc của lược đồ, em hãy kể tên các loại rừng chính ở nước ta và xác định nơi phân bố của chúng?    

Học sinh đọc bảng chú giải và nắm được màu xanh lá cây đậm chỉ rừng rậm nhiệt đới, màu tím chỉ rừng ngập mặn. Từ đó quan sát trên lược đồ học sinh thấy được: Rừng rậm nhiệt đới phân bố chủ yếu ở vùng đồi núi, còn rừng ngập mặn ở ven biển,….   

3.1.3. Xác lập mối quan hệ Địa lí đơn giản giữa các yếu tố và các thành phần như: địa hình, khí hậu, sông ngòi; thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người,… 

Ví dụ 1:  Khi nêu lí do về sự khác biệt khí hậu giữa hai miền Nam – Bắc ở nước ta. Học sinh quan sát “Lược đồ khí hậu” của nước ta, phân tích và thấy được: Dãy núi Bạch Mã kéo dài ra đến biển nằm giữa hai thành phố Huế và Đà Nẵng tạo thành bức tường chắn gió. Khi gió mùa đông bắc thổi tới đây ít khi vượt qua được dãy núi này. Vì vậy phía bắc của núi (miền Bắc) có mùa đông lạnh còn phía Nam của dãy bạch Mã (miền Nam) khí hậu nóng quanh năm. Vì thế mà dãy Bạch Mã được coi là ranh giới khí hậu giữa hai miền Bắc – Nam.

Lược đồ khí hậu

Ví dụ 2 : Khi quan sát lược đồ tự nhiên châu Phi, qua màu sắc lược đồ học sinh thấy được: Đại bộ phận châu Phi có địa hình tương đối cao. Toàn bộ châu lục được coi như một cao nguyên khổng lồ trên các bồn địa lớn và với diện tích rộng lớn, nằm trong vòng đai nhiệt đới lại không có biển ăn sâu vào đất liền nên châu Phi có khí hậu nóng và khô bậc nhất thế giới.