SKKN Một số cách thức vận dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm nâng cao hiệu quả môn Giáo dục công dân cho học sinh lớp 7 (Bộ sách kết nối tri thức)

1. Mở đầu

1.1. Lý do chọn đề tài

Giáo dục công dân là một môn học có vị trí quan trọng trong  trường trung học, giúp học sinh hiểu được những chuẩn mực đạo đức và pháp luật cơ bản, phổ thông, thiết thực, phù hợp với lứa tuổi học sinh THCS trong các mối quan hệ với bản thân, với người khác, với công việc và với môi trường sống. Hiểu ý nghĩa của các chuẩn mực đối với sự phát triển của cá nhân, xã hội và cách thức rèn luyện để đạt được các chuẩn mực đó.

Không những thế môn Giáo dục công dân còn được khẳng định bởi chính nhiệm vụ và chức năng mà môn học đảm nhiệm. Chỉ thị của Bộ trưởng Bộ giáo dục và đào tạo đã chỉ rõ “Môn Giáo dục công dân có vị trí hàng đầu trong việc định hướng phát triển nhân cách học sinh”.  

Trong giảng dạy bài mới ở các trường THCS giáo viên bộ môn hầu như chỉ sử dụng phương phương pháp giảng giải cho học sinh. Do đó những kiến thức mà học sinh tiếp thu không sâu sắc, không biến những tri thức của Sách giáo khoa thành tri thức của mình dẫn đến tình trạng học “vẹt”. Không ít giáo viên chỉ “phát thanh lại Sách giáo khoa”. Nguyên nhân của tình trạng này là do giáo viên giảng dạy bộ môn Giáo dục công dân không biết kết hợp các phương pháp dạy học truyền thống với các phương pháp dạy học tích cực như: phương pháp nêu vấn đề, phương pháp trực quan, phương pháp đàm thoại…nên bài giảng tẻ nhạt, đơn điệu. Vì vậy ảnh hưởng đến việc truyền thụ kiến thức.

Tuy nhiên hạn chế không chỉ ở giáo viên mà còn biểu hiện ở Sách hướng dẫn giảng dạy môn học cũng chưa thật sự được quan tâm đến việc vận dụng đa dạng các phương pháp dạy học mới. Sách hướng dẫn chủ yếu nêu lên mục đích yêu cầu của bài giảng, một số gợi ý về nội dung và phương pháp mà giáo viên cần quan tâm. Sách không hướng dẫn cụ thể các phương pháp dạy học nêu ra trên đây. Vì vậy giáo viên chỉ vận dụng phương pháp giảng giải hoặc một vài phương pháp truyền thống khác.

Trong thực tế giảng dạy phương pháp giảng giải được giáo viên sử dụng phổ biến nhất. Các phương pháp dạy học khác như phương pháp luyện tập học sinh còn chưa định hình một cách rõ ràng. Đương nhiên mục đích luyện tập cho học sinh mà môn Giáo dục công dân thực hiện không nằm ngoài mục đích giáo dục của môn học này. Đó là giúp cho học sinh nắm vững tri thức của môn học và vận dụng tri thức đó vào cuộc sống. Nhiệm vụ giúp học sinh biết vận dụng tri thức môn học vào đời sống đúng là nhiệm vụ đặc trưng của bài tập thực hành. Tuy vậy, nhiều tiết luyện tập, bài tập Giáo dục công dân mới chỉ dừng lại ở nhận thức nội dung bài học. Không nhất thiết bài tập nào cũng phải nêu yêu cầu vận dụng, nhưng mỗi tiết luyện tập nên có các bài tập thực hành. 

Là một giáo viên đang giảng dạy môn Giáo dục công dân tại trường THCS. Từ thực trạng trên tôi mong muốn góp thêm một phần nhỏ bé vào việc hiểu sâu hơn việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực.

Chính vì vậy tôi mạnh dạn chọn đề tài: “Một số cách thức vận dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm nâng cao hiệu quả môn Giáo dục công dân cho học sinh lớp 7 (Bộ sách kết nối tri thức)” làm nội dung nghiên cứu sáng kiến kinh nghiệm.    

1.2. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu vấn đề này mục đích giúp cho giáo viên THCS thấy được việc vận dụng phương pháp dạy học mới vào thực tế giảng dạy môn GDCD sẽ đem lại hiệu quả cao hơn trong công tác giảng dạy.

Qua đó học sinh sẽ hiểu bài nhanh hơn, khắc sâu kiến thức hơn so với các phương pháp dạy học truyền thống.

Vì vậy hiện nay đổi mới phương pháp dạy học có ý nghĩa như một cuộc cách mạng về phương pháp. Chính cuộc cách mạng về phương pháp dạy học sẽ đem lại bộ mặt mới, sức sống mới cho giáo dục trong đó có giáo dục ở bậc THCS, đáp ứng yêu cầu của thời đại mới.   

1.3. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu là học sinh lớp 7 trường THCS …

1.4. Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lý thuyết

Phương pháp điều tra khảo sát thực tế thu thập thông tin

Phương pháp thực hành vận dụng thực tế

1.5. Những điểm mới trong sáng kiến kinh nghiệm 

Điểm mới của sáng kiến “Một số cách thức vận dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm nâng cao hiệu quả môn Giáo dục công dân cho học sinh lớp 7 (Bộ sách kết nối tri thức)” đó là gây được sự hứng thú cho học sinh, từ đó học sinh tiếp thu kiến thức một cách chủ động và đạt hiệu quả cao hơn trong quá trình lĩnh hội kiến thức.

2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm 

2.1. Cơ sở lí luận Lý luận 

Trong lịch sử giáo dục thế giới đã có nhiều nhà nghiên cứu đề cao vai trò tích cực của người học, xem người học là chủ thể của quá trình học tập.

Ở thế kỷ XVII Akô Mexki đã viết “giáo dục có mục đích đánh thức năng lực nhạy cảm, phán đoán đúng đắn, phát triển nhân cách…Hãy tìm ra phương pháp cho phép giáo viên dạy ít hơn, học sinh học nhiều hơn”. [1]

Gần đây người ta thường nhắc đến phương pháp dạy học “tích cực” tức là phương pháp dạy học “lấy người học làm trung tâm”. Khi phương pháp dạy học này được sử dụng thì đã tạo ra một cuộc “cách mạng” về đổi mới phương pháp dạy học.

Các nhà khoa học nước ta nói chung ủng hộ quan điểm “lấy học sinh làm trung tâm” vì nó phù hợp với phương châm hoạt động giáo dục nổi tiếng của nước ta “tất cả vì học sinh thân yêu”. Đó là phương châm đúng đắn và tiến bộ, lấy học sinh làm trung tâm tức là coi trọng chủ thể học tập là người học, coi trọng việc tự học, tự thân vận động, độc lập suy nghĩ, rèn luyện óc sáng tạo để thực hiện mục đích học tập của mình. Trong thực tiễn điều mà phương pháp dạy học tích cực quan tâm nhất là làm sao cho người học có đầy đủ động lực, hứng thú học tập, xem đó là hạnh phúc trong học hành. K.D.Liskinsky cho rằng “sự học tập mà không có hứng thú nào, chỉ do cưỡng bức phải làm, dù sự cưỡng bức đó được khai thác từ một nguồn tốt đẹp nhất là lòng yêu quý của giáo viên, cũng sẽ giết chết hứng thú học tập, ở học sinh mà thiếu cái đó thì học sinh không thể đi xa được, còn học tập chỉ dựa trên hứng thú sẽ không tạo khả năng rèn luyện tính tự chủ và ý chí học sinh. Bởi vì không phải mọi cái học tập đều thích thú cả và sẽ có nhiều điều cần đến sức mạnh của ý chí mới được”. Có như vậy giáo dục mới đáp ứng được nhu cầu của xã hội hiện đại.

2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm

Trong những năm qua, quá trình giảng dạy môn Giáo dục công dân ở trường THCS, giáo viên chủ yếu sử dụng hệ thống phương pháp dạy học truyền thống.

– Thầy (người trao) cho học sinh.

– Trò (người nhận) thụ động tiếp thu những gì thầy truyền đạt.

– Khách thể: tái hiện, lặp lại, học thuộc lòng.

                                                  Khách thể tái hiện

                              Thầy chủ thể                      Trò thụ động

Về phương pháp dạy học môn Giáo dục công dân hiện nay phần nhiều còn mang tính thụ động, chưa phát huy được tính tích cực, chủ động sáng tạo nên hiệu quả dạy học chưa cao.

Qua khảo sát 1 lớp 34 học sinh thu được kết quả như sau:

– Chủ động tìm hiểu kiến thức 6.

– Thụ động tiếp thu kiến thức 28

– Học thuộc và hiểu bài 6.

– Học thuộc nhưng chưa hiểu bài “Học vẹt” 20.

– Không hiểu bài là 8

2.3. Các giải pháp giải quyết vấn đề

Từ những thực trạng nêu trên, để nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Giáo dục công dân đòi hỏi giáo viên phải vận dụng tốt các phương pháp dạy học tích cực, tập trung vào những giải pháp chủ yếu sau:

Một là. Giáo viên phải nắm vững đặc điểm học sinh cả về tâm lý và khả năng trí tuệ, học lực để vận dụng các phương pháp dạy học tích cực. Những vấn đề khó hoặc quá dễ đều dẫn đến việc học sinh chán học, không có hứng thú tìm tòi, tư duy.

Hai là. Giáo viên nắm vững mục đích, yêu cầu, những nội dung của bài giảng để xác định nội dung trọng tâm và chọn lựa những tình huống đưa học sinh vào vấn đề cần tìm hiểu. Bởi vì trong một bài giảng hoặc cùng một nội dung cần giảng nhưng có thể có nhiều tình huống khác nhau…Giáo viên phải đầu tư thời gian, công sức để nghiên cứu bài giảng, lựa chọn tình huống, hình dung trước các giai đoạn của việc vận dụng các phương pháp dạy học tích cực, lường trước những khó khăn có thể xảy ra.

Ba là. Đội ngũ giáo viên phải được đào tạo chính quy để có trình độ chuyên môn nghiệp vụ vững vàng. Phương pháp dạy học tích cực đòi hỏi ở giáo viên trình độ lành nghề, óc sáng tạo để đáp ứng vai trò là người khởi xướng, động viên, xúc tác, hướng dẫn, trợ giúp để đảm bảo sự nỗ lực của học sinh trong học tập cũng như có định hướng phát triển cho các em.

Bốn là. Sách giáo viên cần giảm bớt những câu trả lời sẵn về các vấn đề nêu ra, giảm bớt phần tóm tắt bài học làm sẵn cho học sinh, tăng phần gợi ý để học sinh tự nghiên cứu bài học.

Năm là. Một nguyên tắc dạy học mà giáo viên phải tuân thủ khi vận dụng phương pháp dạy học tích cực là phải vận dụng kết hợp với các phương pháp dạy học truyền thống, dẫu rằng phương pháp dạy học tích cực có ưu thế nhưng cũng không vì vậy mà chúng ta tuyệt đối hoá nó tách ra khỏi hệ thống các phương pháp dạy học môn Giáo dục công dân. Mà muốn tạo nên sự uyển chuyển bài giảng, tính sinh động của bài học giáo viên phải kết hợp hài hoà các phương pháp dạy học để phát huy được ưu điểm khắc phục những hạn chế của chúng. Có như vậy bài giảng mới thực sự lôi cuốn học sinh, khơi dậy được những tiềm năng, trí sáng tạo, khả năng tư duy nhạy bén của các em.

Sáu là. Việc vận dụng phương pháp dạy học tích cực vào giảng dạy môn Giáo dục công dân đòi hỏi phải đáp ứng những yêu cầu toàn diện, đó là yêu cầu đối với giáo viên và học sinh.

Bảy là. Ngoài kiến thức đặc thù của bộ môn người giáo viên cần phải có sự am hiểu thêm về các bộ môn khác vì đó là điều kiện cơ bản để làm sáng tỏ một số vấn đề liên quan đến môn giáo dục công dân, đồng thời cũng góp phần làm sinh động, phong phú thêm cho giờ dạy, tạo hứng thú cho học sinh.

2.3.1. Các biện pháp để tổ chức thực hiện

Để vận dụng tốt phương pháp dạy học tích cực cần thực hiện tốt các biện pháp sau:

1. Đối với giáo viên

Việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực đòi hỏi một số điều kiện trong đó quan trọng là giáo viên.

Giáo viên phải được đào tạo chu đáo đúng chuyên môn, vừa có tri thức liên môn sâu rộng, vừa có trình độ sư phạm lành nghề, biết vận dụng các phương pháp dạy học, có thể định hướng sự phát triển của học sinh nhưng cũng đảm bảo sự chủ động của học sinh trong hoạt động học tập. Phương pháp dạy học tích cực đòi hỏi giáo viên phải chủ động tổ chức giờ giảng, sử dụng phương pháp gợi mở, tạo tình huống có vấn đề…đưa học sinh vào công việc nhằm tập dượt khả năng khám phá ra các tri thức mới của các em. Những phương pháp dạy học này sẽ kích thích tính năng động, sáng tạo của học sinh và do vậy không khí lớp học sẽ rất sôi động. Qua việc nêu, giải quyết vấn đề, phản biện vấn đề, học sinh sẽ động não, sẽ tham gia đóng góp ý kiến, tranh luận, khi vấn đề được kết luận thì học sinh đã am hiểu, tiếp thu tri thức mới với hiệu quả chất lượng cao.

Phương pháp này đòi hỏi giáo viên phải có trình độ chuyên môn và nghiệp vụ sư phạm giỏi. Giáo viên phải làm thức tỉnh được các sức mạnh của học sinh hướng theo ý đồ sư phạm của giáo viên, nâng cao tính tự giác, say mê học tập của học sinh.

Đồng thời giáo viên phải biết vận dụng kết hợp các phương pháp dạy học tích cực như phương pháp nêu vấn đề, động não, thảo luận…với các phương pháp truyền thống. Giáo viên không được tuyệt đối hoá bất cứ một phương pháp dạy học nào, bởi vì không có phương pháp nào là vạn năng trong quá trình dạy học.

Giáo viên phải làm cho học sinh ý thức được tầm quan trọng của nhiệm vụ tự học đối với bộ môn Giáo dục công dân, từ đó tự giác học tập.

Rèn luyện cho học sinh cách tự học tài liệu, Sách giáo khoa trước khi nghe giảng, như vậy học sinh sẽ tiếp thu bài nhanh hơn.

Giáo viên giao nhiệm vụ cho từng học sinh và từng nhóm, nhiệm vụ giao phải cụ thể, yêu cầu phải rõ ràng. Khi giao nhiệm vụ giáo viên có những gợi ý cần thiết để học sinh suy nghĩ, tìm cách giải quyết vấn đề được giao.

Kiểm tra đánh giá việc thực hiện nhiệm vụ. Trong đó quá trình học sinh thực hiện công việc được giao, cần theo dõi xem học sinh có làm không? làm như thế nào? có gặp khó khăn gì không?

Tăng cường tổ chức các phương pháp luyện tập, thực hành, các hoạt động ngoài giờ lên lớp cho học sinh.

1. Đối với học sinh

Học sinh dưới sự chỉ đạo của giáo viên phải dần dần có những phẩm chất và năng lực thích ứng với phương pháp dạy học tích cực, giác ngộ mục tiêu học tập, phải xác định học tập là học tập cho mình. Từ đó các em học một cách tự nguyện, tự giác, có ý thức trách nhiệm với kết quả học tập. Các em biết học hỏi ở mọi nơi, mọi lúc, mọi cách, biết tiếp cận tri thức và chiếm lĩnh nó bằng khả năng của chính mình.

1. Đồ dùng dạy học

Để thực hiện tốt phương pháp dạy học tích cực thì một yêu cầu đặt ra nữa cũng không kém phần quan trọng đó là phải có phương tiện đồ dùng dạy học. Trong thời đại khoa học và công nghệ phát triển thì việc trang bị các phương tiện đồ dùng phục vụ cho công tác giảng dạy là cần thiết. Đồ dùng dạy học có tác dụng minh hoạ cụ thể cho nội dung bài học, giúp học sinh tin tưởng sâu sắc vào nội dung bài học. Ví dụ như tranh, ảnh minh họa, đồ dùng dạy học sẽ mô phỏng bài học làm cho bài học thêm sinh động. Đồ dùng phương tiện dạy học đòi hỏi giáo viên phải không ngừng tìm tòi, sưu tầm.

2.3.2. Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực môn giáo dục công dân lớp 7

a. Phương pháp thảo luận nhóm

Đây là phương pháp tổ chức cho học sinh học tập theo những nhóm nhỏ để các em cùng chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm, ý kiến nhằm giải quyết các vấn đề có liên quan đến nội dung học tập, tạo cơ hội cho các em được giao lưu học hỏi lẫn nhau, cùng hợp tác với nhau để giải quyết những nhiệm vụ chung. Khi giáo viên vận dụng phương pháp này nó sẽ có một số tác dụng như. Kiến thức của học sinh sẽ giảm bớt phần chủ quan, phiến diện, làm tăng tính khách quan khoa học, kiến thức trở nên sâu sắc, bền vững, dễ nhớ và nhớ nhanh hơn do được giao lưu học hỏi giữa các thành viên trong nhóm, nhờ không khí thảo luận cởi mở nên học sinh, đặc biệt là những em nhút nhát trước tập thể, hoặc chỗ đông người trở nên mạnh dạn hơn, các em học được cách trình bày ý kiến của mình, biết lắng nghe có phê phán ý kiến của bạn, từ đó giúp học sinh dễ hoà nhập vào cộng đồng nhóm, tạo cho các em sự tự tin, hứng thú trong học tập và sinh hoạt. Cũng từ phương pháp này sẽ giúp vốn hiểu biết và kinh nghiệm xã hội của học sinh thêm phong phú các kỹ năng giao tiếp và hợp tác được phát triển và ngày càng hoàn thiện hơn.

Khi sử dụng phương pháp này giáo viên cần tiến hành theo các bước sau đây:

– Giáo viên giới thiệu chủ đề thảo luận.

– Chia nhóm, giao nhiệm vụ cho mỗi nhóm, quy định thời gian và phân công vị trí làm việc cho mỗi nhóm.

– Các nhóm thảo luận giải quyết nhiệm vụ được giao.

– Đại diện từng nhóm thảo luận trình bày kết quả thảo luận của nhóm, các nhóm khác lắng nghe, quan sát, bình luận và bổ sung ý kiến.

– Giáo viên nhận xét và tổng kết nội dung thảo luận.

Tuy nhiên khi giao viên sử dụng phương pháp này cần lưu ý một số điểm sau.

– Nhiệm vụ thảo luận của các nhóm có thể giống hoặc khác nhau, khi câu hỏi thảo luận của các nhóm có tính độc lập với nhau.

– Cần quy định rõ thời gian thảo luận nhóm và thời gian trình bày kết quả thảo luận cho các nhóm.

– Kết quả thảo luận của các nhóm có thể được trình bày dưới nhiều hình thức như bằng lời, tranh vẽ, tiểu phẩm, văn bản viết ra giấy to…..Có thể do một người thay mặt nhóm hoặc do nhiều người trình bày.

– Mỗi nhóm cử một nhóm trưởng để điều khiển và một thư kí ghi lại kết quả thảo luận của cả nhóm.

– Trong quá trình học sinh thảo luận giáo viên cần đến các nhóm để quan sát, lắng nghe, gợi ý hoặc giúp đỡ học sinh khi cần thiết.

Ví dụ 1:

Khi dạy Bài 3: Học tập tự giác, tích cực trang 14 GDCD 7 Bộ sách Kết nối tri thức, tôi đã tiến hành sử dụng phương pháp thảo luận nhóm như sau:

– Lớp học có 34 học sinh 

– Chia lớp thành 3 nhóm, giáo viên chỉ định 11 học sinh một nhóm. 

– Cử đại diện của nhóm làm nhóm trưởng và thư ký.

– Giao nhiệm vụ thảo luận cho từng nhóm như sau.

Nhóm 1. Thế nào là học tập tự giác, tích cực?

Nhóm 2. Theo các em, tại sao cần học tập tự giác, tích cực?

Nhóm 3. Cần phải làm gì để thực hiện học tập tự giác, tích cực?

Thời gian thảo luận là 3 phút.

Sau đó đại diện nhóm trình bày kết quả thảo luận của nhóm mình, các nhóm khác quan sát, lắng nghe và bổ sung ý kiến.

Giáo viên tổng kết, nhận xét đồng thời nêu ra định hướng kiến thức cần đạt được qua các câu hỏi thảo luận. Thông qua các câu hỏi thảo luận giáo viên hình thành cho học sinh ý thức bản thân phải không ngừng học tập để nâng cao hiểu biết về tác hại, cách phòng tránh, sử dụng vũ khí các chất cháy, nổ, chất phóng xạ và độc hại.

 Ví dụ 2:

Khi dạy Bài 7: Phòng chống bạo lực học đường trang 38 GDCD 7 Bộ sách Kết nối tri thức, Tôi đã sử dụng phương pháp thảo luận nhóm như sau:

– Lớp học có 34 học sinh 

– Chia lớp thành 3 nhóm, giáo viên chỉ định 11 học sinh một nhóm, có thay đổi vị trí để học sinh được giao lưu với nhau. 

– Cử đại diện của nhóm làm nhóm trưởng và thư kí.

– Giao nhiệm vụ thảo luận cho từng nhóm như sau.

Nhóm 1. Bạo lực học đường là gì? 

Nhóm 2. Tác hại của bạo lực học đường?

Nhóm 3. Nêu những hành vi bạo lực học đường mà các em biết?

Thời gian thảo luận là 3 phút.

Sau đó đại diện nhóm trình bày kết quả thảo luận của nhóm mình, các nhóm khác quan sát, lắng nghe và bổ sung ý kiến.

Giáo viên tổng kết, nhận xét đồng thời nêu ra định hướng kiến thức cần đạt được trong các câu hỏi thảo luận là:

Thông qua phần thảo luận học sinh hiểu được tác hại và đưa ra được cách phòng tránh các hành vi bạo lực học đường có hiệu quả cao nhất.

* Ưu điểm của phương pháp thảo luận nhóm: Học sinh  được học cách cộng thác trên nhiều phương diện; Học sinh  được nêu quan điểm của mình, được nghe quan điểm của bạn khác trong nhóm, trong lớp; được trao đổi, bàn luận về các ý kiến khác nhau và đưa ra lời giải tối ưu cho nhiệm vụ được giao cho nhóm; Các thành viên trong nhóm chia sẻ các suy nghĩ, băn khoăn, kinh nghiệm, hiểu biết của bản thân, cùng nhau xây dựng nhận thức, thái độ mới và học hỏi lẫn nhau; Nhờ không khí thảo luận cởi mở nên hs, đặc biệt là những em nhút nhát, trở nên bạo dạn hơn; các em học được trình bày ý kiến của mình tạo cho các em sự tự tin, hứng thú trong học tập và sinh hoạt; Vốn hiểu biết và kinh nghiệm xã hội của hs thêm phong phú; kỹ năng giao tiếp, kĩ năng hợp tác của hs được phát triển.

* Nhược điểm của phương pháp thảo luận nhóm: Một số học sinh do nhút nhát hoặc vì một lý do nào đó không tham gia vào hoạt động chung cuả nhóm, nên nếu GV không phân công hợp lí có thể dẫn đến tình trạng chỉ có một vài học sinh khá tham gia còn đa số hs khác không hoạt động; Ý kiến các nhóm có thể quá phân tán hoặc mâu thuẫn gay gắt với nhau (nhất là đối với các môn Khoa học xã hội); Thời gian có thể bị kéo dài; Với những lớp có sĩ số đông hoặc lớp học chật hẹp, bàn ghế khó di chuyển thì khó tổ chức hoạt động nhóm. Khi tranh luận, dễ dẫn tới lớp ồn ào, ảnh hưởng đến các lớp khác.