SKKN Một số kinh nghiệm khai thác kênh hình sách giáo khoa trong giảng dạy phân môn Lịch sử lớp 4,5

I. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 

Mục tiêu giáo dục Tiểu học trong thời kỳ mới được xác định:“Giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đặc điểm, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học Trung học cơ sở”. Trên cơ sở đó, chương trình giáo dục Tiểu học được xây dựng toàn diện ở tất cả các môn học: Toán, Tiếng Việt, Khoa học, …Trong đó phân môn Lịch sử lớp 4, 5 có ý nghĩa và vị trí quan trọng, tạo nền tảng ban đầu đối với việc đào tạo thế hệ trẻ. Năm 1941, khi về nước trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Bác Hồ biên soạn tập “Lịch sử nước ta” và mở đầu bằng hai câu:      

                                       “Dân ta phải biết sử ta 

                              Cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam”. 

Mục tiêu của phần lịch sử trong chương trình Tiểu học là cung cấp cho học sinh một số kiến thức cơ bản, thiết thực về các sự kiện, hiện tượng, nhân vật tiêu biểu, tương đối có hệ thống theo dòng thời gian của lịch sử Việt Nam từ buổi đầu dựng nước cho đến những năm xây dựng nhà máy thủy điện Hòa Bình. Mối quan hệ giữa các sự kiện, nhân vật lịch sử trong quá khứ và hiện tại của xã hội loài người. Từ đó góp phần bồi dưỡng và phát triển ở học sinh thái độ và thói quen ham học hỏi, tìm hiểu để biết về môi trường xung quanh, yêu thiên nhiên, con người, yêu quê hương đất nước, lòng tự hào về truyền thống lịch sử dân tộc. Tôn trọng, bảo vệ các di tích lịch sử của đất nước. 

   Trong mỗi tiết học lịch sử việc yêu cầu học sinh nắm và thuật lại được các kiến thức lịch sử từ xa xưa là một công việc hết sức khó khăn. Nó đòi hỏi ở người thầy không những về kiến thức lịch sử mà người thầy còn phải có phương pháp dạy học phù hợp và thực sự lôi cuốn. Tham gia góp phần đắc lực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, giúp học sinh hiểu và đạt mục tiêu bài học phải kể đến vai trò của kênh hình sách giáo khoa. Đối với học sinh tiểu học vấn đề am hiểu lịch sử của học sinh còn hạn chế, mức độ tư duy của các em chậm, cho nên việc khai thác và sử dụng kênh hình của giáo viên là vô cùng cần thiết nhằm tạo biểu tượng lịch sử, khôi phục hình ảnh quá khứ giúp học sinh hiểu về lịch sử.  

  Xác định được vị trí của phân môn Lịch sử trong nội dung chương trình giáo dục Tiểu học và tầm quan trọng của kênh hình sách giáo khoa trong giảng dạy lịch sử lớp 4, 5 nên tôi mạnh dạn viết về “Một số kinh nghiệm khai thác kênh hình sách giáo khoa trong giảng dạy phân môn lịch sử lớp 4, 5”. 

 2. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài 

Nghiên cứu nội dung chương trình, mục tiêu của phân môn Lịch sử, mối 

quan hệ các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử tiêu biểu theo dòng thời gian của lịch sử Việt Nam từ buổi đầu dựng nước cho tới nay.  

Nghiên cứu phương pháp dạy học môn Lịch sử từ đó tìm ra phương pháp dạy học phù hợp với đối tượng học sinh. 

Cách sử dụng kênh hình sách giáo khoa giúp học sinh có ý thức tìm tòi, yêu thích lịch sử dân tộc, nâng cao chất lượng học tập của học sinh và làm nền tảng vững chắc cho những năm học tiếp theo.  

3 . Đối tượng nghiên cứu 

Học sinh các lớp 4, 5 tôi đã từng dạy những năm học: …

4. Phạm vi nghiên cứu 

Hoạt động học tập của học sinh và cách khai thác kênh hình trong sách giáo khoa, việc chuẩn bị giảng dạy của giáo viên khi dạy phân môn Lịch sử lớp 4, 5. 

5. Phương pháp nghiên cứu 

• Đọc tài liệu  
• Nhóm Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 
• Nhóm Phương pháp hỗ trợ thống kê 

 II. PHẦN NỘI DUNG 1. Cơ sở lí luận        

Mục tiêu học tập của môn Lịch sử nhằm hình thành và phát triển cho học sinh những kĩ năng cần thiết: nhận biết đúng đắn các nhân vật, sự kiện, hiện tượng lịch sử, biết trình bày lại kết quả học bằng lời nói, bài viết, sơ đồ, bảng thống kê, biết vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn đời sống. Đặc thù của môn Lịch sử là không thể trực tiếp quan sát các sự kiện, hiện tượng, nhân vật trong quá khứ. Mục đích của việc dạy học lịch sử không phải là cung cấp cho học sinh những kiến thức sẵn có trong sách giáo khoa mà mục đích cuối cùng là giúp học sinh biết tái hiện lại những vấn đề có liên quan để hiểu được lịch sử. 

Sử dụng kênh hình trong giảng dạy phân môn Lịch sử phát huy tính tích cực của các đối tượng nhằm tạo hứng thú và làm cho giờ học sinh động hơn. Khai thác và sử dụng hiệu quả bản đồ, lược đồ, tranh ảnh minh họa sách giáo khoa sẽ giúp giáo viên và học sinh tốn ít thời gian, công sức mà chất lượng dạy học trong từng bài có tính chiều sâu, đạt hiệu quả cao về mục tiêu của môn học. 

2. Thực trạng 

Động cơ học tập và hiểu biết lịch sử của học sinh chưa có.  

Xuất phát từ yêu cầu tổ chức tiết dạy có hiệu quả sinh động, gây hứng thú, phát huy tính tích cực cho học sinh trong quá trình dạy học Lịch sử. Việc sử dụng kênh hình để minh họa các sự kiện nhân vật kết hợp với lời nói truyền cảm có sức thuyết phục cao đối với học sinh sẽ làm cho bài giảng thêm phong phú, sinh động.  

a, Thuận lợi, khó khăn  * Thuận lợi: 

Trường Tiểu học Trần Phú, có sự chỉ đạo sát sao của Ban giám hiệu nhà trường nên ngay từ đầu năm học các em đã đi vào nề nếp có ý thức trong học tập cũng như các hoạt động khác.  

Bản thân nhiều năm liền dạy lớp 4, 5  

Về sách giáo khoa: màu sắc đẹp, kênh hình phong phú, kênh chữ rõ ràng,…Câu hỏi yêu cầu in nghiêng giúp giáo viên tổ chức cho học sinh khai thác thông tin dễ dàng. Hệ thống câu hỏi cuối bài tổng hợp được kiến thức của bài học. Phần nội dung bài học dễ học.  

Mục tiêu nội dung chương trình phù hợp với lứa tuổi học sinh Tiểu học.  

100% học sinh được học 2 buổi/ngày. Ngoài ra, các bậc phụ huynh cũng rất quan tâm đến việc học hành của con em mình, luôn tạo điều kiện cho các em học tập. 

* Khó khăn: 

• Về giáo viên: Ngại dạy phân môn Lịch sử. Một số  giáo viên không nắm chắc các nhân vật, sự kiện lịch sử. 
• Về học sinh: Chưa coi trọng phân môn Lịch sử, xem đây là môn phụ, chưa hiểu hết ý nghĩa của môn học. Phần đa bố mẹ các em có trình độ văn hoá thấp nên sự hướng dẫn các em còn nhiều hạn chế cả về thời gian và phương pháp học. 

b, Thành công, hạn chế * Thành công: 

Tìm ra được cách khai thác triệt để kênh hình SGK giúp các em dễ hiểu, nhớ lâu và nắm được bài ngay tại lớp. Học sinh không xem môn học này là môn phụ, có hứng thú học Lịch sử, có thêm kiến thức về Lịch sử. Giáo viên yêu thích phân môn này hơn, có hiểu biết sâu hơn về nội dung chương trình và một số kinh nghiệm trong dạy Lịch sử cho học sinh. 

* Hạn chế:  

Một số giáo viên chưa hiểu hết ý tưởng tác giả nên chưa khai thác triệt để các nội dung kênh hình trong sách giáo khoa, mới chỉ dừng lại ở mức độ giới thiệu là chủ yếu. Nhiều giáo viên nhận thức đầy đủ giá trị ý nghĩa của kênh hình nhưng lại ngại sử dụng, sợ mất thời gian,… Một số tiết học giáo viên chỉ huy động một số học sinh khá, giỏi trình bày lược đồ, bản đồ và khám phá tranh ảnh mà chưa giành cho đối tượng học sinh yếu kém. Cho nên đối tượng học sinh yếu kém ít được chú ý và không được tham gia hoạt động, điều này làm cho các em thêm tự ti về năng lực của mình và các em cảm thấy chán nản. 

c, Mặt mạnh, mặt yếu 

Đa số giáo viên đều có thể chủ động tổ chức được tiết dạy một cách thành thạo, tự tin. Giúp giáo viên tích lũy được vốn kiến thức về Lịch sử Việt Nam. Học sinh mạnh dạn, tự tin.  

Cách tổ chức dạy học của một số ít giáo viên vẫn còn mang tính hình thức, rập khuôn. Sĩ số lớp đông, số tiết thực dạy/tuần ít nên thời gian kèm cặp học sinh trong các tiết học chưa nhiều. 

d, Các nguyên nhân, các yếu tố tác động 

Trong quá trình dạy học có thể nói người giáo viên còn chưa có sự chú ý đúng mức tới việc làm thế nào để các đối tượng học sinh nắm vững được lượng kiến thức. Nguyên nhân là do giáo viên phải dạy nhiều môn, thời gian dành để nghiên cứu, tìm tòi những phương pháp dạy học phù hợp với đối tượng học sinh trong lớp còn hạn chế. Vì thế, chưa lôi cuốn được sự tập trung chú ý nghe giảng của học sinh. Bên cạnh đó nhận thức về vị trí, tầm quan trọng của môn học cũng chưa đầy đủ.  

Đặc trưng môn Lịch sử là đi nghiên cứu tìm hiểu từ xa đến gần, từ quá khứ đến hiện tại, từ đơn giản đến phức tạp, mang tính không lặp lại nên không tạo được hứng thú cho học sinh học tập và tìm hiểu lịch sử. 

e,  Phân tích đánh giá các vấn đề về thực trạng mà đề tài đã đặt ra 

Năm học 2010 – 2011đến nay, tôi được phân công dạy khối 4, 5 và trực tiếp giảng dạy phân môn Lịch sử. Trình độ học lực của các em tương đối đồng đều, có nhiều em đạt danh hiệu học sinh giỏi cấp trường, cấp huyện ở các môn Toán, tiếng Việt, tiếng Anh. Tuy nhiên với các em lớp 4 thì lịch sử lại là một phân môn mới và tương đối khó. Cho nên, khi dạy đến phân môn Lịch sử ở những tuần đầu, học sinh lúng túng trong quá trình tham gia xây dựng và tìm hiểu bài. Hơn thế nữa, tiết dạy mà không khai thác kênh hình sách giáo khoa thì chỉ có khoảng 25% số học sinh tích cực tham gia xây dựng bài, số còn lại hầu như tiếp thu bài một cách thụ động. Trao đổi với các động nghiệp trong tổ, tôi nhận thấy: 

* Về phía giáo viên: 

• Giáo viên giảng giải, thuyết minh quá nhiều nhằm mô tả lại các sự kiện lịch sử mà giờ dạy vẫn chưa đem lại hiệu quả cao. 
• Giáo viên chưa thấy hết vai trò quan trọng của hình ảnh minh họa, đôi khi còn ngại sử dụng. Do đó còn nhiều hạn chế, bất cập trong khai thác và sử dụng kênh hình ở tiết dạy Lịch sử. 
• Còn nhiều lúng túng trong các tiết dạy về lịch sử địa phương. 

 * Về phía học sinh: 

• Một số em có suy nghĩ không đúng về mục tiêu của môn lịch sử, không thích học lịch sử, coi lịch sử là môn “phụ”. 
• Học sinh ghi nhớ các sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử một cách máy móc, chóng quên, không hứng thú dẫn đến việc các em bị nhầm lẫn giữa sự kiện này với các sự kiện khác, thậm chí còn nhầm lẫn tên nhân vật lịch sử trong các giai đoạn lịch sử quan trọng. 

Ví dụ:  Trong cuộc thi “Rung chuông vàng” do Liên Đội tổ chức vào ngày 26/3, có một câu hỏi được đưa ra cho các học sinh khối 4, 5 như sau: Người làm nên chiến thắng lẫy lừng trên sông Như Nguyệt là ai?  

Một số em trả lời:    + Người đó là Trần Hưng Đạo. 

                                 + Người đó là Ngô Quyền. 

                                 + Người đó là Lê Lợi 

Do các em không nhớ mốc thời gian lịch sử có liên quan đến các nhân vật: Trần Hưng Đạo, triều Trần, đánh quân Mông –Nguyên; Ngô Quyền – năm 938, đánh quân Nam Hán; Lê Lợi, Thời Hậu Lê, đánh quân Minh nên dẫn đến tình trạng trả lời sai. 

 Đáp án: Lý Thường Kiệt (triều Lý, đánh quân Tống xâm lược lần thứ 2) 

• Các em thuật lại diễn biến của các cuộc kháng chiến, các trận đánh chưa đầy đủ các chi tiết quan trong, chưa hay. Số lượng học sinh biết thuật lại diễn biến của các cuộc kháng chiến là rất ít, chiếm khoảng 15 – 16 % tổng số học sinh của lớp. 
• Chưa có ý thức tìm tòi, khám phá thêm về một số thông tin hình ảnh, tư liệu khác có liên quan đến nhân vật, sự kiện lịch sử đã và đang học. 

3. Giải pháp, biện pháp 

3.1 Mục tiêu của giải pháp, biện pháp 

Việc khai thác kênh hình trong giảng dạy phân môn Lịch sử là một việc làm có hiệu quả nhằm gây hứng thú cho học sinh. Các kênh hình về bản đồ lịch sử, về nhân vật lịch sử với ưu thế của nó: rõ ràng, sinh động, dễ nhớ, dễ ấn tượng, dễ đi vào lòng người… sẽ là một thế mạnh trong việc hỗ trợ đắc lực cho việc truyền thụ kiến thức lịch sử, thông qua đó các em biết được cội nguồn của tổ tiên, cha ông, cội nguồn của dân tộc mình. Biết được tổ tiên, cha ông ta đã sống, chiến đấu, lao động như thế nào trong quá khứ để tạo nên đất nước hôm nay. Giúp học sinh phát triển các kĩ năng: tường thuật, miêu tả, kể chuyện, hoặc nêu đặc điểm của nhân vật lịch sử….   Từ đó các em biết yêu quý những gì mình đang có, biết ơn những người đã đem lại cuộc sống ấm no hạnh phúc cho chúng ta và tự hào về truyền thống dân tộc, cũng như biết mình phải có trách nhiệm là cần phải làm gì cho Tổ quốc thân yêu. 

3.2 Nội dung, điều kiện và cách thực hiện biện pháp, giải pháp 

3.2.1 Phân định dạng bài và các nhóm kênh hình trong sách giáo khoa đối với phân môn Lịch sử lớp 4,5 

* Dạng bài: Chương trình Lịch sử lớp 4, 5 được chia thành 3 dạng cơ bản sau: 

• Dạng 1: Cung cấp kiến thức về nhân vật lịch sử, các sự kiện lịch sử tiêu biểu trong quá trình dựng nước và giữ nước.( Từ buổi đầu dựng nước đến Hoàn thành thống nhất đất nước) 
• Dạng 2: Ôn tập – Kiểm tra. 
• Dạng 3: Tìm hiểu lịch sử địa phương (Phần này không có trong SGK, SGV). Giáo viên tự tìm hiểu và tái hiện lại cho học sinh biết được qua trình hình thành và phát triển của địa phương nơi em ở như thế nào,…