SKKN Một số kinh nghiệm tổ chức tốt hoạt động thực hành thí nghiệm trong môn Khoa học lớp 5

1. Mở đầu

1.1. Lí do chọn đề tài:

Chúng ta đều biết mục tiêu của nhà trường Tiểu học là giáo dục toàn diện cho trẻ từ 6 đến 11 tuổi. Tất cả các em học sinh bước vào ngôi trường Tiểu học, ngoài việc học Tiếng Việt, Toán, Đạo đức, các em còn được thầy cô trang bị kiến thức, kỹ năng sống, vốn hiểu biết về tự nhiên- xã hội thông qua các môn học khác. Trong đó, “Môn Khoa học giúp học sinh tìm hiểu các kiến thức khoa học đơn giản, cơ bản về con người và sức khỏe, về tự nhiên, con người với thế giới tự nhiên; chú trọng đến việc hình thành và phát triển các kĩ năng quan sát, dự đoán, nêu thắc mắc, đặt câu hỏi, tìm kiếm thông tin, phân tích, so sánh để giải đáp thắc mắc,.. đặc biệt chú trọng đến kĩ năng vận dụng kiến thức để ứng xử thích hợp trong cuộc sống.” . Như vậy, môn Khoa học bước đầu hình thành cho các em cách tư duy chặt chẽ mang tính khoa học thông qua một số kĩ năng như: quan sát, dự đoán, thực hành thí nghiệm, vận kiến thức khoa học vào cuộc sống và tiếp tục học tập sau này. Do đó, Khoa học là môn học quan trọng trong nhà trường Tiểu học. Hoạt động thực hành Thí nghiệm trong môn Khoa học lớp 5 chiếm thời lượng tương đối nhiều. Để làm được thí nghiệm thành công đòi hỏi học sinh phải có kĩ năng hợp tác, kĩ năng lập kế hoạch và kĩ năng thực hành thí nghiệm. Thí nghiệm thành công đồng nghĩa với việc học sinh có thể chiếm lĩnh kiến thức mới một cách tự nhiên, các em hiểu được bản chất vấn đề và sẽ ghi nhớ kiến thức một cách tương đối bền vững. Qua dự giờ thăm lớp tôi thấy nhiều học sinh còn lúng túng khi thực hành làm thí nghiệm. Các em không biết bắt đầu từ việc gì. Có em cứ chăm chăm làm thí nghiệm mà không cần biết làm thí nghiệm để rút ra nội dung bài học gì… Tất cả điều đó có thể khẳng định rằng học sinh chưa có kĩ năng thực hành thí nghiệm.

Là giáo viên dạy lớp 5, tôi luôn trăn trở để tìm ra biện pháp tổ chức hoạt động thực hành thí nghiệm trong môn Khoa học có hiệu quả giúp học sinh có kĩ năng thực hành thí nghiệm. Tạo điều kiện cho các em lĩnh hội kiến một cách dễ dàng, chủ động. Chính vì vậy, tôi đã tiến hành nghiên cứu “Một số kinh nghiệm tổ chức tốt hoạt động thực hành thí nghiệm trong môn Khoa học lớp 5 tại trường Tiểu học Vĩnh Hưng”.

1.2. Mục đích nghiên cứu:

Trên cơ sở thực tiễn việc học tập môn Khoa học của học sinh chưa phát huy tính chủ động tư duy, đề ra các biện pháp nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động sáng tạo tìm tòi kiến thức mới của học sinh.

– Giúp giáo viên:

+ Nhìn nhận lại sâu sắc hơn thực trạng dạy và học hoạt động thực hành thí nghiệm môn Khoa học của giáo viên và học sinh lớp 5 trường Tiểu học Vĩnh Hưng.

+ Áp dụng được một số biện pháp mà bản Sáng kiến kinh nghiệm đã trình bày vào quá trình dạy học nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động sáng tạo tìm tòi kiến thức mới của học sinh.

1.3. Đối tượng nghiên cứu:

Cách thức tổ chức hoạt động thực hành thí nghiệm môn Khoa học lớp 5 tại trường Tiểu học Vĩnh Hưng.

1.4. Phương pháp nghiên cứu:

– Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lý thuyết.

– Phương pháp điều tra khảo sát thực tế, thu thập thông tin.

– Phương pháp tổng kết kinh nghiệm.

2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm

2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm:

Từ xa xưa, người phương Đông đã có câu: “Tôi nghe và tôi quên, tôi nhìn và tôi nhớ, tôi làm và tôi hiểu” (Khổng Tử). Thật vậy, nếu chỉ được nghe, trong thoáng chốc ta sẽ quên ngay vấn đề được nghe (Nếu ta ghi nhớ vấn đề đó không chủ định). Song nếu ta quan sát sự vật hiện tượng ta sẽ nhớ lâu hơn. Và ta sẽ thông suốt được vấn đề nếu ta vừa được quan sát vừa được thực hành. Do vậy, trong quá trình dạy học, giáo viên cần thiết kế bài dạy, thiết kế các hoạt động học tập của học sinh theo quan điểm tích cực hóa hoạt động nhận thức của các em để các em được trải nghiệm. Có như vậy, học sinh mới hiểu bản chất của nội dung bài học và ghi nhớ kiến thức một cách bền vững. Đặc biệt là học sinh tiểu học, có đặc điểm là nhanh nhớ nhưng chóng quên, tư duy từ cụ thể sang trừu tượng nên tổ chức cho học sinh được tham gia thực hành có hiệu quả chính là giáo viên đã đưa học sinh vào trung tâm của quá trình dạy học theo phương pháp dạy học tích cực.

Thực hành thí nghiệm trong môn Khoa học lớp 5 là một hoạt động giúp học sinh chuyển từ tư duy cụ thể sang tư duy trừu tượng và ngược lại. Vì vậy, việc thực hành thí nghiệm giúp các em biết ứng dụng những điều đã học vào thực tế cuộc sống. Bên cạnh đó, khi tự tay làm thí nghiệm, tận mắt nhìn thấy những gì mình “làm ra”, các em sẽ tin tưởng hơn vào kiến thức mà mình đã học, tin vào khả năng thực sự của mình, hãnh diện với mọi người rằng mình “đã làm được” và mình “sẽ làm được”…. Trong quá trình làm thí nghiệm, đã tạo cơ hội cho học sinh tham gia luyện tập kiến thức và phát triển kĩ năng giao tiếp. Vì vậy việc hướng dẫn học sinh kĩ năng thực hành trong môn Khoa học là nhiệm vụ hết sức quan trọng của người thầy.

2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm:

2.2.1. Thực trạng học môn Khoa học của học sinh lớp 5 trường Tiểu học Vĩnh Hưng.

Qua thực tiễn giảng dạy tôi thấy, học sinh thường thích học Khoa học hơn so với môn Lịch sử- Địa Lí…. Khi khai thác kiến thức bài mới, học sinh thường trả lời câu hỏi một cách nhanh chóng và tương đối chính xác. Tuy nhiên, khi hỏi về nội dung bài cũ thì nhiều em lại không nhớ. Nhất là những nội dung kiến thức dạng bài thực hành thí nghiệm thì các em quên nhiều. Học sinh thường luống cuống trong khi làm thí nghiệm, làm không đúng quy trình. Thậm chí không xác định rõ mục đích làm thí nghiệm nên sau khi làm xong thí nghiệm không rút ra được kết luận gì. Kĩ năng quan sát của các em còn yếu. Kĩ năng hợp tác nhóm chưa đồng đều. Qua tìm hiểu, tôi rút ra một số nguyên nhân sau:

– Sở dĩ khi học bài mới, các em thường trả lời đúng các câu hỏi của giáo viên là do các em tìm hiểu phần kênh chữ trong SGK (Cụ thể là mục Bạn cần biết) chứ các em không hiểu sâu kiến thức, không hiểu kĩ bản chất của vấn đề. Chính vì vậy mà các em rất chóng quên nội dung bài.

– Học sinh Tiểu học dù có khả năng phát huy tính tích cực của mình trong việc tham gia thực hành thí nghiệm trong mỗi giờ Khoa học nhưng vì ít có cơ hội thực tế nên khi thực hành làm thí nghiệm thì các em vẫn tỏ ra luống cuống.

– Nhận thức của các em không đồng đều nên dẫn đến tình trạng một số học sinh yếu kiến thức kĩ năng cho dù được tham gia hoạt động lĩnh hội kiến thức giống như các bạn nhưng vẫn không đủ tự tin để có thể tham gia các hoạt động thực hành thí nghiệm trong các giờ học. Thậm chí, có em còn nản lòng nên làm việc riêng, không tham gia hợp tác cùng các bạn.

2.2.2.Thực trạng dạy môn Khoa học của giáo viên lớp 5 trường Tiểu học Vĩnh Hưng.

Qua dự giờ thăm lớp, tôi thấy trong tiết dạy học Khoa học, giáo viên đã dạy đúng phương pháp đặc trưng của bộ môn, cung cấp đầy đủ kiến thức theo mục tiêu bài học. Tuy nhiên, một số giáo viên khi dạy môn Khoa học, cụ thể là dạy hoạt động Thực hành thí nghiệm, vẫn còn bộc lộ một số tồn tại sau:

– Một số giáo viên còn dạy học theo kiểu truyền thống: Thầy cung cấp kiến thức, học sinh lắng nghe và ghi nhớ. Cũng có bài học do đồ dùng dạy học của nhà trường còn thiếu nên việc thực hành thí nghiệm đôi lúc không thực hiện được. Giáo viên phải mô tả thí nghiệm cho học sinh dự đoán kết quả và giải thích, kết luận kiến thức. Tiết dạy thiếu tính thực tiễn, không thuyết phục được học sinh dẫn đến các em ghi nhớ kiến thức một cách máy móc. Chính vì vậy, học sinh sẽ hiểu bài không sâu, những khái niệm đơn giản về khoa học cũng trở nên trừu tượng đối với các em.

– Có giáo viên chuẩn bị tốt đồ dùng, dụng cụ thí nghiệm nhưng khi tổ chức dạy học thì tiến trình làm thí nghiệm lại do giáo viên trực tiếp làm còn học sinh quan sát rút ra kết luận. Học sinh không được trực tiếp trải nghiệm thì chắc chắn hiệu quả giờ dạy sẽ không cao bởi học sinh không được rèn các kĩ năng như: Kĩ năng làm thí nghiệm, kĩ năng hợp tác nhóm, kĩ năng giao tiếp….

– Một số giáo viên không chú trọng đến rèn kĩ năng thực hành thí nghiệm mà chỉ giao nhiệm vụ cho các em làm dẫn đến tình trạng các em luống cuống trong quá trình thực hành. Các em không xác định được mục đích của thực hành thí nghiệm là gì. Có nhóm không phân việc rõ ràng nên có em thực hành, có em chơi.  

– Có một số giáo viên còn mắc phải sai lầm trong quá trình hướng dẫn làm thí nghiệm. Đó là khi hướng dẫn làm thí nghiệm thì giáo viên không hướng dẫn bằng cách mô phỏng thí nghiệm mà lại trực tiếp làm thí nghiệm. Như vậy, vô tình học sinh không cần làm mà các em cũng biết ngay kết quả của thí nghiệm.

Với thực trạng dạy và học  hoạt động “Thực hành thí nghiệm” môn Khoa học lớp 5 của giáo viên và học sinh như trên dẫn đến chất lượng giờ dạy không cao. Tôi thiết nghĩ sẽ khắc phục được thực trạng này nếu như giáo viên có phương pháp truyền đạt hợp lý, hình thức tổ chức dạy học phong phú, biết khơi dậy được tính tự giác học tập của các em. Nhưng để làm được điều đó thì không ít giáo viên còn gặp bỡ ngỡ, lúng túng. Sau đây, tôi xin đưa ra “Một số kinh nghiệm tổ chức tốt hoạt động thực hành thí nghiệm trong môn Khoa học lớp 5 tại trường Tiểu học Vĩnh Hưng”. Cụ thể như sau:

2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề.

2.3.1. Giáo viên nghiên cứu kĩ nội dung chương trình Sách giáo khoa Khoa học lớp 5:

Với phạm vi đề tài SKKN, tôi xin trình bày nội dung mà bản thân nghiên cứu đó là nội dung kiến thức thực hành thí nghiệm trong môn Khoa học lớp 5.

Môn Khoa học lớp 5, nội dung kiến thức thực hành thí nghiệm không được tách riêng thành một bài cụ thể mà nó chỉ là một hoạt động trong nhiều hoạt động của một tiết học. Nội dung thực hành thí nghiệm tập trung ở hai chủ đề: Vật chất và năng lượng, Thực vật và động vật. 

Căn cứ vào mục tiêu của hoạt động thực hành thí nghiệm tôi chia hoạt động thực hành thí nghiệm thành ba loại: 

+ Thí nghiệm nêu vấn đề: là thí nghiệm được thực hành nhằm nêu lên vấn đề cần nghiên cứu của mục tiêu bài học. Loại thí nghiệm này thường yêu cầu học sinh làm trước ở nhà hoặc thực hành trước khi GV nêu mục đích của thí nghiệm.

+ Thí nghiệm giải quyết vấn đề: là thí nghiệm được thực hiện để giải quyết vấn đề được đặt ra sau phần nêu mục đích của thí nghiệm. Loại thí nghiệm này được thực hiện ngay trong tiết học.

+ Thí nghiệm củng cố kiến thức: là thí nghiệm được thực hiện để kiểm nghiệm lại chân lí khoa học. loại thí nghiệm này được thực hiện sau bài học (thường yêu cầu HS làm thí nghiệm ở nhà).