SKKN Nâng cao năng lực tự học môn lịch sử cho học sinh THPT

PHẦN 1: Đặt vấn đề

1.1. Lí do chọn đề tài

Trong thời đại bùng nổ tri thức, khối lượng thông tin kiến thức đang ngày một gia tăng nhanh chóng, đặc biệt là trong lĩnh vực công nghệ thông tin. Do khối lượng kiến thức tăng như vũ bão nhưng quỹ thời gian học tập ở nhà trường lại có hạn nên không thể đáp ứng hết nhu cầu học tập của người học cũng như đòi hỏi ngày càng cao của đời sống xã hội. Vì vậy, bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh là một công việc có vị trí cực kì quan trọng trong các nhà trường. Chỉ có tự học, tự bồi đắp tri thức bằng nhiều con đường, nhiều cách thức khác nhau mỗi học sinh mới có thể bù đắp được những thiếu khuyết về tri thức khoa học, về đời sống xã hội. Từ đó các em có được sự tự tin trong cuộc sống, công việc bởi năng lực toàn diện của mình.

Môn Lịch sử trong chương trình THPT giữ vai trò chủ đạo trong việc giáo dục lòng yêu nước, tinh thần tự tôn dân tộc, truyền thống lịch sử và văn hoá dân tộc, củng cố các giá trị nhân văn, lòng khoan dung, nhân ái, tinh thần cộng đồng và hình thành những phẩm chất của công dân Việt Nam, công dân toàn cầu trong xu thế phát triển của thời đại. Nhưng thực tế hiện nay kết quả điểm thi môn Lịch sử trong kỳ thi tốt nghiệp phổ thông quốc gia trong những năm gần đây tiếp tục rơi vào tình trạng báo động. Nguyên nhân tình trạng này như thế nào? Có phải thế hệ trẻ hôm nay quay lưng lại với quá khứ?

Mặc dù trong thời gian qua, nhiều giáo viên đã có những nỗ lực để đổi mới phương pháp giảng dạy nhằm nâng cao chất lượng môn Lịch sử, để thay đổi tinh thần thái độ của học sinh trong các giờ học lịch sử, để tránh tình trạng ì cho các em, tránh tình trạng học sinh thờ ơ với bài giảng, tiếp thu kiến thức một cách thụ động, khó có khả năng chủ động, sáng tạo tiếp nhận kiến thức cho riêng mình. Hơn nữa, với khối lượng kiến thức trong sách giáo khoa, giáo viên không thể truyền đạt hết tất cả cho học sinh trong các buổi học trên lớp mà cần định hướng cho các em tự động não, suy nghĩ tìm hiểu khám phá kiến thức trong sách giáo khoa, tự đọc sách, tự tra cứu tài liệu mở rộng kiến thức. Đây là cơ hội tốt nhất cho sự phát triển năng lực tự học ở học sinh.

Từ đó chúng ta thấy được việc nâng cao năng lực tự học môn học Lịch sử cho học sinh THPT là vấn đề cần thiết, sát thực, đúng với xu thế đổi mới phương pháp, phù hợp mục tiêu giáo dục. Đặc biệt là trong tình hình dịch bệnh Covit 19 đang diễn biến phức tạp như hiện nay.

Nhiệm vụ của giáo viên hiện nay không chỉ dạy kiến thức mà điều quan trọng là dạy phương pháp, rèn luyện khả năng tự làm việc, tự tìm hiểu để nắm bắt tri thức, đáp ứng mục tiêu giáo dục như Nghị quyết Trung Ương khóa VIII đã khẳng định: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện hình thành nếp tư duy sáng tạo của người học, phát triển mãnh mẽ phong trào tự học, tự đào tạo thường xuyên và rộng khắp trong toàn dân…”

Xuất phát từ quan điểm chỉ đạo của Đảng, thực tế giảng dạy ở trường THPT, trong quá trình dạy bộ môn của mình, tôi luôn tìm tòi, suy nghĩ và hình thành con đường, phương pháp cụ thể để nâng cao năng lực tự học cho học sinh. Vì những lí do trên, tôi đã lựa chọn vấn đề “Nâng cao năng lực tự học môn lịch sử cho học sinh THPT” làm đề tài sáng kiến của mình.

1.2. Nội dung và nhiệm vụ nghiên cứu

• Nội dung nghiên cứu: Xây dựng cơ sở lí luận và thực tiễn của giải pháp nâng cao năng lực tự học thực chất là hình thành và sử dụng tốt các kĩ năng tự học cho học sinh.
• Nhiệm vụ nghiên cứu

+ Tìm hiểu thực trạng dạy học lịch sử ở trường THPT của học sinh.

+ Nghiên cứu cơ sở lí luận về khái niệm, vai trò của tự học và đặc điểm của dạy học lịch sử.

+ Nghiên cứu các giải pháp hình thành kĩ năng tự học cho học sinh ở bộ môn lịch sử.

+ Đánh giá kết quả nghiên cứu dựa trên kết quả học tập của học sinh.

1.3 Phạm vi, đối tượng nghiên cứu

• Đối tượng nghiên cứu: Năng lực tự học của học sinh trong quá trình dạy học lịch sử ở trường THPT.
• Phạm vi nghiên cứu

+ Nghiên cứu trên cơ sở lí luận chung.

+ Nghiên cứu trên cơ sở thực tiễn dạy học ở trường chúng tôi trong hai năm học: 2019 – 2020; 2020 – 2021.

1.4. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện đề tài, tôi đã sử dụng các phương pháp:

• Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết

Nghiên cứu các tài liệu có liên quan dạy học lịch sử trong nhà trường THPT; các tài liệu liên quan đến năng lực tự học, các phương pháp và hình thức dạy học theo hướng phát triển năng lực tự học.

• Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn

+ Phương pháp điều tra, khảo sát: Xây dựng phiếu điều tra lấy ý kiến của học sinh về việc tổ chức dạy học lịch sử trong nhà trường

+ Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Xây dựng các biện pháp rèn luyện năng lực tự học môn lịch sử, tiến hành dạy thực nghiệm và rút ra kết luận kiểm nghiệm tính khả thi của đề tài.

1.5. Tính mới của đề tài:

Sáng kiến đã đưa ra được một số kỹ năng, biện pháp góp phần nâng cao năng lực tự học môn Lịch sử cho học sinh THPT. Từ đó góp phần nâng cao kỹ năng, năng lực tự học tự học, đảm bảo mục tiêu giáo dục đề ra, đáp ứng nhu cầu của thời đại.

Sáng kiến chưa được công bố ở bất cứ cuộc thi hay tạp chí nào.

PHẦN 2: NỘI DUNG

2.1. Cơ sở của đề tài

2.1.1. Cơ sở lí luận

2.1.1.1. Vấn đề tự học * Tự học là gì?

Trong tập bài giảng chuyên đề Dạy tự học cho sinh viên trong các nhà trường trung học chuyên nghiệp và Cao đẳng, Đại học GS – TSKH Thái Duy Tuyên viết: “Tự học là hoạt động độc lập chiếm lĩnh kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp…) cùng các phẩm chất động cơ, tình cảm để chiếm lĩnh tri thức một lĩnh vực hiểu biết nào đó hay những kinh nghiệm lịch sử, xã hội của nhân loại, biến nó thành sở hữu của chính bản thân người học”.

Tác giả Nguyễn Kỳ ở Tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 7/1998 cũng bàn về khái niệm tự học:“Tự học là người học tích cực chủ động, tự mình tìm ra tri thức kinh nghiệm bằng hành động của mình, tự thể hiện mình. Tự học là tự đặt mình vào tình huống học, vào vị trí nghiên cứu, xử lí các tình huống, giải quyết các vấn đề, thử nghiệm các giải pháp,…Tự học thuộc quá trình cá nhân hóa việc học”.

Trong bài phát biểu tại hội thảo Nâng cao chất lượng dạy học tổ chức vào tháng 11 năm 2005 tại Đại học Huế, GS Trần Phương cho rằng: “Học bao giờ và lúc nào cũng chủ yếu là tự học, tức là biến kiến thức khoa học tích lũy từ nhiều thế hệ của nhân loại thành kiến thức của mình, tự cải tạo tư duy của mình và rèn luyện cho mình kĩ năng thực hành những tri thức ấy”.

Như vậy từ những quan điểm về tự học ở trên, chúng ta có thể xác định được tự học luôn gắn liền với hoạt động tích cực, chủ động của từng chủ thể học sinh mà chúng ta có thể gọi là “tự mình, có nghĩa là các em phải tự mình phát hiện kiến thức, tự mình nắm bắt kiến thức và tự mình vận dụng kiến thức. Điều đó không chỉ có giá trị đối với bản thân các em mà còn giá trị đối với xã hội, đối với nhân loại. Ngoài ra, năng lực tự

học đối với học sinh THPT còn tạo ra sự biến đổi về mặt nhận thức, đem lại một ý nghĩa lớn hơn là hình thành thói quen tự học với những suy nghĩ tìm tòi để đặt vấn đề, tự giải quyết vấn đề. Đó là những hoạt động có tác dụng rèn luyện, phát triển tư duy logic đồng thời cũng là một dấu hiệu biểu đạt mức độ của sự phát triển trí tuệ.

2.1.1.2. Vị trí, vai trò của tự học

Tự học là mục tiêu cơ bản của quá trình dạy học.

Từ lâu các nhà sư phạm đã nhận thức rõ ý nghĩa của phương pháp dạy tự học. Trong quá trình hoạt động dạy học, giáo viên không chỉ dừng lại ở việc truyền thụ những tri thức có sẵn, chỉ cần yêu cầu học sinh ghi nhớ mà quan trọng hơn là phải định hướng, tổ chức cho học sinh tự mình khám phá ra những qui luật, thuộc tính mới của các vấn đề khoa học, giúp các em không chỉ nắm bắt được tri thức mà còn biết cách tìm đến những tri thức ấy. Thực tiễn cũng như phương pháp dạy học hiện đại còn xác định rõ: càng học lên cao thì tự học càng cần được coi trọng, nói tới phương pháp dạy học thì cốt lõi chính là dạy tự học. Phương pháp tự học là cầu nối giữa học tập và nghiên cứu khoa học. Muốn thành công trên bước đường học tập và nghiên cứu thì phải có khả năng phát hiện và tự giải quyết những vấn đề mà cuộc sống, khoa học đặt ra.

Bồi dưỡng năng lực tự học là phương cách tốt nhất để tạo ra động lực mạnh mẽ cho quá trình học tập.

Một trong những phẩm chất quan trọng của mỗi cá nhân là tính tích cực, sự chủ động sáng tạo trong mọi hoàn cảnh. Và một trong những nhiệm vụ quan trọng của giáo dục là hình thành phẩm chất đó cho người học. Bởi từ đó nền giáo dục mới mong đào tạo ra những lớp người năng động, sáng tạo, thích ứng với mọi thị trường lao động, góp phần phát triển cộng đồng. Có thể xem tính tích cực (hình thành từ năng lực tự học) như một điều kiện, kết quả của sự phát triển nhân cách thế hệ trẻ trong xã hội hiện đại. Trong đó hoạt động tự học là những biểu hiện sự gắng sức cao về nhiều mặt của từng cá nhân người học trong quá trình nhận thức thông qua sự hưng phấn tích cực. Mà hưng phấn chính là tiền đề cho mọi hứng thú trong học tập. Có hứng thú người học mới có được sự tự giác say mê tìm tòi nghiên cứu khám phá. Hứng thú là động lực dẫn tới tự giác. Tính tích cực của con người chỉ được hình thành trên cơ sở sự phối hợp ngẫu nhiên giữa hứng thú với tự giác. Nó bảo đảm cho sự định hình tính độc lập trong học tập.

Tự học giúp cho mọi người có thể chủ động học tập suốt đời

Học tập để khẳng định năng lực phẩm chất và để cống hiến. Tự học giúp con người thích ứng với mọi biến cố của sự phát triển kinh tế – xã hội. Bằng con đường