SKKN Sử dụng bản đồ tư duy trong đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn ở bậc học THCS

PHẦN 1: ĐẶT VẤN ĐỀ

Ngữ văn là môn học thuộc nhóm ngành khoa học xã hội, có vai trò đặc biệt quan trọng trong quá trình giáo dục, cũng như đối với đời sống và sự phát triển tư duy của con người. Mặc dù vậy, có một thực tế là rất nhiều học sinh thế hệ hiện nay không còn yêu thích, có hứng thú học tập môn ngữ văn; cũng như chưa ý thức được vai trò, ý nghĩa to lớn của môn học này. Thực trạng đáng suy ngẫm trên bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân cơ bản xuất phát từ chính quá trình dạy và học môn ngữ văn trong các nhà trường phổ thông hiện nay: hoạt động dạy học ngữ văn,  nhất là đối với các bài học có nội dung trọng tâm là truyền đạt kiến thức cho học sinh, dường như mới chỉ dừng ở những “kênh chữ”, một số bài có cung cấp thêm hình ảnh. Nhiều giáo viên mới chỉ tập trung bám sát nội dung kiến thức trong sách giáo khoa mà chưa thực sự chú ý sử dụng những hình thức khác để bổ trợ, làm cho tiết học thêm sinh động. Những tiết học Ngữ văn do vậy trở nên kém sinh động, hấp dẫn, thậm chí có phần nặng nề, không tạo được hứng thú, khơi dậy niềm say mê tìm hiểu, khám phá ở các em. Chính vì lẽ đó, việc đổi mới phương pháp, cách thức tổ chức dạy và học môn ngữ văn trong các nhà trường hiện nay để nhằm vừa đảm bảo trang bị kiến thức, vừa tạo được sự hấp dẫn, lôi cuốn các em tích cực tham gia học tập, yêu thích môn Ngữ văn là một yêu cầu bức thiết. 

Bản đồ tư duy là một hình thức ghi chép sử dụng hình ảnh, màu sắc để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Đó là một công cụ tổ chức tư duy nền tảng, có thể được miêu tả như một kĩ thuật hình họa với sự kết hợp giữa từ ngữ, hình ảnh, đường nét, màu sắc phù hợp với cấu trúc, hoạt động và chức năng của bộ não người, giúp con người khai thác tiềm năng vô tận của bộ não. Bản đồ tư duy giúp cho học sinh có được phương pháp học tập hiệu quả hơn: việc sử dụng bản đồ tư duy để tiếp cận, mở rộng và hệ thống tri thức giúp các em khắc phục tình trạng học bài nào biết bài ấy, “học trước quên sau”; đồng thời biết liên kết các đơn vị kiến thức với nhau, cũng như vận dụng những tri thức đã học từ trước vào những phần học sau. Ngoài ra, sử dụng mô hình bản đồ tư duy giúp học sinh một mặt vừa đọc sách, nghe giảng trên lớp, đồng thời biết cách tự ghi chép, ghi nhớ các thông tin, kiến thức trọng tâm. Nói cách khác, sử dụng thành thạo bản đồ tư duy trong học tập giúp học sinh có được phương pháp học chủ động, động lập, sáng tạo và không ngừng phát triển tư duy.

  Trong những năm gần đây, cùng với việc đổi mới chương trình Sách giáo khoa và phương pháp giảng dạy trong các nhà trường phổ thông, Bộ GD&ĐT tiếp tục đẩy mạnh đổi mới phương pháp giảng dạy ngữ văn nhằm nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn quan trọng này. Một trong những phương pháp giảng dạy mới, hiện đại rất được chú trọng là dạy học bằng bản đồ tư duy – một phương pháp hiện cũng đang được rất nhiều nước trên thế giới áp dụng. Thực tế cho thấy, việc vận dụng phương pháp này vào quá trình dạy học môn ngữ văn đã cho thấy hiệu quả nhất định; bước đầu đã khắc phục được tâm lý ngại học ngữ văn ở học sinh, đồng thời đem đến cho các em cái nhìn mới, tư duy mới, cũng như khơi gợi ở các em tình yêu đối với môn học này. 

Xuất phát từ những lý do trên, tôi đã lựa chọn đề tài “Sử dụng bản đồ tư duy trong đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn ở bậc học Trung học cơ sở” cho nghiên cứu của mình. 

PHẦN 2: NỘI DUNG

2.1. Vận dụng bản đồ tư duy trong quá trình dạy và học

Quá trình dạy và học trong nhà trường bao gồm hoạt động giảng dạy của giáo viên và học tập của học sinh. Bản chất của hoạt động dạy – học là quá trình truyền thụ tri thức, kỹ năng của giáo viên và lĩnh hội, làm chủ các kiến thức, kỹ năng của người học thông qua bài dạy; những tri thức, kỹ năng đó được người học tiếp cận, ghi nhớ, vận dụng trong mỗi bài học, cũng như trong thực tế đời sống hàng ngày. Chính vì lẽ đó, ghi nhớ là một yêu cầu, thao tác hết sức quan trọng trong quá trình học tập của học sinh. Việc tìm ra một phương pháp giúp ghi nhớ, khắc sâu tri thức một cách hiệu quả, từ đó tạo cơ sở cho mở rộng, sáng tạo tri thức có vai trò, ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với cả hoạt động dạy của giáo viên cũng như hoạt động học tập của học sinh.

Tuy nhiên, có một thực tế hiện nay, khối lượng kiến thức trong các môn học ở hầu hết các cấp học đang trở nên “quá tải”, tạo ra áp lực không nhỏ đối với cả hoạt động dạy học của giáo viên lẫn việc học tập của học sinh: thời gian có hạn mà kiến thức phải học ngày càng nhiều; “sức học” của học sinh có hạn mà nhiều môn học đang trở nên “quá tải”;… Điều này dẫn đến thực trạng nhiều học sinh cảm thấy ngại học, lười học; giáo viên không có điều kiện khắc sâu, mở rộng bài giảng vì phải tập trung “đối phó” với khối lượng bài dạy. 

Để giải quyết vấn đề trên, việc vận dụng phương pháp bản đồ tư duy trong quá trình dạy và học đang cho thấy những hiệu quả tích cực. Phương pháp dạy học bằng bản đồ tư duy không chỉ giúp giáo viên và học sinh “đơn giản hóa” nội dung kiến thức của môn học, từ đó giải quyết vấn đề “quá tải” về mặt kiến thức; mà còn đem lại cho các em một cái nhìn tổng quát, đa chiều về nội dung bài học, từ đó có khả năng ghi nhớ, cũng như xâu chuỗi các kiến thức một cách hiệu quả hơn, đồng thời giúp cho việc học tập của các em không trở thành nhàm chán. 

Bản đồ tư duy là một hình thức ghi chép thông qua việc sử dụng màu sắc, hình ảnh để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Nó có vai trò như một công cụ tổ chức tư duy nền tảng. Việc vận dụng bản đồ tư duy trong quá trình dạy học giúp học sinh có được phương pháp học tập hiệu quả hơn, đồng thời tăng cường tính tích cực học tập ở các em. Các kết quả nghiên cứu khoa học đã chứng minh, bộ não của con người có khả năng khắc sâu, duy trì lâu hơn đối với những thông tin được chính bản thân mỗi người “khám phá” thông qua việc tự viết, vẽ – “mã hóa” theo ngôn ngữ riêng của mỗi cá nhân. Do đó, việc sử dụng bản đồ tư duy không chỉ giúp cho mỗi học sinh gia tăng tích cực trong học tập, mà còn giúp huy động tối đa tiềm năng tư duy, suy luận ở các em. Thực tế cho thấy, nhiều học sinh mặc dù khá chăm chỉ học tập, song kết quả đạt được vẫn không cao: các em thường học bài nào biết bài đó, học trước quên sau, nhất là không biết liên hệ các kiến thức với nhau, hay vận dụng những kiến thức đã học ở bài trước vào những phần được học về sau. Mặt khác, rất nhiều em trong quá trình đọc sách hoặc nghe giảng trên lớp gặp phải khó khăn trong việc ghi chép, ghi nhớ kiến thức đã đọc hoặc đã được thầy cô giảng dạy. Với việc sử dụng thành thạo bản đồ tư duy trong học tập, học sinh có được một công cụ hiệu quả trong việc ghi nhớ, lưu giữ kiến thức một cách tích cực, chủ động sáng tạo thông qua những hình khối, đường nét, màu sắc sinh động, cũng chứa đựng khả năng dẫn dắt, gợi mở to lớn. 

2.2. Thực trạng vận dụng phương pháp bản đồ tư duy trong dạy học Ngữ văn hiện nay

Ngữ văn là một môn học có vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng, tuy nhiên, có một thực tế là, ngày càng có nhiều học sinh không còn yêu thích môn học này, thậm chí thờ ơ, lười học, dẫn đến ngại học môn văn. Nhiều học sinh có tố chất, năng khiếu môn Ngữ văn cũng không có mong muốn được tham gia đội tuyển học sinh giỏi văn ở trường; nhiều bậc phụ huynh cũng không khuyến khích, động viên con em mình “tập trung”, “đầu tư lâu dài” cho môn ngữ văn trong định hướng học tập cũng như phát triển về lâu dài. Do đó, với không ít học sinh, việc học tập môn