SKKN Sử dụng một số trò chơi có hiệu quả trong dạy học Địa lí lớp 5

1. Mở đầu

1.1. Lí do chọn đề tài:

Địa Lí là một môn học giúp học sinh có những hiểu biết về thiên nhiên, con người Việt Nam và trên các châu lục. Học Địa Lí không chỉ biết mà phải hiểu, giúp học sinh bước đầu giải thích được các hiện tượng địa lí xảy ra xung quanh. Từ đó, hình thành ở các em vốn sống, vốn hiểu biết …để mở rộng tầm nhìn về thế giới xung quanh. 

Cùng với các bộ môn khác, xu thế đổi mới phương pháp dạy học trong môn địa lý đang diễn ra rất sôi nổi để đáp ứng yêu cầu nâng cao chất lượng dạy học. Nhiều phương pháp tích cực đang được áp dụng trong môn này giúp học sinh tránh lối học vẹt như trước đây như: dạy học nêu vấn đề, dạy học dự án, bàn tay nặn bột…

  Cho dù sử dụng phương pháp nào thì trong mỗi tiết lên lớp vai trò của người thầy vẫn hết sức quan trọng. Để HS hào hứng suốt 1 tiết học và hướng các em quan tâm tới các vấn đề địa lý một cách rõ ràng không phải là chuyện đơn giản. Chỉ có những giáo viên  tự làm mới mình mới tạo được hứng thú cho người học ở các khâu. Một trong những cách mà giáo viên dạy môn địa lý hết sức quan tâm và chú ý áp dụng đó là sử dụng trò chơi. Các trò chơi cho dù dùng lời nói hay có ứng dụng CNTT hoặc đơn giản hơn chỉ là biến tấu so với khâu kiểm tra bài cũ đơn thuần luôn mang lại sự sảng khoái và hào hứng cho các em, tăng thêm niềm yêu thích học tập bộ môn. Đó cũng là cơ sở cho việc đổi mới phương pháp, lấy HS làm trung tâm  Để thực hiện mục tiêu giáo dục của Bộ GD&ĐT đã đặt ra: “ Giáo dục cho học sinh Tiểu học là phải giáo dục toàn diện, không coi trọng môn chính, môn phụ” . Bởi vậy cùng với các môn học khác, phân môn Địa Lí đã góp phần không nhỏ vào việc hình thành và phát triển toàn diện cho học sinh .

Để dạy tốt phân môn Địa Lí, người giáo viên cần biết phối kết hợp các phương pháp dạy học như: Phương pháp quan sát, phương pháp nhóm, phương pháp trò chơi học tập… Trong đó phương pháp Trò chơi học tập là một trong những phương pháp dạy học có hiệu quả, phù hợp với tâm lí lứa tuổi học sinh tiểu học, khuyến khích được sự tò mò, thói quen đặt câu hỏi, tìm câu giải thích khi các em được tiếp cận với thực tế, qua đó các em dễ dàng ghi nhớ nội dung bài học.

  – Qua nhiều năm giảng dạy, tôi thấy đa số học sinh rất muốn được tham gia Trò chơi học tập nhưng  vẫn còn không ít học sinh thụ động, tự ti, chưa mạnh dạn tham gia vào các hoạt động này. Mặt khác, trong phân môn Địa Lí lớp 5 có rất nhiều tiết học cần sử dụng đến phương pháp Trò chơi học tập để phát hiện kiến thức mới hoặc để củng cố kiến thức đã học.

 Với các lý do trên, tôi đã mạnh dạn chọn đề tài: “Sử dụng một số trò chơi có hiệu quả trong  dạy học  Địa Lí lớp 5”.

1.2. Mục đích nghiên cứu:

1.Giúp học sinh bước đầu hiểu và giải thích được các hiện tượng địa lí xảy ra xung quanh và vốn sống, vốn hiểu biết về thế giới qua một số trò chơi. 

2. Giúp học sinh có khả năng tự tin, giao tiếp tốt khi giải quyết công việc.
3. Trang bị cho học sinh các kĩ năng cơ bản: Học để biết, Học để làm, Học để tự khẳng định mình và Học để cùng chung sống.

1.3. Đối tượng nghiên cứu:

1. Nghiên cứu tài liệu có liên quan đến môn Địa Lý và Sách tổ chức một số trò chơi cho học sinh Tiểu học.
2. Nghiên cứu thực trạng việc học tập và vui chơi của học sinh trường Tiểu học  Nga Tiến, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa. 
3. Nghiên cứu, tham khảo trên mạng Internet.

1.4. Phương pháp nghiên cứu: 

1. Phương pháp nghiên cứu lí luận:

1.1. Đọc các tài liệu có liên quan đến Môn Địa lý.

1.2. Tập huấn theo các chuyên đề do PGD và Trường tổ chức. 

1. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn:

2.1. Quan sát tình hình thực tế việc học tập và vui chơi tại nhà trường.

2.2. Dự giờ đồng nghiệp.

1. Phương pháp thực nghiệm:

3.1. Vận dụng những kinh nghiệm dạy tại lớp.

3.2.  Rút kinh nghiệm tại trường.

2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm

2.1. Cơ sở ý luận của sáng kiến kinh nghiệm.   

  2.1.1. Trò chơi là gì?: 

Trò chơi được hiểu là những hoạt động làm thỏa mãn những nhu cầu của con người, trước hết là vui chơi, giải trí.

Theo những quan điểm giáo dục, trò chơi vừa là phương tiện phát triển toàn diện nhân cách vừa là hình thái tổ chức cuộc sống. Đối với trẻ em, trò chơi là hoạt động giúp trẻ tái tạo các hành động của người lớn và các quan hệ giữa họ, định hướng nhận thức đồ vật và nhận thức xã hội. Trong trò chơi, nhu cầu và các phẩm chất của trẻ về thể lực, trí tuệ, đạo đức và ý chí được hình thành, thỏa mãn, thể hiện và phát triển. Trẻ em do được chơi nên phát triển. Do vậy, chơi là hoạt động chủ đạo trong giáo dục trẻ em.

 2.2.2. Trò chơi học tập là gì? : 

Trò chơi không chỉ là một “công cụ” dạy học mà nó còn là con đường sáng tạo xuyên suốt quá trình học tập của học sinh. Phương pháp tổ chức trò chơi không chỉ là sự đánh giá trong quá trình dạy và học của thầy và trò mà nó còn tạo cho ta cảm giác thoải mái, tự tin, có sự sáng tạo, nhanh trí, có óc tư duy, tưởng tượng của học sinh. Dạy kết hợp với tổ chức trò chơi chính là việc giáo viên hướng dẫn học sinh hoàn thành tốt phẩm chất của 

con người mới : Con người xã hội chủ nghĩa.   

* Nhà tâm lý học Kun Kel người Anh nói: “Trò chơi học tập là một phương pháp dạy học giúp các em vui vẻ hẳn lên, thích hoạt động hơn. Khi bị khép vào luật chơi, các em dần có trật tự, kỷ luật hơn…”

 2.1.3. Vai trò của Trò chơi học tập: 

Có một vai trò rất lớn trong mỗi tiết học vì:

    + Nó làm thay đổi không khí lớp học, tập thể có được bầu không khí vui vẻ, thân ái, thông cảm.

    + Quá trình học tập còn trở thành một hình thức vui chơi hấp dẫn.

    + Học sinh thấy nhanh nhẹn cởi mở hơn.

    + Học sinh tiếp thu bài tự giác, tích cực hơn.

    + Học sinh được hệ thống và củng cố kiến thức.

 * Tổ chức trò chơi là một hình thức tổ chức dạy học, chơi là một biện pháp học tập có hiệu quả của học sinh. Thông qua trò chơi, học sinh được tập luyện, làm việc cá nhân, làm việc theo đơn vị tập thể theo sự phân công với tinh thần hợp tác. Đó là những việc làm thuộc phương pháp học tập mới mà trường Tiểu học cần hình thành ở người học.

2.1.4. Yêu cầu của việc tổ chức trò chơi học tập đối với học sinh lớp 5 trong môn địa lí. 

Để giáo viên tổ chức trò chơi học tập cho học sinh đạt kết qủa tốt thì giáo viên phải nghiên cứu, xây dựng  đặt ra các yêu cụ thể phù hợp với từng lứa tuổi học sinh và từng mục tiêu nội dung bài học. Từ đó, qua công việc giảng dạy cũng như các hoạt động hàng ngày giáo viên phải theo dõi để phân định các nhóm học sinh còn hạn chế. Trên cơ sở đó giáo viên cần có hoạch cụ thể: 

+ Học sinh thuộc tên các trò chơi đã học ở các lớp dưới, biết cách chơi,luật chơi.

+ HS biết tổ chức được các trò chơi đơn giản ở mọi nơi, mọi lúc.

+ Thông qua đó bước đầu HS biết vận dụng được một số điều đã học vào nề nếp sinh hoạt và học tập ở trường cũng như ở nhà.

2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm.

1. Về phía giáo viên.

  Qua dự giờ phân môn Địa Lí của một số đồng chí giáo viên dạy khối 4 – 5 trong nhà trường ở các năm học nhận thấy một số tồn tại sau: 

– Giáo viên còn ảnh hưởng của phương pháp dạy học cũ: nặng nề về thuyết trình giảng giải, chưa lựa chọn các phương pháp dạy học phù hợp để làm phong phú tiết dạy mà cơ bản chỉ sử dung phương pháp: Kể chuyện, hỏi đáp, giảng giải. …mà chưa chú trọng đến việc tổ chức trò chơi cho học sinh.

– Lớp 4,5 lượng kiến thức tương đối nhiều, có khi giáo viên không đủ thời gian để truyền tải kiến thức nên các trò chơi thường bị bỏ qua dẫn đến tiết học nặng nề, căng thẳng.

– Đôi khi có tổ chức trò chơi cũng chỉ là hình thức. Chơi thông qua các hình thức học tập nhằm tạo điều kiện để học sinh trình bày những suy nghĩ của mình.

– Sử dụng hình thức dạy học đơn điệu chủ yếu là dạy cả lớp. Trong tiết dạy hằng ngày giáo viên ngại tổ chức trò chơi vì như vậy phải đầu tư thời gian, đồ dùng, thiết bị hỗ trợ.

– Một số giáo viên trong quá trình dạy học cũng đã tổ chức được các trò chơi nhưng những trò chơi này thường không phù hợp, không hiệu quả hoặc chỉ mang tính hình thức. 

1. Về phía học sinh.

– Một số học sinh coi nhẹ môn học. Vì vậy mà chất lượng chưa cao.

– Học sinh có tính nhút nhát, chưa mạnh dạn trình bày trước tập thể.

– Một số bộ phận phụ huynh chưa  quan tâm , động viên tham gia vào các hoạt động học tập.

1. Đề khảo sát chất lượng đầu năm Phân môn Địa Lí: 

Câu 1:   Phần đất liền của Việt Nam tiếp giáp với các nước: (2điểm)

( Khoanh tròn vào chữ cái trước câu trả lời đúng)

1. Lào, Cam-pu-chia, Thái Lan.
2. Trung Quốc, Cam-pu-chia, Thái Lan.
3. Trung Quốc, Lào, Cam-pu-chia.

Câu 2:   Đặc điểm của khí hậu nhiệt đới gió mùa ở nước ta: (2điểm)

( Khoanh tròn vào chữ cái trước câu trả lời đúng)

1. Nhiệt độ thấp, gió và mưa thay đổi theo mùa.
2. Nhiệt độ cao, gió và mưa thay đổi theo mùa.
3. Nhiệt độ cao, mưa thay đổi theo mùa
4. Nhiệt độ thấp, gió thay đổi theo mùa.

Câu 3: Vùng biển nước ta là một bộ phận của: (2điểm)

1. Biển Đông.

B.Thái Bình Dương.

C.Ấn Độ Dương

Câu 4: Nêu đặc điểm chính của địa hình nước ta. (4điểm)                            

    *Kết quả :

    Qua bảng khảo sát trên cho thấy chất lượng phân môn Địa Lí  số học sinh chưa hoàn thành  nhiều. Vậy làm thế nào để tăng hứng thú cho HS và nâng cao chất lượng học tâp, bản thân tôi đã trăn trở, lựa chọn một số trò chơi học tập sau và đưa vào giảng dạy.

2.3.  Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề.

Đối với học sinh Tiểu học trò chơi có rất nhiều ý nghĩa và ứng dụng . Nó “kích thích sự hứng thú trong quá trình nhận thức” trò chơi trong học tập nếu được chuẩn bị một cách chu đáo, sẽ có tác dụng mở rộng, đào sâu kiến thức trong mỗi bài, mỗi chương của SGK. Hơn thế nữa nếu được sử dụng một cách hệ thống phong phú và dựa trên một nội dung khoa học, trò chơi trong bộ môn sẽ gây hứng thú cho học sinh, đưa tới việc ham muốn mở rộng hiểu biết, sưu tầm và đọc thêm nhiều nguồn tài liệu khác nhau.

Đặc biệt đối với việc giảng dạy phân môn Địa Lí trong nhà trường có đối tượng và nội dung khá phong phú để có thể biên soạn và tổ chức trò chơi. Tuy vậy việc sử dụng các trò chơi không đúng mục đích đôi khi còn có tác động ngược lại gây ồn và mất thời gian của giáo viên .

Muốn tạo được sự chú ý và gây hứng thú học tập cho học sinh để không khí vui tươi, nhẹ nhàng trong từng hoạt động cần sử dụng một số trò chơi có tác dụng tích cực đến việc học tập của các em.

2.3.1. Hệ thống nội dung chương trình địa lí lớp 5.

– Chương trình Địa lí lớp 5 gồm 2 phần: 

+ Địa lí Việt Nam.

+ Địa lí thế giới.

– Tất cả các bài học Địa lí Việt Nam và Địa lí thế giới chủ yếu học về: Vị trí địa lí, địa hình, đặc điểm tự nhiên, dân cư , hoạt động kinh tế.

1. Phần địa lí Việt Nam:

– Địa lí tự nhiên Việt Nam: Vị trí địa lí, giới hạn, hình dạng, diện tích,…

– Các yếu tố tự nhiên: Địa hình, Khí hậu, Sông ngòi, Đất, Rừng,…

– Dân cư và sự phân bố dân cư.

– Hoạt động kinh tế: Nông nghiệp, Lâm nghiệp, Thủy sản, Công nghiệp, thương mại, du lịch.

– Các loại hình giao thông vận tải.

1. Phần địa lí thế giới:

– Phần địa lí tự nhiên của các châu lục: Châu Á, châu Âu, châu Phi, châu Mĩ, Châu Đại Dương, Châu Nam Cực.

– Các yếu tố tự nhiên nổi bật của một số châu lục: Khí hậu, địa hình,..

– Dân cư.

– Về hoạt động kinh tế của một số châu lục và một số nước có nền kinh tế phát triển trên thế giới: Liên Bang Nga, Pháp,…

1. Các đại dương trên thế giới.

-Vị trí và một số đặc điểm nổi bật của các đại dương.

2.3.2. Lựa chọn một số trò chơi phù hợp với kiểu bài, dạng bài: 

   – Về dữ liệu nghiên cứu trò chơi trong học tập, có thể chia ra 3 nhóm trò chơi sau đây:

 * Nhóm trò chơi dùng lời

Với nhóm trò chơi chủ yếu bằng ngôn ngữ, nhiệm vụ của GV chủ yếu là đọc câu hỏi. Thông qua câu trả lời của người học, GV sẽ là người công bố đáp án, hình thức hỏi – đáp giúp các em tái hiện hoặc củng cố thêm kiến thức. Ở nhóm trò chơi này, GV phải là người linh hoạt trong việc dùng ngôn ngữ, động tác cơ thể hoặc di chuyển liên tục nhằm thu hút sự chú ý của HS, tạo bầu không khí sinh động cho tiết học. Các dạng trò chơi này rất phong phú và phổ biến như: trò chơi “Trả lời nhanh”, “Đoán từ”, “Ai là chuyên gia”…

  * Nhóm trò chơi sử dụng phương tiện trực quan

Các phương tiện trực quan trong môn địa lý phổ biến là tranh ảnh, bản đồ, tập bản đồ, phim, sơ đồ, mô hình, sa bàn. Với các phương tiện nhìn thấy bằng mắt này, GV kết hợp dùng lời để mô tả, yêu cầu HS quan sát, nghiên cứu, ghi chép và trả lời nhằm tái hiện kiến thức, đánh giá, phản biện, giải thích các vấn đề địa lý. Tùy theo bài học, đối tượng và mục đích của GV mà phương tiện trực quan có thể sử dụng ở mức độ thời lượng sao cho hiệu quả và đảm bảo phát triển kỹ năng cho các em. Ở mức độ đọc đơn giản là những câu hỏi ngắn nhằm phát hiện nhanh kiến thức, đối tượng là những câu hỏi chủ đề cái gì? ở đâu? Ở mức độ cao hơn, HS phải sử dụng từ 2 trang bản đồ trở lên để tìm kiếm và tổng hợp thông tin nhằm trả lời cho câu hỏi tại sao? như thế nào? 

 *Cần sự nhiệt tình sáng tạo của người thầy

Quá trình thực hiện trò chơi có hiệu quả, yêu cầu GV phải chú ý đến một số vấn đề trong công tác chuẩn bị, khâu tổ chức và phần đánh giá. Ngoài xác định mục tiêu của từng nội dung sử dụng trò chơi, lựa chọn trò chơi hợp lý với nội dung kiến thức, GV phải thiết kế nội dung, luật chơi của từng trò chơi để có một tiết học hoàn chỉnh trọn vẹn. Phần kết thúc, GV tổ chức cho các em tự rút ra những vấn đề chính thông qua trò chơi như ý nghĩa, nội dung liên quan đến trò chơi, cách chơi như thế nào để có hiệu quả nhất. Thông qua kết quả học tập, GV hướng đến cải tiến phương pháp dạy học, xác định nhu cầu học tập mới, cổ vũ động viên HS tích cực tham gia các hoạt động tiếp theo.

  Áp dụng trò chơi trong dạy học là điều không mới nhưng không phải GV nào cũng làm được. Việc thực hiện cũng có thể gặp khó khăn như HS thụ động, thiếu thiết bị để tham gia, kết nối mạng có sự cố. Vì thế, để thực hiện hiệu quả trò chơi rất cần sự nhiệt tình sáng tạo của người thầy. Người thầy lúc này là nhà sản xuất, nhà biên kịch, là người dẫn chương trình, người phán xử với rất nhiều “vai diễn” khác nhau. Chỉ có những ai đam mê, tâm huyết với nghề, có trách nhiệm với HS thì mới đảm nhận hoàn hảo “vai diễn” của mình dù có khó khăn đến mấy để môn học địa lý không còn tẻ nhạt và nhàm chán.

 * Nhóm trò chơi có sử dụng công nghệ