SKKN Vận dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học văn miêu tả lớp 5

1. MỞ ĐẦU:

1.1.Lí do chọn đề tài:

       Như chúng ta đã biết,Tiểu học là bậc học nền tảng trong hệ thống giáo dục quốc dân, chất lượng giáo dục nói chung phụ thuộc rất nhiều vào kết quả đào tạo ở bậc học Tiểu học. Mục tiêu Giáo dục Tiểu học nhằm giúp học sinh hình thành cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và kỹ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học lên các bậc học trên. Trong các môn học ở bậc Tiểu học thì môn Tiếng Việt chiếm một vị trí rất quan trọng nó không chỉ được thể hiện ở thời lượng của môn học trong chương trình bậc học mà nó còn thể hiện ở nội dung, mục tiêu của chương trình. Nó giúp các em chiếm lĩnh được tri thức, hình thành trong các em các kĩ năng cơ bản nhất Nghe – Nói- Đọc- Viết và phát triển ở học sinh các kỹ năng sử dụng Tiếng Việt để học tập và giao tiếp trong các môi trường hoạt động của lứa tuổi, thông qua việc dạy và học Tiếng Việt góp phần rèn luyện các thao tác của tư duy để từ đó các em có cơ hội học tập các môn học khác cũng như vận dụng những hiểu biết của mình vào cuộc sống, góp phần quan trọng vào sự hình thành và phát triển toàn diện nhân cách của học sinh. Thông qua môn học mà hình thành nên con người mới với vốn kiến thức, với trình độ văn hóa, có năng lực kết hợp những tinh hoa văn hóa dân tộc kết hợp với sức mạnh thời đại. Thực tiễn đã chứng minh điều đó. Do đó việc quan tâm, bồi dưỡng để các em có kiến thức, kĩ năng và qua đó bồi dưỡng tình cảm cho các em là việc không thể thiếu. Phân môn Tập làm văn trong chương trình Tiếng Việt hội tụ đầy đủ kiến thức, kĩ năng của nhiều phân môn khác của chương trình Tiếng Việt. Nó phản ánh tương đối đầy đủ kết quả học tập các phân môn khác, môn học khác, vốn hiểu biết, kĩ năng và đặc biệt nó thể hiện tình cảm, nhân cách của các em qua bài tập làm văn. Bên cạnh đó phân môn còn cung cấp cho học sinh những kiến thức sơ giản về Tiếng Việt và những hiểu biết sơ giản về xã hội, tự nhiên, con người, về văn hoá, văn học Việt Nam và nước ngoài. Bồi dưỡng tình yêu tiếng Việt và hình thành thói quen giữ gìn sự trong sáng, giàu đẹp của tiếng Việt góp phần hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

Học Tiếng Việt nói chung, phân môn Tập làm văn nói riêng, học sinh được trang bị những kiến thức cơ bản và tối cần thiết giúp các em hoà nhập với cộng đồng và phát triển cùng với sự phát triển của xã hội. Cùng với môn Toán và một số môn khác, những kiến thức của môn Tiếng Việt, phân môn Tập làm văn sẽ là những hành trang trên bước đường đưa các em đi khám phá, tìm hiểu, nghiên cứu thế giới xung quanh và kho tàng tri thức vô tận của loài người. Trong đó phân môn Tập làm văn là phân môn thực hành, tổng hợp của tất cả các phân môn thuộc môn Tiếng Việt (Tập đọc, Luyện từ và câu, Chính tả, Kể chuyện ). Chính vì thế, việc dạy và học Tập làm văn đặc biệt là thể loại văn miêu tả là vấn đề luôn luôn cần có sự đổi mới. Không thể cứ áp dụng mãi phương pháp, kĩ thuật, ứng dụng cũ, “ giáo án cũ” vào dạy học mà lại mong có chất lượng thực sự được mà song song với việc kế thừa cái cũ, cái vốn có cần phải phải có sự sáng tạo, vận dụng những phương pháp, những kĩ thuật dạy học để nâng cao chất lượng dạy và học phân môn tập làm văn . Để viết được một bài văn miêu tả hoàn chỉnh, học sinh cần có rất nhiều kĩ năng cần thiết: xác định các yêu cầu của tiêu đề, quan sát để tìm ý tưởng, phác thảo, viết đoạn văn, liên kết đoạn với nhau… Thu thập và sắp xếp ý tưởng là những kỹ năng quan trọng và không dễ dàng đối với hầu hết học sinh. Nếu không biết cách lập dàn ý, bài văn của các em sẽ trở nên lộn xộn, thiếu ý, lặp ý…Đặc biệt hơn nữa là qua thực tế nhiều năm giảng dạy lớp 5, tôi nhận thấy học sinh không hứng thú học phân môn Tập làm văn. Vậy làm sao để học sinh hứng thú học tập đối với phân môn này và đặc biệt là nâng cao chất lượng học văn miêu tả cho học sinh lớp 5? Đây là vấn đề tôi luôn trăn trở để tìm ra lời giải đáp. Sau năm năm tham gia chương trình SEQAP, bản thân tôi được tiếp cận với nhiều phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực trong đó có kĩ thuật sơ đồ tư duy, sơ đồ tư duy được sử dụng như một công cụ dùng để tập hợp và triển khai ý một cách hiệu quả. Tôi đã tìm hiểu và cảm thấy thật sự mình đã tìm ra chìa khóa giải quyết vấn đề mà bản thân và các đồng nghiệp đặt ra. Sơ đồ tư duy giúp gì cho học sinh trong môn Tập làm văn ? Qua việc giảng dạy, ứng dụng Sơ đồ tư duy vào môn học, bản thân tôi thấy được vai trò rất lớn của Sơ đồ tư duy trong việc lập dàn ý cho bài văn miêu tả.

    Từ những lí do khách quan và chủ quan trên, để khắc phục những hạn chế trong việc dạy Tập làm văn ở Tiểu học, góp phần nâng cao chất lượng dạy học trong nhà trường. Với tinh thần học hỏi, dám nghĩ dám làm vươn lên trong đổi mới sáng tạo,  tôi chọn đề tài “Vận dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học văn miêu tả lớp 5” 

1.2. Mục đích nghiên cứu:

  – Chỉ ra cách sử dụng Sơ đồ tư duy, vận dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5. 

  – Đề xuất cách ứng dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học văn miêu tả lớp 5 nói riêng và Tập làm văn nói chung. 

1.3. Đối tượng nghiên cứu:

– Thực trạng của việc dạy học lập dàn ý văn miêu tả lớp 5.

  – Cách ứng dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học văn miêu tả lớp 5 nói riêng và Tập làm văn nói chung. 

1.4.Phương pháp nghiên cứu:

 – Phương pháp nghiên cứu lí luận. 

 – Phương pháp điều tra, phỏng vấn, quan sát.

– Phương pháp thống kê toán học.
– Phương pháp so sánh. 
– Phương pháp thực nghiệm,… 

2. NỘI DUNG:

2.1. Cơ sở lí luận:

*Khái niệm: Sơ đồ tư duy còn gọi là bản đồ tư duy, lược đồ tư duy,… là hình thức ghi chép nhằm tìm tòi đào sâu, mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức,… bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực. [2,3]

      Đặc biệt đây là một sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết chặt chẽ như bản đồ địa lí, có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi người vẽ một kiểu khác nhau, dùng màu sắc, hình ảnh, các cụm từ diễn đạt khác nhau, cùng một chủ đề nhưng mỗi người có thể“thể hiện” nó dưới dạng Sơ đồ tư duy theo một cách riêng, do đó việc lập Sơ đồ tư duy phát huy được tối đa khả năng sáng tạo của mỗi người.[2;3] 

* Cấu trúc : Cấu trúc của một Sơ đồ tư duy gồm có: Phần Chủ đề (nội dung chính); Các nhánh chính (triển khai cho chủ đề); Nhánh phụ (triển khai nhánh chính); Phần Minh họa (kí hiệu, biểu tượng, tranh ảnh… kèm theo để làm cho sơ đồ thêm sinh động, dễ hình dung, liên tưởng).[2,3]

* Căn cứ của việc vận dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học Văn miêu tả: 

Căn cứ trước tiên là mục tiêu của Chương trình Tiểu học sau năm 2000 đối với việc dạy học thể loại Văn miêu tả: Không dạy riêng từng đối tượng miêu tả mà chủ yếu dạy HS biết cách tả thông qua hình thành các kĩ năng bộ phận. Vì thế, việc cung cấp cho học sinh một công cụ để giúp các em hệ thống và rèn luyện các kĩ năng bộ phận này là vô cùng cần thiết.

Căn cứ tiếp theo là sự phù hợp giữa Sơ đồ tư duy và yêu cầu, nội dung và phương pháp dạy học Văn miêu tả. Điều này thể hiện rõ qua các bước xây dựng một Sơ đồ tư duy, từ khâu xác định chủ đề chính, sau đó mở rộng, triển khai mạng lưới ý tưởng đến diễn đạt thành lời. Quá trình này cũng chú trọng đến yêu cầu về tính mạch lạc, logic và mang dấu ấn cá nhân. 

Căn cứ sau cùng có thể đề cập đến là yếu tố tâm lí của học sinh tiểu học với đặc điểm tư duy mang đậm màu sắc xúc cảm và trực quan cụ thể, tuy có chuyển dần từ tính cụ thể sang trừu tượng khái quát nhưng còn ở mức độ sơ đẳng. Vì thế, sơ đồ tư duy với ưu thế về cách thể hiện trực quan sẽ giúp học sinh dễ nắm bắt nội dung trọng tâm, tạo cho học sinh sự hứng thú nên sẽ là điều kiện mở ra những liên tưởng, tưởng tượng sáng tạo về đối tượng miêu tả. 

 * Đôi nét về thể loại Văn miêu tả trong Chương trình Tiếng Việt lớp 5 :

Thể loại Văn miêu tả trong chương trình Tiếng Việt lớp 5 bao gồm 33 tiết dành cho việc rèn luyện kĩ năng viết văn miêu tả ở hai thể loại tả cảnh và tả người.[1] Trong hai thể loại này, đối tượng miêu tả phong phú, sinh động nhưng rất gần gũi với đời sống hằng ngày của các em, chẳng hạn: tả một buổi trong ngày, tả một hiện tượng tự nhiên, tả trường học, tả cảnh địa phương em; hay tả thầy, cô giáo, người thân,…Thông qua các bài học, học sinh được trang bị những kiến thức và kĩ năng cần thiết để viết được một bài văn tả cảnh, bao gồm: cấu trúc của bài văn tả cảnh; kĩ năng quan sát, lập dàn ý; viết đoạn văn trong bài văn miêu tả, liên kết đoạn văn và hoàn chỉnh bài văn. Ngoài ra, môn Tập làm văn lớp 5 cũng gợi  ra cho học sinh các kĩ năng thay đổi góc quan sát theo không gian và thời điểm quan sát theo thời gian để tạo ra những phát hiện mới mẻ hay thay đổi vai người miêu tả để có những cảm nhận sáng tạo.      Quan điểm của dạy học Tập làm văn lớp 5 trong chương trình tiểu học áp dụng từ năm 2000 là không dạy riêng từng đối tượng miêu tả như trong chương trình Cải cách Giáo dục mà chủ yếu là rèn luyện cho học sinh nhận biết cách tả thông qua dạy các kĩ năng quan sát, tìm và sắp xếp ý trong quan sát, biết triển khai mỗi ý để nói và viết thành đoạn, biết cách sắp xếp ý để viết thành bài. Trên cơ sở này, bài viết đưa ra gợi ý về quy trình hướng dẫn học sinh khai thác các chức năng của sơ đồ tư duy để lập dàn ý cho một bài văn miêu tả cụ thể trong chương trình Tập làm văn lớp 5. 

2.2. Thực trạng:

* Đối với giáo viên:

  – Một số giáo viên còn lúng túng trong việc hoạch định chương trình, chưa hiểu hết ý đồ của sách giáo khoa, chưa nhận thức được tầm quan trọng của việc dạy Tập làm văn.

– Việc dạy học theo phương pháp cũ bấy lâu nay đã làm cho việc xử lí các tình huống của một số giáo viên trở nên cứng nhắc, thiếu linh hoạt, giáo viên chưa biết cách nêu vấn đề để khơi gợi, kích thích học sinh nói năng,…

 -Việc sử dụng phương pháp và hình thức tổ chức dạy học mới áp dụng phương pháp dạy học tích cực, tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm, dạy học nêu vấn đề, trò chơi học tập,.. nhiều lúc chưa hài hoà, thiếu sáng tạo nên tiết học nhiều khi chưa sinh động, hiệu quả giáo dục chưa đạt được như mong muốn. 

  – Một bộ phận giáo viên chưa thực sự quan tâm đến việc dạy văn theo phương pháp mới mà thường chỉ áp đặt máy móc theo chủ ý của người lớn, bắt trẻ nhỏ làm theo, dẫn đến tình trạng trong lớp có 33 em thì có tới khoảng 20- 25 em cùng tả chung một con mèo hay một cây bàng…. không phát huy được sự sáng tạo, không vượt qua được “Chuẩn”.

– Trong môn Tiếng Việt Tiểu học rất chú trọng đến việc sử dụng đồ dùng dạy học, nhưng trên thực tế trong giờ Tập làm văn có giáo viên rất ngại sử dụng đồ dùng dạy học hoặc sử dụng chỉ mang tính hình thức.

– Một thực trạng khác cũng phải kể đến đó là tâm lí ngại dạy Tiếng Việt nói chung và Tập làm văn nói riêng của giáo viên nên học sinh chưa thấy được cái hay, cái đẹp mà phân môn đem lại. 

  – Cá biệt còn có giáo viên chưa nắm vững nguyên tắc định hướng xây dựng chương trình Tập làm văn, chưa nắm được cơ bản điểm khác nhau giữa sách giáo khoa cũ và sách giáo khoa mới, chủ quan dạy theo lối mòn, chưa chú ý rèn kĩ năng nói, viết theo yêu cầu. 

 – Các tiết lập làm văn “khởi động” chuẩn bị cho tiết viết văn đó là tiết lập dàn ý cho bài văn thường bị xem nhẹ bởi tính chủ quan cá nhân giáo viên vì chính giáo viên, học sinh luôn có suy nghĩ đối tượng các em sẽ viết, sẽ tả sắp tới sẽ viết, sẽ tả về đối tượng gần gũi, đơn giản, không cần chuẩn bị, chú ý nhiều cũng viết được.

 *Đối với học sinh:

      Ở Tiểu học, lần đầu tiên học sinh được học viết văn miêu tả. Các em gặp nhiều khó khăn cả về tri thức, phương pháp hiểu biết và cảm xúc về đối tượng miêu tả. Các em lấy đâu ra hiểu biết về cây đang ra hoa, ra quả, về anh công nhân đang xây nhà, thày cô đang giảng dạy trên lớp, bố, mẹ chuẩn bị bữa ăn hay chăm sóc con cái,….. Nếu không được quan sát hầu như các em sẽ không có gì hồi tưởng về các đối tượng miêu tả nếu liền ngay trước tiết làm bài văn các em không được đến tận nơi xem xét, nhận xét. Ngoài ra, miêu tả theo đầu bài cho sẵn liệu các em có cảm xúc để làm bài không ? Những khó khăn về nội dung càng được nhân lên do các em chưa nắm được phương pháp quan sát, bố cục bài miêu tả, sử dụng ngôn ngữ miêu tả. Vì vậy, cần xem xét các bài miêu tả ở bậc Tiểu học là những bài tập ban đầu luyện các kĩ năng miêu tả. Có như vậy việc đánh giá mới phản ánh đúng yêu cầu của chương trình và có tác dụng đối với học sinh. 

        Hiện nay có rất nhiều loại sách tham khảo cho học sinh, giúp cho học sinh có cái nhìn đa dạng, phong phú hơn. Nhưng những cuốn sách tham khảo của phân môn Tập làm văn lại thường đưa ra các bài văn mẫu hoàn chỉnh nên khi làm văn các em thường dựa dẫm, ỉ lại vào bài mẫu, có khi còn sao chép y nguyên bài văn mẫu vào bài làm của mình. Cách cảm, cách nghĩ của các em không phong phú mà thường đi theo lối mòn khuôn sáo, tẻ nhạt. Một thực tế nữa đó là học sinh lớp 5 tuy các em đó được tiếp xúc và thực hành các bài tập làm văn ở lớp 2 và lớp 3 và đặc biệt chương trình Tập làm văn lớp 4 thể loại miêu tả xong các em vẫn viết văn theo kiểu công thức cứng nhắc, câu văn chỉ dừng ở mức độ có đủ chủ ngữ, vị ngữ rất ít những câu văn có sử dụng các biện pháp nghệ thuật, bài văn thiếu sinh động, hấp dẫn. Thực tế cho thấy, khá nhiều học sinh Tiểu học ham thích học văn và có khả năng viết văn nhưng thực tế việc dạy văn cho các em chưa đạt kết quả cao như mong muốn. Rất nhiều các bài văn được viết theo một dàn ý giống nhau, rất máy móc, rất thiếu cảm xúc và thiếu tính chân thực, cả giáo viên và học sinh nhiều khi còn lệ thuộc vào bài văn mẫu. Khi học văn miêu tả, học sinh hiểu về văn miêu tả còn chưa sâu, nghèo nàn, tư duy hình tượng chưa rõ nét, do đó ảnh hưởng không nhỏ đến việc học và làm văn.

    Với thực trạng trên, ngay từ đầu năm học, tôi đã tiến hành điều tra khảo sát 33 học sinh lớp 5A trường Tiểu học Quảng Phong phân môn Tập làm văn, kết quả như sau:

2.3. Các giải pháp thực hiện:

  Từ các thực trạng và nguyên nhân trên, tôi mạnh dạn đưa ra các giải pháp sau:

 * Giáo viên phải nắm vững nội dung, chương trình và phương pháp dạy Tập làm văn:

Giáo viên tổ chức dạy như thế nào để học sinh viết được những bài văn miêu tả rõ bố cục, đúng yêu cầu của đề bài. Điều cơ bản là người dạy phải nắm vững nội dung chương trình, đồng thời biết chọn và vận dụng phương pháp phù hợp để dẫn dắt học sinh nắm được kiến thức . biết học sinh cần gì, chưa biết những gì để xác định đúng mục tiêu bài dạy, xác lập được mối quan hệ giữa kiến thức bài dạy với kiến thức cũ và kiến thức sẽ cung cấp tiếp theo.

 * Giúp học sinh hiểu rõ thể loại văn miêu tả :

Để hiểu về văn miêu tả, trước hết tôi hướng dẫn học sinh tìm hiểu rõ thế nào là văn miêu tả?

Văn miêu tả: sử dụng từ ngữ, câu văn để mô tả hình ảnh, hoạt động, đặc điểm nổi bật của sự vật (đồ vật, cây cối, con vật. phong cảnh…) làm cho người đọc hình dung được sự vật đang được miêu tả. Tuy nhiên hình ảnh, đối tượng do văn miêu tả tạo nên không phải là bức ảnh chụp lại, sao chép một cách vụng về mà nó là sự kết tinh của những nhận xét tinh tế, những rung động sâu sắc mà người viết đã thu lượm được khi quan sát cuốc sống. Văn miêu tả mang tính thông báo thẩm mĩ, chứa đựng tình cảm của người viết, văn miêu tả có tính rung động, tính hình tượng. Mỗi bài văn miêu tả của học sinh là kết quả của sự sáng tạo, nó được coi như là một sáng tác có giá trị nghệ thuật. Vì vậy, nó phải tuân theo những quy định để làm ra một tác phẩm nghệ thuật.