SKKN Vận dụng sơ đồ tư duy vào dạy học văn tả cảnh cho học sinh lớp 5

1. PHẦN MỞ ĐẦU

1.1. Lý do chọn đề tài

Trong chương trình Tiểu học, môn Tiếng Việt là môn có vai trò rất quan trọng. Dạy tiếng Việt ở Tiểu học tạo cho học sinh kỹ năng sử dụng tiếng Việt thành thạo để sử dụng trong học tập, giao tiếp; cung cấp cho học sinh những hiểu biết phong phú về tiếng Việt, mở mang kiến thức về tự nhiên, xã hội, văn hóa của dân tộc Việt Nam và nước ngoài. Môn Tiếng Việt gồm có bảy phân môn, mỗi phân môn có một vai trò và nhiệm vụ khác nhau nhưng có mối quan hệ chặt chẽ, tích hợp với nhau. 

Phân môn Tập Làm Văn (TLV) có nhiệm vụ rèn cho học sinh các kỹ năng sản sinh ngôn ngữ; sử dụng và hoàn thiện một cách tổng hợp các kiến thức và kĩ năng tiếng Việt mà các phân môn Tiếng Việt khác đã hình thành. Khi nói đến phân môn TLV, thì viết văn, hành văn chính là cái đích cuối cùng, cái đích cao nhất của việc học môn Tiếng Việt. Đối với học sinh Tiểu học, biết nói đúng, viết đúng diễn đạt mạch lạc đã khó, để nói hay, có cảm xúc, giàu hình ảnh lại càng khó hơn. 

Chương trình TLV ở Tiểu học chủ yếu là dạy văn miêu tả bao gồm: văn tả cảnh, văn tả người, văn tả cây cối, văn tả đồ vật, văn tả con vật… Tả cảnh là một kiểu bài khó vì học sinh không có khả năng quan sát tinh tế, mặt khác học sinh không cảm nhận được vẻ đẹp của cảnh hay những thay đổi của cảnh, không biết dựa vào cảm xúc của mình để làm cảnh đó trở nên đẹp hơn, sinh động hơn, gần gũi hơn. 

Qua tìm hiểu thực tế cho thấy, kết quả viết văn tả cảnh ở lớp 5 còn nhiều vấn đề bất cập so với yêu cầu đặt ra của một bài văn tả cảnh. Các em còn gặp nhiều sự lúng túng trước một đề văn, chưa nắm được cấu tạo, quy trình viết một bài văn tả cảnh, còn thiếu hiểu biết về đối tượng cần tả và chưa biết cách để diễn đạt điều mà mình muốn tả. Từ thực tế đó, chúng ta cần làm thế nào để học sinh có thể nắm được cấu tạo bài văn, lập được dàn ý một bài văn?

Nhằm giúp học sinh có một điểm tựa để viết được một bài văn hoàn chỉnh thì sơ đồ tư duy (SĐTD) là một trong những giải pháp tối ưu. Việc sử dụng SĐTD giúp cho học sinh dễ dàng lập được dàn ý nhờ sự hỗ trợ trực quan của màu sắc, hình ảnh, đường nét, từ ngữ. Vì vậy, tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài: “Vận dụng sơ đồ tư duy vào dạy học  văn tả cảnh cho học sinh lớp 5”  làm đề tài nghiên cứu với mong muốn cụ thể hóa một phần nội dung dạy học vào thực tế, góp phần thực hiện yêu cầu đổi mới và nâng cao chất lượng hiệu quả dạy học phân môn TLV nói chung và văn tả cảnh trong chương trình TLV lớp 5 nói riêng. 

1.2. Điểm mới của đề tài

     Việc suy nghĩ để lựa chọn, xây dựng sáng kiến kinh nghiệm này đã được tiến hành trong thời gian dài, bản thân tôi cũng đã rút kinh nghiệm qua quá trình giảng dạy. Từ những kinh nghiệm, những kết quả tích lũy được, trong đó có sự tiến bộ của học sinh, tôi đã thường xuyên cập nhật để so sánh, rút kinh nghiệm vào từng thời điểm trong năm học và so sánh kết quả với những năm học trước. Từ đó đề ra những biện pháp để giảng dạy đạt kết quả cao hơn. Ngoài ra, tôi cũng thường xuyên trao đổi kinh nghiệm cùng đồng nghiệp để từng bước nghiên cứu và đưa ra các biện pháp cụ thể, thiết thực nhằm vận dụng tốt sơ đồ tư duy vào dạy học văn tả cảnh cho học sinh lớp 5 ở trường Tiểu học.

1.3. Phạm vi áp dụng của đề tài  

  -Văn tả cảnh ở lớp 5.

– Học sinh lớp 5.

2. PHẦN NỘI DUNG

2.1. Thực trạng về phương pháp và chất lượng dạy học văn tả cảnh ở tiểu học hiện nay:

– Đối với học sinh: Nhìn chung các em đã nắm được cấu trúc một bài văn tả cảnh, phân tích được cấu tạo của bài văn tả cảnh, viết được đoạn mở bài trực tiếp, đoạn kết bài không mở rộng. Học sinh giỏi có thể phát hiện hình ảnh đẹp trong bài văn, lập được giàn ý chi tiết cho bài văn, quan sát và chọn lọc chi tiết cho bài văn tả cảnh, hoàn chỉnh các đoạn văn dựa vào nội dung chính của bài, lập được dàn ý chi tiết cho bài văn, bước đầu biết dùng từ ngữ, các biện pháp nghệ thuật như so sánh, nhân hóa, các biện pháp nghệ thuật tu từ… Song, qua thực tế giảng dạy, tôi thấy nhiều học sinh còn vụng về, gặp nhiều khó khăn trong viết văn tả cảnh. Khi viết văn các em chỉ đưa ra những ý chung chung, chưa đặc biệt tập trung vào những nét tiêu biểu của cảnh vật đó. Bên cạnh đó, bài văn tả cảnh của đa số các em viết có bố cục thiếu cân đối, mang tính liệt kê các chi tiết, bộ phận một cách đơn giản, trình tự tả chưa hợp lí, chọn lọc các chi tiết chưa tiêu biểu, đặc sắc, thiếu hình ảnh, diễn đạt chưa mạch lạc và thường viết theo một khuôn mẫu nhất định mà thiếu đi rất nhiều ở tính sáng tạo của các em. Mặt khác các em dùng từ, đặt câu thiếu chính xác, hay dùng từ lặp, từ địa phương. Câu văn thiếu các từ ngữ gợi tả, gợi cảm, thiếu từ ngữ so sánh, nhân hoá dẫn đến bài văn viết khô khan, thiếu chân thực, thiếu sinh động. Thậm chí có em còn viết sai đề.

       – Đối với giáo viên: Đa số giáo viên trong trường tôi đều là những người có nhiều kinh nghiệm, tâm huyết với nghề song ở một số tiết học giáo viên còn nói nhiều, chưa khơi gợi huy động vốn hiểu biết, cách sử dụng từ ngữ mà bắt học sinh học nhiều, yêu cầu học sinh nhớ nhiều để bắt chước rồi “làm Văn”. Đồng thời, khi dạy phân môn Tập làm văn còn nhiều lúng túng về phương pháp, giáo viên chưa linh hoạt và sáng tạo trong việc dẫn dắt, gợi mở cho học sinh để tìm ra những từ ngữ, những ý hay khi miêu tả. Việc sử dụng đồ dùng trong dạy học chưa hiệu quả.

Trước khi thực hiện sáng kiến, tôi cho học sinh làm một bài kiểm tra.

Đề bài: Tả cánh đồng lúa quê em.

Kết quả làm bài của các em thu được như sau:

2.2. Một số giải pháp giúp học sinh lớp 5 học tốt văn tả cảnh:

2.2.1: Giúp học sinh nắm vững cách vẽ sơ đồ tư duy

 Sơ đồ tư duy giúp chúng ta dễ dàng hình dung cấu tạo của bài văn, hiểu rõ mạch tư duy trong cách viết văn của tác giả, nắm bắt được trình tự hành văn, nắm vững được các dạng thức và phương pháp viết các thể văn khác nhau, từ đó học được cách viết văn dễ dàng hơn.

Sơ đồ tư duy là một sơ đồ mở nên không yêu cầu tất cả các nhóm học sinh có chung một kiểu sơ đồ tư duy, giáo viên chỉ nên chỉnh sửa cho học sinh về mặt kiến thức, góp ý thêm về đường nét vẽ, màu sắc và hình thức…

Giáo viên cần giúp học sinh nắm rõ cấu trúc cua một sơ đồ tư duy gồm có: Nội dung chính ( từ khóa, từ trọng tâm,..), các nhánh chính (nhánh cấp 1: triển khai các ý chính), các nhánh phụ (nhánh cấp 2: triển khai các nhánh chính), các biểu tượng, tranh ảnh minh họa cho sơ đồ thêm sinh động, dễ hình dung, dễ liên tưởng.

Giúp học sinh nắm rõ các bước vẽ 1 sơ đồ tư duy:

-Bước 1: Xác định từ trung tâm

Ví dụ: +Đề bài tả ngôi trường của em thì từ trung tâm có thể chọn là NGÔI TRƯỜNG

           +Đề bài tả cánh đồng quê em vào buổi sáng thì từ trung tâm có thể chọn là CÁNH ĐỒNG

-Bước 2: Vẽ chủ đề trung tâm.

-Bước 3: Vẽ các nhánh cấp 1

Ví dụ: +Đề bài tả ngôi trường của em thì nhánh cấp 1 có thể là: 

            *Mở bài

            *Thân bài

            *Kết bài

-Bước 4: Vẽ các nhánh cấp 2, 3,…

Ví dụ: +Đề bài tả ngôi trường của em thì nhánh cấp 2 có thể là: 

            *Thân bài: – Sân trường

                              -Các dãy phòng

-Bước 5: Thêm hình ảnh minh họa

Giáo viên cần giới thiệu cho học sinh hình ảnh các sơ đồ tư duy mà các anh chị lớp trước hoặc hình ảnh mẫu giáo viên vẽ nhằm giúp các em nắm chắc hơn và dễ dàng tìm được ý tưởng cho sơ đồ tư duy của  mình. 

2.2.2:  Hướng dẫn học sinh nắm vững cấu tạo bài văn tả cảnh bằng SĐTD do GV chuẩn bị sẵn:

Trước khi vẽ được một SĐTD để lập dàn ý cho bài văn tả cảnh thì yêu câu cần thiết là các em cần phải xác định được hình ảnh chủ đề của sơ đồ mình sắp vẽ. Sau đó các em cần xác định được sơ đồ của mình có bao nhiêu nhánh cấp 1, từ các nhánh cấp 1 có bao nhiêu nhánh cấp 2, cần có những kí hiệu, hình ảnh minh họa nào,…

Ví dụ: Dùng SĐTD để lập dàn ý của bài văn tả cảnh các em cần:

-Xác định được từ trung tâm

-Xác định được có 3 nhánh cấp 1:mở bài, thân bài, kết bài. 

-Xác định các nhánh cấp 2:

+Mở bài: Mở bài trực tiếp

                 Mở bài gián tiếp

+Thân bài: Tả theo trình tự thời gian, không gian

                  Tả từng bộ phận,..

+Kết bài: Kết bài mở rộng

               Kết bài không mở rộng

-Tìm các từ gợi ý, các từ ngữ cho từng nhánh cấp 2

Giáo viên dùng SĐTD phân tích cho học sinh thấy rõ cấu tạo của bài văn tả cảnh

Việc sử dụng giải pháp này giúp học sinh dễ nhớ, nắm chắc được cấu tạo của một bài văn tả cảnh bằng sơ đồ, hình ảnh trực quan. Giúp học sinh ghi được ý chính của từng phần, hiểu được cấu tạo của một bài văn nhằm giúp các em phát triển ý theo một trình tự. Giúp các em tìm được từ, câu cho từng ý, diễn đạt được ý mình muốn tả về cảnh quan đó.

2.2.3: Sử dụng sơ đồ câm

Điều kiện cần để viết được một bài văn đó chính là cần có vốn từ và biết cách dùng từ. Chúng  ta có thể cung cấp vốn từ cho học sinh bằng cách cho quan sát và yêu cầu học sinh nêu. Để làm được điều này, giáo viên cần phải cho các em quan sát cảnh thật hoặc tranh ảnh và đưa ra câu hỏi gợi mở  nhằm định  hướng học sinh nắm vững về cách cảm nhận một cảnh quan. Ví dụ: khi quan sát cảnh quan ngôi trường, giáo viên có thể hỏi Các em nhìn thấy những gì trong khuôn viên trường? Ngôi trường có những gì nổi bật? chẳng hạn…

Sau khi phân tích yêu cầu của đề bài, quan sát bằng cảnh thật hoặc tranh ảnh, giáo viên có thể cho học sinh điền từ còn thiếu vào SĐTD mà mình đã lập sẵn để tăng cường tính tự giác, sự sáng tạo và bổ sung vốn từ cho các em, tăng cường khả năng ghi nhớ từ và dùng từ trong diễn đạt.

Để làm tốt hoạt động này, giáo viên có thể cho cả lớp hoạt động theo nhóm và tìm ra những từ cần điền vào SĐTD. Có thể cho các em thảo luận nhóm đôi và điền vào chỗ trống.