SKKN Xây dựng và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT nhằm phát triển năng lực cho học sinh – GDPT 2018

PHẦN I. MỞ ĐẦU 

1. Lý do chọn đề tài 

Chúng ta đang thực hiện cuộc cách mạng lần thứ tư trong lịch sử nhân loại – cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Với cuộc cách mạng này, đã có nhiều tác động lớn lao, làm thay đổi ở nhiều khía cạnh về kinh tế, văn hóa, xã hội và đời sống của con người. Điều đó, đã đặt ra những yêu cầu mới đối với người lao động, và từ đó, cũng đặt ra những yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục nước ta phải thay đổi, để phù hợp với xu thế và yêu cầu của thời đại.  

Một trong những mục tiêu đổi mới của giáo dục trong giai đoạn hiện nay là phát triển các năng lực của người học, gắn liền thực tiễn với việc dạy học. Chương trình giáo dục phổ thông 2018 được xây dựng trên cơ sở “bảo đảm phát triển phẩm chất và năng lực người học thông qua nội dung giáo dục với những kiến thức, kĩ năng cơ bản, thiết thực, hiện đại; hài hoà đức, trí, thể, mĩ; chú trọng thực hành, vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học để giải quyết vấn đề trong học tập và đời sống; thông qua các phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục phát huy tính chủ động và tiềm năng của mỗi học sinh, các phương pháp đánh giá phù hợp với mục tiêu giáo dục và phương pháp giáo dục để đạt được mục tiêu đó”. 

Để tổ chức dạy học đạt được mục tiêu trên, đòi hỏi giáo viên phải tìm kiếm, sáng tạo các nội dung dạy học, cụ thể là các tình huống thực tiễn gắn với nội dung kiến thức cần dạy, với những vấn đề xã hội quan tâm, tổ chức các hoạt động đa dạng và phong phú, thực hiện một cách toàn diện từ đổi mới phương pháp dạy học đến cách kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực. Trong những năm qua, thực tế dạy học và kiểm tra đánh giá ở các trường phổ thông theo hướng tiếp cận năng lực của người học đã được quan tâm. Tuy nhiên, công tác này vẫn cần tiếp tục được triển khai một cách đồng bộ, tích cực hơn nữa. 

Chương trình đánh giá học sinh quốc tế (The Programme for International Student Assessment- PISA) được xây dựng và điều phối bởi tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) vào cuối thập niên 90. Các câu hỏi trong PISA phản ánh năng lực lĩnh hội và áp dụng những kiến thức trong nhà trường vào các môi trường ngoài nhà trường của học sinh, gắn lý thuyết với đời sống hiện thực, với các tình huống thiết thực và yêu cầu học sinh suy nghĩ, vận dụng vào đời sống hằng ngày; giúp học sinh thấy được vai trò quan trọng của kiến thức trong cuộc sống. Câu hỏi trong PISA đánh giá năng lực theo nhiều mức độ, vừa có tính vừa sức vừa có tính thách thức, phù hợp với học sinh ở độ tuổi THPT. Nếu sử dụng câu hỏi theo hướng tiếp cận PISA một cách phù hợp sẽ giúp giáo viên đánh giá được năng lực vận dụng tri thức vào những tình huống mà các em gặp phải trong cuộc sống, giúp các em có những hiểu biết sâu sắc, thấu đáo hơn về những vấn đề đã được tìm hiểu, từ đó kích thích được sự say mê tìm tòi, khám phá của các em. 

Trong chương trình địa lý THPT, phần “Địa lí tự nhiên” là phần lớn của chương trình địa lí lớp 10. Với các bài học về địa lí tự nhiên, gắn với rất nhiều vấn đề thực tiễn diễn ra xung quanh cuộc sống các em và có tính gần gũi cao. Vì những lý do nêu trên, tôi đã chọn nội dung “Xây dựng và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT nhằm phát triển năng lực cho học sinh” làm đề tài nghiên cứu của mình, với mong muốn góp phần đổi mới phương pháp giáo dục, tạo hấp dẫn cho học sinh, nâng cao chất lượng dạy học, đáp ứng nhu cầu dạy học trong tình hình mới. 

• Mục đích nghiên cứu         

Đề tài tập trung xây dựng hệ thống câu hỏi theo tiếp cận PISA, vận dụng chúng vào trong dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh theo phát triển năng lực trong phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT.  

• Nhiệm vụ nghiên cứu 

• Nghiên cứu những vấn đề cốt lõi về xây dựng và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT nhằm phát triển năng lực cho học sinh. 
• Xây dựng và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT nhằm phát triển năng lực cho học sinh. 
• Phân tích thực nghiệm sư phạm để kiểm định tính hiệu quả của đề tài. 

• Đối tượng nghiên cứu 

• Hoạt động dạy, học phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT.   
• Kiểm tra, đánh giá trong dạy học Địa lí. 
• Chương trình đánh giá học sinh quốc tế của OECD (PISA).  

• Phạm vi nghiên cứu 

• Câu hỏi tiếp cận PISA trong phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT.   
• Dạy học và kiểm tra đánh giá theo phát triển năng lực cho học sinh.  

• Đóng góp mới của đề tài 

• Đưa ra cách xây dựng câu hỏi theo tiếp cận PISA. 
• Xây dựng được hệ thống câu hỏi Địa lí có tính mới: Hệ thống câu hỏi theo tiếp cận PISA ở phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT. Hệ thống câu hỏi được xây dựng tương đối đa dạng về thể loại, giúp học sinh thể hiện năng lực vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn, mức độ phù hợp với nhận thức của học sinh THPT, đáp ứng theo yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông 2018. 
• Xây dựng được tiến trình dạy học có sử dụng hệ thống câu hỏi theo tiếp cận PISA và đề kiểm tra đánh giá được năng lực cho học sinh.  

• Cấu trúc của đề tài 

Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của đề tài gồm 3 chương: 

Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí nhằm phát triển năng lực cho học sinh. 

Chương 2. Xây dựng và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT nhằm phát triển năng lực cho học sinh. 

Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 

PHẦN II. NỘI DUNG 

Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng câu hỏi theo 

tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí nhằm phát triển năng lực cho học sinh 

1.1. Cơ sở lí luận 

1.1.1. Câu hỏi theo tiếp cận PISA  

• Khái niệm PISA 

PISA là bốn chữ cái viết tắt của cụm từ “The Programme for International Student Assesment”. Đây là “ Chương trình đánh giá học sinh quốc tế”, một chương trình do Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế thế giới – Organization for Economic Cooperation and Development – OECD sáng lập và tổ chức thực hiện.  

Khảo sát PISA đánh giá học sinh ở độ tuổi 15 (15 năm 3 tháng đến 16 năm 2 tháng), là lúc các em kết thúc chương trình giáo dục ở hầu hết các trường  phổ thông trên thế giới.Mục đích của cuộc khảo sát là nhằm đánh giá xem học sinh đã được chuẩn bị để đối mặt với những thách thức của cuộc sống xã hội hiện đại ở mức độ nào trước khi bước vào cuộc sống.  

• Mục đích của PISA 

Mục tiêu tổng quát của chương trình PISA nhằm kiểm tra xem, khi đến độ tuổi kết thúc giai đoạn giáo dục bắt buộc, HS đã được chuẩn bị để đáp ứng các thách thức của cuộc sống sau này ở mức độ nào. 

Song song với mục đích chung, chương trình đánh giá PISA còn hướng vào các mục đích cụ thể sau: 

• Câu hỏi PISA quan tâm đến sự phát triển người học, từ đó tạo động cơ cho người học, giúp người học có trách nhiệm hơn đối với việc học của mình. Cho phép GV nhận dạng và kích thích khả năng sáng tạo của HS. 
• Câu hỏi PISA sẽ đánh giá mức độ nắm vững tri thức khoa học của HS ở mức độ tích hợp, chứ không đánh giá một cách đơn lẻ. 
• Câu hỏi PISA có khả năng đánh giá mức độ áp dụng tri thức khoa học vào thực tiễn của HS. 

1.1.1.3. Các năng lực được đánh giá của PISA  PISA tập trung đánh giá ở ba năng lực: 

• Năng lực toán học phổ học thông: là khả năng nhận biết ý nghĩa, vai trò của kiến thức toán học trong cuộc sống; vận dụng và phát triển tư duy toán học để giải quyết các vấn đề của thực tiễn, đáp ứng nhu cầu đời sống hiện tại và tương lai một cách linh hoạt. 
• Năng lực đọc hiểu phổ thông: Định nghĩa về NL Đọc hiểu PISA như sau “Năng lực đọc hiểu là hiểu, sử dụng, phản ánh và liên kết vào các văn bản viết, nhằm đạt được các mục tiêu cá nhân, phát triển kiến thức và tiềm năng cá nhân, và tham gia vào xã hội”, 
• Năng lực khoa học phổ thông: Theo mục đích của PISA, năng lực khoa học là của cá nhân về kiến thức khoa học và sử dụng kiến thức đó để xác định các câu hỏi, tiếp thu kiến thức mới, giải thích các hiện tượng khoa học và rút ra kết luận dựa trên bằng chứng về những vấn đề liên quan tới khoa học. Sẵn sàng tham gia vào các vấn đề liên quan tới khoa học và các ý tưởng khoa học như một công dân có suy nghĩ. 

Bên cạnh ba NL chính trên, bắt đầu từ chu kỳ 2006, PISA đưa vào đánh giá thêm một số NL mới: Kỹ năng GQVĐ (2006), NL tài chính (2009), NL sử dụng máy tính (2012), NL công dân toàn cầu (2018).  

• Đặc điểm của các câu hỏi PISA. 

Câu hỏi PISA đánh giá năng lực học sinh thông qua phần dẫn “stimulus material” (có thể trình bày dưới dạng văn bản, bài báo, dưới dạng chữ, bảng số liệu, biểu đồ, tranh ảnh….), theo sau đó là các câu hỏi được kết hợp cùng dựa trên một phần dẫn chung. Câu hỏi PISA không phải đánh giá các ngữ cảnh mà đánh giá về năng lực (competencies), đánh giá kết quả của việc sử dụng thành công các kiến thức, kĩ năng khoa học trong các tình huống, ngữ cảnh cụ thể đó. 

• Các kiểu câu hỏi trong PISA 

Đề thi PISA sử dụng các dạng câu hỏi sau: