SKKN Một số hình thức tổ chức hoạt động khởi động nhằm phát huy năng lực của học sinh thông qua dạy học môn Toán

PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Xu hướng chung của đổi mới phương pháp dạy học hiện nay là dạy học lấy học sinh làm trung tâm; người thầy phải làm thế nào phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học, phải giúp người học nhanh chóng tiếp cận với khoa học, công nghệ tiên tiến, phương tiện hiện đại, giải quyết các vấn đề nảy sinh trong cuộc sống,… và phải coi trọng, phải đề cao vai trò chủ thể của học sinh trong quá trình nhận thức.
Nghị quyết hội nghị Trung ương 8 khoá XI về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng phát triển năng lực…”.
Nghị quyết 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 nhấn mạnh: “Đối với giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”.
Đáp ứng yêu cầu đổi mới, Bộ giáo dục và Đào tạo có công văn 5555/ BGDĐT – GDTrH ngày 8 tháng 10 năm 2014 hướng dẫn và cụ thể hoá những yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh: “hình thức giao nhiệm vụ sinh động, hấp dẫn, kích thích được hứng thú nhận thức của học sinh”.
Khởi động là hoạt động đầu tiên trong tiến trình dạy học của một bài học. Tuy chỉ chiếm vài phút đầu giờ nhưng có ý nghĩa quan trọng trong việc kích thích sự tích cực của người học. Hoạt động này giúp học sinh huy động những kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm của bản thân về các vấn đề có liên quan đến bài học mới nên nó có vai trò rất lớn giúp tiết học thành công. Vì vậy, nếu giáo viên không tổ chức tốt hoạt động này sẽ không huy động được vốn kiến thức, kỹ năng sẵn có của học sinh, sẽ không giúp học sinh liên hệ được vốn kiến thức, kinh nghiệm của bản thân với kiến thức mới.
Mặt khác, hoạt động khởi động sẽ kích thích tính tò mò, sự hứng thú, tâm thế của học sinh ngay từ đầu tiết học. Chính vì vậy, ngay từ đầu tiết học, nếu giáo viên không tổ chức hoạt động này mà để nó diễn ra một cách tuần tự, cứng nhắc hoặc có tổ chức hoạt động khởi động nhưng tổ chức một cách đơn điệu và nhàm chán thì học sinh sẽ mất đi hứng thú ngay từ đầu tiết học, dẫn đến tiết học sẽ có hiệu quả không cao hoặc không phát huy được hết năng lực của học sinh.
Hơn nữa, trong phương pháp dạy học tích cực, học sinh luôn bị cuốn hút vào các hoạt động do giáo viên tổ chức và chỉ đạo. Và ngay từ hoạt động đầu tiên mà giáo viên tổ chức hoạt động khởi động đa dạng, linh hoạt, phù hợp, hấp dẫn sẽ kích hoạt được kiến thức nền, tạo ra một không khí vui vẻ trong lớp học, sẽ xóa tan đi sự ngại ngùng, e dè của người học, sẽ khơi gợi ở các em hứng thú đối với bài học và hơn thế nữa còn khơi gợi niềm đam mê, gây dựng, bồi đắp tình yêu lâu bền đối với môn học đó. Từ đó các em sẽ hứng thú hơn, vui vẻ hơn, tích cực hơn, năng động và sáng tạo hơn trong quá trình học tập của bản thân.
Bên cạnh đó, thực tế dạy học cho thấy, đa số giáo viên đã có nhiều đổi mới trong quá trình dạy học nhưng đa số chỉ tập trung đổi mới hoạt động hình thành kiến thức. Còn hoạt động khởi động ít được quan tâm, thậm chí khởi động chỉ bằng một vài câu dẫn dắt,…. hoặc có tổ chức nhưng hiệu quả không cao do hình thức tổ chức rời rạc, nặng về kiến thức.
Vậy làm thế nào để tổ chức tốt, hiệu quả hoạt động khởi động? Làm sao để phát huy được vai trò của hoạt động khởi động trong tiến trình dạy học? Làm sao để học sinh hứng thú ngay từ hoạt động đầu tiên của tiết học? Và làm thế nào để tạo tâm lý tích cực cho học sinh để các em chủ động và tích cực khai thác, khám phá kiến thức mới?…. Đó là những câu hỏi, những băn khoăn, những trăn trở của bản thân tôi trong quá trình dạy học của bản thân.
Vì những lí do trên mà tôi chọn đề tài nghiên cứu :
“Một số hình thức tổ chức hoạt động khởi động nhằm phát huy năng lực của học sinh thông qua dạy học môn Toán ”.
2. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu là học sinh THPT, cụ thể là học sinh các lớp 10, 11 các trường THPT.
3. MỤC ĐÍCH CỦA ĐỀ TÀI
– Đề tài nghiên cứu một số hình thức để khởi động bài học nhằm phát huy năng lực của học sinh thông qua dạy học môn Toán.
– Đề tài thiết kế và tổ chức dạy học hoạt động khởi động ở một số tiết học môn Toán 10,11 nhằm phát huy năng lực của học sinh.
4. ĐIỂM MỚI CỦA ĐỀ TÀI
Hiện nay, hoạt động khởi động trong dạy học chưa được quan tâm đúng mức. Đa số giáo viên chưa thực sự coi trọng hoạt động khởi động trong dạy học mà thay vào đó chỉ là những câu dẫn dắt vào bài giảng hoặc có tổ chức thì cũng chỉ tổ chức rời rạc, nặng về kiến thức nên hiệu quả không cao.
Mặt khác, việc Bộ GD-ĐT thay đổi sách giáo khoa theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể đã cho thấy quyết tâm đổi mới nền giáo dục theo hướng tiếp cận năng lực, phù hợp với xu thế phát triển chương trình giáo dục thế giới và bắt kịp nền giáo dục của các nước tiên tiến. Vì vậy đòi hỏi mỗi giáo viên phải quan tâm đúng mức các hoạt động trong quá trình dạy học.
Đề tài góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý luận về việc sử dụng các hình thức tích cực để khởi động bài học. Đồng thời cung cấp nguồn tư liệu giúp giáo viên có thể tham khảo các thiết kế hoạt động khởi động, dễ dàng lựa chọn và áp dụng vào bài dạy của bản thân một cách sáng tạo, hiệu quả trong dạy học. Từ đó, người dạy có thể tạo ra môi trường học tập thoải mái, vui vẻ, hứng thú cho học sinh ngay từ phút đầu tiên của bài học và giúp các em chủ động hơn, tích cực hơn, năng động và sáng tạo hơn trong quá trình học tập của bản thân.
Đề tài hoàn toàn là những kinh nghiệm, những tâm huyết mà bản thân tôi đã đúc kết lại trong quá trình giảng dạy của bản thân tại đơn vị của mình, đã được kiểm định qua thực tế và mang lại những hiệu quả tích cực, góp phần nâng cao hiệu quả dạy và học. PHẦN II: NỘI DUNG
1. CƠ SỞ KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN
1.1. Cơ sở khoa học
1.1.1. Quan niệm về hoạt động khởi động
Nói một cách đơn giản, khởi động là một hoạt động giúp đưa học sinh vào một khung học tập. Khởi động bài học là bất kỳ hoạt động nào được hoàn thành vào đầu giờ học nhằm mục đích cụ thể là chuẩn bị cho học sinh học tập.
Khởi động là hoạt động đầu tiên nhằm giúp học sinh huy động những kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm của bản thân về các nội dung có liên quan đến bài học mới. Từ đó kích thích tính tò mò, hứng thú, lôi cuốn học sinh.
Hoạt động khởi động bài học thường chỉ chiếm một vài phút đầu giờ và thường được tổ chức thông qua hoạt động cá nhân hoặc hoạt động nhóm. Bởi thông qua hình thức tổ chức này sẽ kích thích sự sáng tạo, giúp học sinh hình thành năng lực hợp tác, tinh thần học hỏi, giúp đỡ nhau khi thực hiện nhiệm vụ.
Như vậy có thể hiểu, hoạt động này chưa đòi hỏi sự tư duy cao, không quá coi trọng về vấn đề kiến thức mà chủ yếu là tạo tâm thế cho các em nhập cuộc, lôi kéo các em có hứng thú đến các hoạt động phía sau đó.
1.1.2. Vai trò của hoạt động khởi động trong tiến trình dạy học
Tiến trình dạy học gồm các chuỗi hoạt động sau: Hoạt động khởi động, hoạt động hình thành kiến thức, hoạt động luyện tập, hoạt động vận dụng, hoạt động tìm tòi và mở rộng.
Hoạt động khởi động là hoạt động đầu tiên của tiến trình dạy học của một bài dạy nên nó có vai trò rất lớn giúp tiết học thành công. Theo tiến sỹ Đặng Thị Thu Hương, Học viện quản lý giáo dục, một trong những nội dung của phương pháp giảng dạy mà giáo viên cần chú trọng tới, đó là tổ chức các hoạt động khởi động trong giờ học. Hoạt động này có vai trò làm “tan băng” (ice-breaking), xoá đi sự ngại ngùng, e dè của người học và thu hẹp khoảng cách giữa người dạy – người học, người học – người học. Thay vào đó, nó giúp làm “ấm lên” bầu không khí trong lớp học. Hoạt động này cũng có lúc được dùng đan xen trong giờ nếu giáo viên nhận thấy người học đang chán nản hoặc mệt mỏi.
Hoạt động khởi động rất cần thiết trong tiết dạy nhằm phát triển năng lực cho học sinh, phát triển năng lực tư duy nêu vấn đề để giải quyết vấn đề. Hoạt động này cần tạo ra những tình huống, những vấn đề ở đó người học cần được huy động tất cả các kiến thức hiện có, những kinh nghiệm, vốn sống của mình để cố gắng nhìn nhận và giải quyết theo cách riêng của mình và cảm thấy thiếu hụt kiến thức, thông tin để giải quyết. Do đó, giáo viên phải chuyển giao nhiệm vụ một cách rõ ràng và học sinh phải được bày tỏ ý kiến riêng của mình cũng như ý kiến của nhóm về vấn đề đó cũng như việc trình bày báo cáo kết quả. Vì vậy, hoạt động khởi động có ý nghĩa rất quan trọng trong việc kích hoạt sự tích cực của người học.
– Trước hết, hoạt động khởi động có vai trò tạo hứng thú cho học sinh. Một khởi động bài học có hiệu quả trước hết phải tạo hứng thú cho học sinh. Trong hoạt động học tập, hứng thú có vai trò hết sức quan trọng. Nó là động cơ thúc đẩy con người tham gia tích cực vào hoạt động, là động lực thúc đẩy chủ thể tạo ra những sản phẩm góp phần vào sự phát triển của xã hội. Vì vậy, hoạt động khởi động phải khơi gợi hứng thú của học sinh đối với bài học và hơn thế nữa còn khơi dậy niềm đam mê, gây dựng, bồi đắp tình yêu lâu bền đối với môn học. Dạy học không có hứng thú cũng chỉ như “đạp búa trên sắt nguội” mà thôi. Bởi vậy, người thầy trước hết phải là người “thắp lửa đam mê”.
– Thứ hai, hoạt động khởi động có vai trò huy động vốn kiến thức, kỹ năng nền tảng của học sinh. Bởi dạy học là một quá trình kiến tạo mà quan điểm kiến tạo đặc biệt chú ý đến việc huy động kiến thức, kỹ năng, hệ giá trị nền tảng của cá nhân người học để tạo tiền đề cho việc tiếp nhận kiến thức mới. Vì vậy, một hoạt động khởi động bài học có hiệu quả là tạo cơ hội cho học sinh tự làm “sống lại” những kiến thức nền đã có và cần thiết cho việc học bài mới.
– Thứ ba, vai trò của hoạt động khởi động là tạo ra mâu thuẫn nhận thức cho người học. Học tập là một quá trình khám phá. Quá trình ấy bắt đầu bằng sự tò mò, nhu cầu hiểu biết, mong muốn khám phá và giải quyết mâu thuẫn giữa những điều đã biết và những điều chưa biết. Một hoạt động khởi động thành công là cần phải khơi gợi ở học sinh mong muốn tìm hiểu, khám phá những hoạt động tiếp theo trong giờ học, thậm chí là cả sau giờ học. Muốn vậy, hoạt động khởi động cần tạo ra mâu thuẫn trong nhận thức cho học sinh. Đây là tiền đề để thực hiện một loạt các hoạt động tìm tòi, giải quyết vấn đề. Để làm được điều đó, giáo viên phải là người có ý tưởng, biết gieo vấn đề để khơi gợi trong học sinh sự tò mò, mong muốn được tìm hiểu, khám phá và giải quyết các mâu thuẫn,….
Chính vì vậy, hoạt động khởi động có vai trò quan trọng và không thể thiếu trong quá trình dạy học của một bài học.
1.1.3. Những yêu cầu của hoạt động khởi động đối với dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh
Để hoạt động khởi động góp phần vào hiệu quả dạy học môn Toán thì khi thực hiện giáo viên cần đảm bảo những yêu cầu sau:
Thứ nhất, hoạt động khởi động phải gắn chặt với nội dung cơ bản của bài học để giúp định hướng tư duy cho học sinh vào nội dung chính ngay từ đầu, tránh bị phân tán vào các vấn đề lan man, không cần thiết, làm giảm hiệu quả bài học.
Thứ hai, hoạt động khởi động phải phù hợp với trình độ học sinh và điều kiện dạy học của nhà trường. Đảm bảo tính vừa sức cho học sinh và giúp học sinh dễ dàng tham gia vào hoạt động học tập, đạt được mục tiêu dạy học đề ra. Ngoài ra, hoạt động khởi động cũng cần phải phù hợp với điều kiện dạy học của nhà trường.
Chẳng hạn, giáo viên không thể thực hiện được hoạt động khởi động có sự hỗ trợ của công nghệ thông tin nếu giáo viên không có máy tính hoặc nhà trường không được trang bị máy chiếu,… Do vậy, ngay từ khi xây dựng kế hoạch dạy học, giáo viên đã phải xem xét điều kiện dạy học cần thiết để thiết kế hoạt động khởi động cho phù hợp.
Thứ ba, khi tổ chức hoạt động khởi động, giáo viên phải chuyển giao nhiệm vụ rõ ràng thể hiện ở yêu cầu về sản phẩm mà học sinh phải hoàn thành khi thực hiện nhiệm vụ; hình thức giao nhiệm vụ sinh động, hấp dẫn, kích thích được hứng thú nhận thức của học sinh; đảm bảo cho tất cả học sinh tiếp nhận và sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ. Trên cơ sở đó, đối chiếu mục tiêu với sản phẩm thì giáo viên sẽ đánh giá được khả năng của học sinh và bổ sung để hoàn thiện nếu cần thiết.
Thứ tư, giáo viên cần lựa chọn các tình huống, những câu hỏi đắt giá để giúp học sinh động não chứ không nên đưa những câu hỏi mờ nhạt, đưa ra rồi không giải quyết hoặc chỉ đưa ra cho có mà không liên quan gì đến nội dung bài học. Làm như vậy sẽ không phát huy được tính tích cực học tập của học sinh.
Thứ năm, kết thúc hoạt động khởi động, giáo viên cần bố trí thời gian thích hợp để học sinh bày tỏ quan điểm cũng như sản phẩm hoạt động của mình. Đây cũng là dịp để giáo viên đánh giá sự nỗ lực của các thành viên trong lớp. Qua đây, các em có hứng thú học tập, có động lực để thực hiện các nhiệm vụ tiếp theo, có sự tự tin trước tập thể, phát triển các năng lực của bản thân.
1.2. Cơ sở thực tiễn
Trong những năm gần đây, giáo dục phổ thông nước ta đã có nhiều chuyển biến tích cực để đáp ứng yêu cầu của xã hội trong giai đoạn mới. Tuy nhiên, thực tiễn dạy học ở trường THPT cho thấy phương pháp dạy học nói chung và phương pháp dạy học môn Toán nói riêng vẫn còn nhiều điểm hạn chế như: Giáo viên thuyết trình nhiều, học sinh học tập còn thụ động, học sinh chưa thực sự tìm tòi, phát hiện, tự học, tự nghiên cứu, khám phá, sáng tạo,…
Trong chương trình giáo dục, môn Toán giữ một vai trò quan trọng. Nó được coi là môn học công cụ, cung cấp các tri thức, kỹ năng tư duy để người học có thể học tập các môn học khác.
Ở trường phổ thông, Toán học là môn học góp phần hình thành và phát triển phẩm chất, nhân cách học sinh, phát triển kiến thức, kỹ năng then chốt và tạo cơ hội để học sinh được trải nghiệm, áp dụng toán học vào đời sống thực tiễn; tạo dựng sự kết nối giữa các ý tưởng toán học, giữa toán học với thực tiễn, giữa toán học với các môn học khác,…. Tuy nhiên, đa số giáo viên chưa tạo cơ hội cho học sinh được trải nghiệm, được huy động các kiến thức của các môn học khác vào bài học, được kết nối toán học với thực tiễn,…
Là một môn học có nguồn gốc từ thực tiễn và có tính phổ dụng (thể hiện ở ứng dụng rộng rãi của các kiến thức Toán học trong các môn học khác cũng như trong thực tiễn) nên trong dạy học Toán, người ta cố gắng gợi động cơ cho học sinh từ những tình huống thực tiễn, tình huống liên môn. Và sau khi học sinh đã có kiến thức, kỹ năng, giáo viên cho học sinh vận dụng, củng cố kiến thức, kỹ năng qua việc giải quyết các tình huống liên môn hoặc thực tiễn đó.
Bên cạnh đó, không ít học sinh thực sự chăm học nhưng chưa có phương pháp học tập phù hợp, chưa chủ động, tích cực để tham gia vào các hoạt động để lĩnh hội kiến thức mới. Thậm chí có nhiều em rất rụt rè, có nhiều ý tưởng nhưng không dám thể hiện những ý tưởng của bản thân,…
2. THỰC TRẠNG VẤN ĐỀ
2.1 Thực trạng chung
Hiện nay, ở các trường phổ thông đã và đang đẩy mạnh việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng lấy học sinh làm trung tâm, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của các em. Để đáp ứng yêu cầu đó, trong những năm gần đây nhiều giáo viên đã và đang thay đổi phương pháp dạy học của bản thân và có sáng kiến trong việc áp dụng kỹ thuật dạy học, đổi mới phương pháp dạy học góp phần tăng hiệu quả giờ dạy. Tuy nhiên, đa số giáo viên mới chỉ tập trung đổi mới hoạt động hình thành kiến thức là chủ yếu, chưa quan tâm đúng mức tới hoạt động khởi động cũng như vai trò của khởi động trong định hướng giờ học.
Thực tế cho thấy hầu hết giáo viên khi thiết kế hoạt động khởi động thường chỉ được giới thiệu qua một chút để vào bài vì như vậy sẽ tiết kiệm được nhiều thời gian cho hoạt động khai thác kiến thức mới, không lo lắng về vấn đề thiếu thời gian hay cháy giáo án. Do đó, ngay từ khi bước vào bài học, học sinh đã có tâm lý thụ động chờ giáo viên dẫn dắt hoặc nêu tên bài học mới,…làm cho tiết học tương đối khô khan, thiên về lý thuyết và giảng giải mà thiếu đi sự hợp tác tích cực của học sinh. Đồng thời, khó tạo tâm lý để các em sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ một cách tích cực ở các hoạt động tiếp theo của bài học.
2.1 Thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong giờ học môn Toán ở trường THPT hiện nay
Để tìm hiểu thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong giờ học môn Toán ở trường THPT hiện nay, tôi đã tiến hành một cuộc khảo sát với mục đích và nội dung khảo sát như sau:
2.2.1. Mục đích khảo sát
– Khảo sát giáo viên về thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong giờ học môn Toán ở trường THPT hiện nay thông qua việc đánh giá các nội dung sau:
+ Nhận thức của giáo viên về mục đích của hoạt động khởi động.
+ Cách thức tiến hành hoạt động khởi động thường dùng của giáo viên.
+ Người tiến hành hoạt động khởi động là ai? Giáo viên hay học sinh? Mức độ thu hút và hiệu quả của hoạt động khởi động?
– Khảo sát học sinh về thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong giờ học môn Toán ở trường THPT hiện nay qua việc đánh giá các nội dung sau:
+ Sự chuẩn bị bài của học sinh trước khi đến lớp.
+ Sự quan tâm của học sinh đối với hoạt động khởi động trong một tiết học. + Hoạt động khởi động có giúp học sinh định hướng tốt kiến thức mới cần tìm hiểu hay không?
+ Nếu hoạt động khởi động tạo cho các em sự hứng thú, tò mò,… thì các em có muốn tìm hiểu bài học để giải đáp các vấn đề không?
2.2.2. Nội dung khảo sát
2.2.2.1. Khảo sát giáo viên về thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong dạy học môn Toán
Để tìm hiểu thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong dạy học môn Toán, tác giả đã sử dụng phiếu khảo sát (phụ lục số 1) để tiến hành thăm dò ý kiến của 34 giáo viên dạy môn Toán của một số trường trên địa bàn tôi dạy; kết quả thu được như sau:
Phương
án chọn Câu 1 Câu 2 Câu 3 Câu 4 Câu 5 Câu 6 Câu 7
A 88,24% 52,94% 55,88% 38,24% 64,71% 44,12% 38,24%
B 11,76% 41,18% 35,29% 61,76% 8,83% 50% 55,88%
C 5,88% 8,83% 0% 26,46% 5,88% 5,88%
D 0%
Kết quả bảng trên cho thấy:
+ Đa số giáo viên có thực hiện hoạt động khởi động nhưng hoạt động khởi động vào bài học chỉ sơ qua bằng một vài câu hỏi dẫn dắt có liên quan đến bài học, mang tính chất giới thiệu hoặc nếu có hoạt động khởi động thì hoạt động khởi động còn mang tính hình thức, chưa tạo được sự liên kết với bài học để tạo hứng thú, kích thích sự sáng tạo, chủ động học tập của học sinh. Thời gian còn lại, giáo viên chủ yếu tập trung cho hoạt động hình thành kiến thức mới để không bị “cháy giáo án”.
+ Đa số mục đích của hoạt động khởi động mà giáo viên tiến hành đều xuất phát từ nội dung bài dạy hay các nội dung liên quan đến bài dạy mà chưa sử dụng từ các nguồn kiến thức của các môn học khác hay từ những mô hình, hình ảnh trực quan trong thực tế cuộc sống.
+ Đa số giáo viên đều là người thực hiện hoạt động khởi động nhưng mức độ thu hút học sinh và hiệu quả hoạt động khởi động chưa cao. Do đó, học sinh đang có cảm giác mệt mỏi, thụ động trong việc tiếp nhận kiến thức. Bên cạnh đó, hoạt động khởi động chưa có những dẫn chứng trong thực tế cũng như thiếu những dụng cụ trực quan làm cho hoạt động khởi động trở nên khô khan, nhàm chán, không gây được hứng thú với học sinh. Kết quả là chất lượng tiết học sẽ không cao.
2.2.2.2. Khảo sát học sinh về thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong dạy học môn Toán
Để khách quan khi tìm hiểu thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong dạy học môn Toán hiện nay, tác giả không chỉ tổ chức khảo sát giáo viên mà còn khảo sát về phía học sinh. Để tiến hành tìm hiểu, tác giả đã sử dụng phiếu khảo sát (phụ lục số 2) thăm dò ý kiến của 300 học sinh ở tại trường tôi dạy, kết quả thu được như sau:
Phương án chọn Câu 1 Câu 2 Câu 3 Câu 4 Câu 5
A 30,33% 25,33% 31.33% 39,33% 72,67%
B 46,67% 34,33% 45,67% 60,67% 27,33%
C 23% 40,34% 23%
Kết quả bảng trên cho thấy:
Đa số học sinh đều có nhu cầu có được tiết học sinh động, hấp dẫn ngay từ đầu để kích thích tư duy của các em, giúp các em chủ động khám phá kiến thức mới. Tuy nhiên, thực tế cho thấy các em lại ít có sự chuẩn bị bài trước ở nhà, vào đầu tiết học giáo viên thực hiện truyền thụ một chiều nên dễ gây cho các em sự nhàm chán và chưa đáp ứng được nhu cầu tìm tòi, khám phá của học sinh. Từ đó chưa phát huy hết tính tích cực cũng như sự sáng tạo của các em trong học tập môn Toán.
3. THIẾT KẾ MỘT SỐ HÌNH THỨC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG NHẰM PHÁT HUY NĂNG LỰC HỌC SINH THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN TOÁN
3.1. Một số hình thức và phương thức sử dụng cho hoạt động khởi động
Hoạt động khởi động có vai trò tạo hứng thú cho học sinh và huy động vốn kiến thức, kỹ năng nền tảng của học sinh. Vậy làm thế nào để phát huy được vai trò quan trọng đó? Làm thế nào để học sinh hứng thú ngay từ đầu tiết học? Và sử dụng hình thức khởi động nào cho bài học? Hình thức nào thì phù hợp? Giáo viên hay học sinh là người tiến hành hoạt động khởi động?, … Đó là điều mà bản thân tôi thường suy nghĩ khi thiết kế một tiến trình dạy học cho một bài học nói chung và thiết kế hoạt động khởi động nói riêng.
Sau đây là một số hình thức và phương pháp mà bản thân tôi đã sử dụng khi thiết kế hoạt động khởi động trong các tiết dạy môn Toán 10, 11.
3.1.1. Khởi động tiết học dưới dạng trò chơi
Trò chơi là một hoạt động được học sinh thích thú tham gia. Vì vậy nó có khả năng lôi kéo sự chú ý và khơi dậy được hứng thú học tập. Ngoài mục đích này ra, trò chơi còn giúp ôn tập kiến thức cũ, củng cố kiến thức vừa học hoặc dẫn dắt học sinh vào hoạt động tìm kiếm tri thức mới một cách tự nhiên, nhẹ nhàng, đồng thời giúp học sinh nâng cao tinh thần tập thể, tăng khả năng giao tiếp và hợp tác, biết giải quyết các vấn đề một cách sáng tạo hơn, nhanh hơn,…
Đây là phương pháp giáo viên thông qua việc tổ chức các trò chơi có liên quan đến nội dung bài học, có tác dụng tạo hứng thú học tập cho học sinh ngay từ khi bắt đầu bài học mới. Qua trò chơi học sinh tiếp thu kiến thức một cách nhẹ nhàng, tự nhiên, đồng thời cũng phát triển tính tự giác ở học sinh.
Phương pháp trò chơi có một số ưu điểm và nhược điểm sau:
– Ưu điểm:
+ Trò chơi học tập là một hình thức học tập bằng hoạt động, hấp dẫn học sinh, do đó duy trì tốt hơn sự chú ý của các em với bài học.
+ Trò chơi làm thay đổi hình thức học tập chỉ bằng hoạt động trí tuệ, do đó giảm tính chất căng thẳng của giờ học, nhất là các giờ học kiến thức lý thuyết mới.
+ Trò chơi có nhiều học sinh tham gia sẽ tạo cơ hội rèn luyện kỹ năng học tập hợp tác cho học sinh.
– Nhược điểm:
+ Học sinh dễ sa đà vào việc chơi mà ít chú ý đến tính chất học tập của các trò chơi.
+ Đôi khi khó quản lí được thời gian tổ chức.
Khi sử dụng phương pháp này giáo viên cần lưu ý một số điểm sau:
– Mục đích của trò chơi phải thể hiện mục tiêu của bài học hoặc một phần của chương trình.
– Hình thức chơi đa dạng giúp học sinh được thay đổi các hoạt động học tập trên lớp, giúp học sinh phối hợp các hoạt động trí tuệ với các hoạt động vận động.
– Luật chơi đơn giản để học sinh dễ nhớ, dễ thực hiện. Cần đưa ra các cách chơi có nhiều học sinh tham gia để tăng cường kỹ năng học tập hợp tác.
– Các dụng cụ chơi cần đơn giản, dễ làm hoặc dễ tìm kiếm tại chỗ. Chọn người quản trò chơi phải là người có năng lực phù hợp với yêu cầu của trò chơi.
– Các trò chơi được xây dựng có thể dựa trên cơ sở nội dung của bài học, cũng có thể chỉ mang tính chất thu hút sự chú ý của học sinh. Vì là phần mở đầu bài giảng nên thời gian cũng được giới hạn, thường là khoảng 5 – 7 phút. Do đó, các trò chơi tổ chức cho học sinh cũng phải hết sức đơn giản, nhanh gọn nhưng vẫn phải hiệu quả.
Có nhiều trò chơi có thể sử dụng để khởi động tiết học như: Trò chơi Sáng tạo sản phẩm, Lật mảnh ghép, Ngôi sao may mắn, Ai là triệu phú, Giải ô chữ,… Các trò chơi này giúp cho hoạt động dạy học trở nên sôi nổi, cuốn hút, giúp học sinh rèn luyện sự mạnh dạn, tự tin, khả năng phản xạ nhanh, sự sáng tạo, nâng cao tinh thần đoàn kết và sự tương tác giữa học sinh với học sinh, giữa học sinh với giáo viên.
Đặc biệt đầu năm học 2021-2022, tình hình dịch bệnh diễn ra phức tạp nên đã rất nhiều trường, nhiều tỉnh thành phải học trực tuyến thì hình thức tổ chức hoạt động khởi động bằng trò chơi là một hoạt động thu hút và kích thích học sinh tham gia học, giảm bớt hiện tượng các em nhàm chán, chán nản,… khi học trực tuyến.
3.1.2. Khởi động tiết học bằng sơ đồ tư duy
Sơ đồ tư duy là một kỹ thuật dạy học hiệu quả. Tầm quan trọng của sơ đồ tư duy đối với các em học sinh là một thực tế không thể phủ nhận. Nó là nền tảng kiến thức cơ bản để học tốt các môn học xuyên suốt quá trình học tập ở các cấp học.
Sơ đồ tư duy là cách thức thiết lập các sơ đồ về kiến thức, kỹ năng để hình thành nên tri thức, giúp người học dễ dàng học tập và phát triển tư duy. Theo đó, sơ đồ tư duy sẽ được hiện thực hoá qua hình thức kết hợp, sử dụng đồng thời hình ảnh, màu sắc, đường nét, chữ viết với tư duy tích cực để tìm tòi, đào sâu cũng như mở rộng một ý tưởng, một chủ đề hay một mảng kiến thức, lĩnh vực nào đó.
Việc sử dụng sơ đồ tư duy mang lại cho người học rất nhiều ích lợi như giúp học sinh có cái nhìn bao quát, tổng quát về bài học; phát triển tư duy lôgic, khả năng phân tích tổng hợp, giúp học sinh học tập một cách tích cực, sẽ hiểu lâu, nhớ lâu, tiết kiệm được thời gian và giúp học sinh dần dần hình thành cách ghi chép có hiệu quả, trình bày nội dung bài học một cách khoa học. Đặc biệt, nếu học sinh tự vẽ sơ đồ tư duy sẽ phát huy tối đa tính sáng tạo của học sinh, phát triển năng khiếu hội họa, sở thích của học sinh,…
Chính vì vậy, việc sử dụng sơ đồ tư duy ngay từ hoạt động đầu tiên của tiết học sẽ mang lại hiệu quả cho tiết học, đáp ứng nhu cầu học tập của học sinh, sẽ giúp học sinh tích cực hơn, hiểu kiến thức bài học và đặc biệt sẽ hoàn thiện dần dần kiến thức bài mới cho học sinh.