SKKN Thiết kế và SD phiếu học tập trong dạy học môn Toán ở trường THPT nhằm phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho HS

1. Tên biện pháp, lĩnh vực áp dụng

Là tác giả đề nghị xét công nhận sáng kiến: “Thiết kế và sử dụng phiếu học tập trong dạy học môn Toán ở trường Trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh”.

Lĩnh vực áp dụng: Giáo dục.

2. Nội dung

2.1. Giải pháp cũ thường làm

2.1.1. Chi tiết giải pháp cũ

Ngày nay, dạy học phát triển phẩm chất, năng lực đang trở nên phổ biến trên thế giới. Dạy học hiện đại đặt ra hàng loạt các yêu cầu đối với các thành tố của hoạt động dạy học, trong đó đặc biệt lưu tâm đến phương pháp dạy học phát triển phẩm chất, năng lực cho người học.

Quá trình dạy học các tri thức thuộc một môn khoa học cụ thể được hiểu là quá trình hoạt động của giáo viên và của học sinh trong sự tương tác thống nhất biện chứng của ba thành phần trong hệ dạy học bao gồm: Giáo viên, học sinh và tư liệu hoạt động dạy học. Hoạt động học của học sinh bao gồm các hành động với tư liệu dạy học, sự trao đổi, tranh luận với nhau và sự trao đổi với giáo viên. Thông qua các hoạt động của học sinh với tư liệu học tập và sự trao đổi đó mà giáo viên thu được những thông tin liên hệ ngược cần thiết cho sự định hướng của giáo viên đối với học sinh. Hoạt động của giáo viên bao gồm hành động với tư liệu dạy học và sự trao đổi, định hướng trực tiếp với học sinh. Giáo viên là người tổ chức tư liệu hoạt động dạy học, cung cấp tư liệu nhằm tạo hình huống cho học sinh hoạt động.

Một trong những biện pháp nhằm hỗ trợ phương pháp, kĩ thuật dạy học phát triển phẩm chất, năng lực cho người học là sử dụng phương tiện trong dạy học. Phương tiện dạy học chẳng những giúp giáo viên làm sinh động hơn nội dung học tập, điều khiển được hoạt động nhận thức của học sinh mà còn góp phần nâng cao hứng thú học tập cho học sinh, giúp học sinh có thể tìm tòi, kiến tạo tri thức cho mình.

Trong các phương tiện dạy học môn Toán, có một loại phương tiện là Phiếu học tập. Trong thời gian gần đây, việc thiết kế và sử dụng phiếu học tập đã được giáo viên nói chung và giáo viên dạy Toán nói riêng rất chú trọng nhưng kết quả thu được từ việc sử dụng phiếu học tập còn hạn chế, chưa phát huy hết vai trò của phiếu học tập, học sinh đa phần chưa hứng thú với công cụ hỗ trợ này. Nguyên nhân vì:

• Đa số giáo viên chỉ hiểu đơn giản phiếu học tập là tờ giấy trên đó có ghi sẵn các câu hỏi hay bài tập để yêu cầu học sinh giải quyết. Giáo viên chưa hiểu rõ về khái niệm phiếu học tập, vai trò của phiếu học tập, phân loại phiếu học tập, định hướng thiết kế, quy trình thiết kế, quy trình sử dụng phiếu học tập để việc thiết kế và sử dụng phiếu học tập có thể mang lại hiệu quả tối ưu.

• Giáo viên chưa có nhiều kinh nghiệm trong thiết kế và sử dụng phiếu học tập sao cho hiệu quả, cụ thể như sau:

– Thiết kế và sử dụng phiếu học tập chưa chú trọng đến việc phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh. Giáo viên sử dụng phiếu học tập chủ yếu nhằm mục đích tiết kiệm thời gian chuyển giao nhiệm vụ đến học sinh.

– Phiếu học tập mới chỉ được sử dụng chủ yếu trong hoạt động luyện tập, củng cố tri thức – kĩ năng.

– Phiếu học tập chỉ được thiết kế một chiều. Trong phiếu học tập chỉ có nội dung câu hỏi hoặc bài tâp mà giáo viên yêu cầu học sinh thực hiện, không có phần trống để học sinh thực hiện nhiệm vụ của mình vào phiếu học tập. Vì thế, giáo viên không đánh giá được khả năng nhận thức của học sinh thông qua việc kiểm tra phiếu học tập.

– Phiếu học tập không có phần để học sinh ghi thông tin cá nhân. Vì thế, nếu giáo viên có thiết kế phiếu học tập để học sinh thực hiện nhiệm vụ của mình trong đó thì khi thu lại phiếu học tập để đánh giá quá trình học tập của học sinh giáo viên cũng không phân biệt được phiếu học tập nào là của học sinh nào.

– Hình thức phiếu học tập còn đơn giản, nội dung đơn điệu nên chưa hấp dẫn được học sinh.

– Phiếu học tập chỉ thường được sử dụng trong những giờ dạy thao giảng hoặc có đồng nghiệp dự giờ.

– Khi sử dụng phiếu học tập trong hoạt động nhóm, nhiều học sinh trong nhóm không đóng góp ý kiến, không thực hiện hoặc không hoàn thành nhiệm vụ được giao. Hầu như việc giải quyết nhiệm vụ tập trung vào các bạn học khá, giỏi; các bạn này gần như làm thay cho cả nhóm. Mô tả minh chứng (xem PHỤ LỤC 1)

2.1.2. Ưu điểm, nhược điểm và những tồn tại cần khắc phục

• Ưu điểm: Tiết kiệm thời gian chuyển giao nhiệm vụ cho học sinh trong hoạt động luyện tập.

• Nhược điểm:

– Thiết kế và sử dụng phiếu học tập chưa chú trọng đến việc phát triển năng lực, phẩm chất cho học sinh.

– Phiếu học tập chỉ được thiết kế một chiều, không gắn với từng cá nhân học sinh.

– Hình thức và nội dung phiếu học tập chưa hấp dẫn được học sinh thực hiện nhiệm vụ trong phiếu học tập.

– Phiếu học tập không được sử dụng thường xuyên trong các giờ học.

Với thực trạng thiết kế và sử dụng phiếu học tập như trên thì việc sử dụng phương tiện dạy học là phiếu học tập chưa phát huy hết vai trò của nó, chưa góp phần phát triển được phẩm chất, năng lực của học sinh.

2.2. Giải pháp mới cải tiến

Phiếu học tập là một phương tiện dạy học hữu ích hỗ trợ cho giáo viên trong việc truyền tải nội dung: cụ thể hóa mục tiêu dạy và học nhằm tăng cường các hoạt động nhận thức; phát triển phẩm chất, năng lực học sinh và truyền đạt kiến thức đến các em một cách nhanh chóng và hiệu quả. Phiếu học tập kích thích học sinh chuẩn bị bài một cách hiệu quả, phát huy vai trò tích cực, chủ động, sáng tạo, rèn luyện năng lực tự học, tự nghiên cứu cho học sinh. Trong quá trình dạy học, giáo viên có thể sử dụng phiếu học tập giao cho mỗi cá nhân hoặc nhóm học sinh, yêu cầu học sinh chủ động thực hiện để hoàn thành nhiệm vụ học tập được giao. Trong sáng kiến này, tôi xin đề xuất giải pháp “Thiết kế và sử dụng phiếu học tập trong dạy học môn Toán ở trường Trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh”.

2.2.1. Mô tả bản chất của giải pháp mới

a) Năng lực tư duy và lập luận toán học

Theo Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con người huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí, thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể.

Thông qua chương trình môn Toán, học sinh cần hình thành và phát triển được năng lực toán học, biểu hiện tập trung nhất của năng lực tính toán. Năng lực toán học bao gồm các thành tố cốt lõi sau: Năng lực tư duy và lập luận toán học; năng lực mô hình hóa toán học; năng lực giải quyết vấn đề toán học; năng lực giao tiếp toán học; năng lực sử dụng công cụ, phương tiện học toán.

Biểu hiện của năng lực tư duy và lập luận toán học là học sinh thực hiện được các hành động sau:

• Thực hiện được các thao tác tư duy như: So sánh, phân tích, tổng hợp, đặc biệt hóa, khái quát hóa, tương tự, quy nạp, diễn dịch.

• Chỉ ra được chứng cứ, lí lẽ và biết lập luận hợp lí trước khi kết luận.

• Giải thích hoặc điều chỉnh được cách thức giải quyết vấn đề về phương diện toán học. b) Phiếu học tập

• Khái niệm “Phiếu học tập”

Có nhiều quan điểm khác nhau về Phiếu học tập (PHT):

– PHT là những tờ giấy rời trên đó có ghi sẵn các thông tin cần thiết không có trong sách giáo khoa để yêu cầu học sinh phân tích, khai thác kiến thức phục vụ cho bài học. Hoặc có ghi sẵn những nhiệm vụ học tập dưới dạng các vấn đề, các câu hỏi, bài tập để yêu cầu học sinh giải quyết.

– PHT là một phương tiện dạy học hỗ trợ giáo viên trong quá trình giảng dạy, giúp giáo viên đặt ra các yêu cầu mà học sinh cần thực hiện trên lớp hay ở nhà. Về nội dung, PHT chứa đựng các bài tập, câu hỏi,… Về hình thức, PHT thường được in trên giấy, viết trên bảng phụ hoặc chiếu trên màn hình nhờ các phương tiện trình chiếu.

Như vậy có thể hiểu: Phiếu học tập là một phương tiện dạy học được giáo viên chuẩn bị trước, nhằm hỗ trợ cho giờ học; được thiết kế gồm các câu hỏi, bài tập, nhiệm vụ học tập,… có thể kèm theo gợi ý, hướng dẫn của giáo viên. Người học thực hiện, hoặc ghi các thông tin cần thiết để giải quyết vấn đề, qua đó lĩnh hội hoặc củng cố kiến thức.

• Vai trò của phiếu học tập PHT có các vai trò sau: