SKKN Kinh nghiệm sử dụng bản đồ tư duy trong giảng dạy hóa học lớp 8

1. MỞ  ĐẦU 

1.1.Lí do chọn đề tài

Trong nhiều năm qua Đảng và nhà nước ta rất quan tâm đến giáo dục nói chung và vấn đề đổi mới phương pháp dạy học ở nhà trường nói riêng ,vấn đề này đã dược đề cập nhiều lần trong các văn kiện đại hội Đảng, phương hướng phát triển giáo dục đào tạo đến năm 2020 là : Tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học khắc phục  cơ bản lối  truyền thụ một chiều. Phát huy phương pháp dạy học tích cực, sáng tạo hợp tác, giảm thời gian giảng lí thuyết, tăng thời gian tự học, tự tìm hiểu cho học sinh . Giáo viên gắn bó chặt chẽ giữa học lý thuyết và thực hành, đào tạo gắn với nghiên cứu  khoa học, sản xuất và đời sống.

Định hướng đổi mới phương pháp giảng dạy hiện nay là tích cực hoá hoạt động học tập của học sinh. Nhằm giúp học sinh phát huy tính tích cực, tự giác,chủ động, sáng tạo , rèn luyện thói quen và khả năng tự học , tinh thần hợp tác , kỹ năng vận dụng kiến thức vào những tình huống khác nhau trong học tập và trong thực tiễn, tạo niềm tin niềm vui , hứng thú trong học tập

Việc phát triển tư duy cho học sinh luôn là một trong những ưu tiên hàng đầu của mục tiêu giáo dục. Để hướng học sinh có cách thức học tập tích cực và tự chủ, chúng ta không chỉ cần giúp các em khám phá các kiến thức mới mà còn phải giúp các em hệ thống được những kiến thức đó. Việc xây dựng được một chuỗi liên kết  thể hiện mối liên hệ giữa các kiến thức có tác dụng về các mặt:  tổng hợp, ghi nhớ, phát triển nhận thức, tư duy, óc tưởng tượng và khả năng sáng tạo…Một trong những công cụ hết sức hữu hiệu để tạo nên các “hình ảnh liên kết” là Bản đồ tư duy (BĐTD). 

Hoá học là môn học mới và rất khó đối với học sinh cấp trung học cơ sở, đặc biệt là học sinh khối 8. Nhiều kiến thức và khái niệm rất trừu tượng, khó nhớ. Việc truyền thụ kiến thức mới đã khó, việc củng cố và hoàn thiện kiến thức  là một vấn đề hết sức khó khăn.Vì vậy để nâng cao chất lượng dạy và học môn hoá học ở trường THCS chúng ta luôn tìm cách đổi mới  phương pháp và áp dụng triệt để các phương pháp đó để hoạt động dạy và học đạt kết quả cao nhất.

Sử dụng bản đồ tư duy góp phần đổi mới PPDH các môn học nói chung và môn hóa học nói riêng, vận dụng vào dạy học kiến thức mới hoặc hệ thống hóa kiến thức một chủ đề, một bài, một chương giúp học sinh ghi nhớ, ôn tập, liên kết các mạch kiến thức, phát  huy tính tích cực , chủ động sáng tạo, phát triển tư duy, gây hứng thú  say mê học tập…cho học sinh  một cách tốt nhất và hết sức cần thiết .Vì vậy tôi chọn đề tài ” Kinh nghiệm sử dụng bản đồ tư duy trong giảng dạy hóa học lớp 8 THCS,, để nghiên cứu nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn hóa học lớp 8 ngày càng tốt hơn .

1.2.Mục đích nghiên cứu.

Nhiệm vụ của đề tài này là tìm hiểu  những kinh nghiệm  sử dụng bản đồ tư duy trong giảng dạy hoá học 8 THCS .

1.3.Đối tượng nghiên cứu  

Soạn giảng bộ môn hóa 8 theo bản đồ tư duy .

Học sinh lớp 8 trường THCS Lưu Vệ Quảng Xương.

1.4. Phương pháp nghiên cứu .

– Phương pháp nghiên cứu dựa trên những tài liệu, công trình khoa học có liên quan, phương pháp dạy học, lý luận dạy học, sách giáo khoa, sách giáo viên  hoá học lớp 8, tài liệu bồi dưỡng thường xuyên và một số sách báo, tạp chí…

– Phương pháp điều tra khảo sát thực tế, thu thập thông tin.

– Sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lý kết quả thực nghiệm.

2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

2.1.Cơ sở lý luận

Bản đồ tư duy là gì?

Bản đồ tư duy (BĐTD) còn gọi là sơ đồ tư duy, lược đồ tư duy,… là hình thức ghi chép nhằm tìm tòi đào sâu, mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức,… bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự  tư duy tích cực. Đặc biệt đây là một sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết khắt khe như bản đồ địa lí, lich sử  có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi người vẽ một kiểu khác nhau, dùng màu sắc, hình ảnh, các cụm từ diễn đạt khác nhau, cùng một chủ đề nhưng mỗi người có thể “thể hiện” nó dưới dạng BĐTD theo một cách riêng, do đó việc lập BĐTD phát huy được tối đa năng lực tư duy , sáng tạo của mỗi người.

BĐTD chú trọng tới hình ảnh, màu sắc, với các mạng lưới liên tưởng (các nhánh). Có thể vận dụng BĐTD vào hỗ trợ dạy học kiến thức mới, củng cố kiến thức sau mỗi tiết học, ôn tập hệ thống hóa kiến thức sau mỗi chương, mỗi học kì… BĐTD một công cụ tổ chức tư duy nền tảng, có thể miêu tả nó là một kĩ thuật hình họa với sự kết hợp giữa từ ngữ, hình ảnh, đường nét, màu sắc phù hợp với cấu trúc, hoạt động và chức năng của bộ não giúp con người khai thác tiềm năng vô tận của bộ não. Nó được coi là sự lựa chọn cho toàn bộ trí óc hướng tới lối suy nghĩ mạch lạc. Tony Buzan là người đi đầu trong lĩnh vực nghiên cứu tìm ra hoạt động của bộ não. Theo Tony Buzan “một hình ảnh có giá trị hơn cả ngàn từ…” và “màu sắc cũng có tác dụng kích thích não như hình ảnh. Màu sắc mang đến cho BĐTD những rung động cộng hưởng, mang lại sức sống và năng lượng vô tận cho tư duy sáng tạo”. 

Cơ chế hoạt động của BĐTD chú trọng tới hình ảnh, màu sắc, với các mạng lưới liên tưởng (các nhánh). BĐTD là công cụ đồ họa nối các hình ảnh có liên hệ với nhau vì vậy có thể vận dụng BĐTD vào hỗ trợ dạy học kiến thức mới, ôn tập, hệ thống hóa kiến thức,…

BĐTD rất phù hợp với đặc điểm tâm lí của học sinh cấp THCS (thích tư duy bằng hình ảnh trực quan, màu sắc rực rỡ, thích khám phá những cái mới…)

BĐTD có thể vẽ trên giấy, bìa, bảng phụ,… bằng cách sử dụng bút chì màu, phấn, tẩy,…Bất kì học sinh  nào cũng có thể lập được dưới sự hướng dẫn của thầy cô và bạn bè. BĐTD cũng có thể thiết kế trên powerpoint hoặc các phần mềm bản đồ tư duy. Tuy nhiên, việc dùng giấy, bút chì, bút màu, tẩy,… để vẽ BĐTD có ưu điểm là giúp người lập BĐTD dễ dàng phát triển ý tưởng và bổ sung ý tưởng qua đó phát huy tối đa tính sáng tạo của mỗi người, phát triển năng khiếu hội họa, sở thích của mỗi người, được tự do chọn màu sắc (xanh, đỏ, vàng, tím,…), đường nét (đậm, nhạt, thẳng, cong…), tự “sáng tác” nên mỗi BĐTD thể hiện rõ cách hiểu, cách trình bày kiến thức của từng cá nhân và cũng do mỗi người tự làm nên càng yêu quí, trân trọng “tác phẩm” của mình. Với vật liệu dễ kiếm, rất kinh tế cách làm đơn giản BĐTD có thể vận dụng được với bất kì điều kiện nào của các nhà trường hiện nay.

2.2.Thực trạng sử dụng bản đồ tư duy trong giảng dạy ở các trường  THCS hiện nay.     

Vấn đề ứng dụng (BĐTD) trong dạy học mới được áp dụng từ năm 2006-2007 trong  Dự án « Ứng dụng công cụ phát triển tư duy – sơ đồ tư duy » của nhóm Tư duy mới (New Thinking Group) Đại học Quốc gia triển khai. 

Kể từ đó  có một số giáo viên đã vận dụng bản đồ tư duy trong công việc và trong dạy học. Tuy nhiên trong thực tế giảng dạy hiện nay, việc sử dụng bản đồ tư duy (BĐTD) trong dạy học vận còn hạn chế, một số giaó viên chưa nắm vững, ít khi thực hiện  hoặc có thực hiện  thì cũng mang tính hình thức, chưa phát huy được hiệu quả tích cực của nó .

Trong trường tôi, qua các  giờ dự tôi thấy rằng, giáo viên các bộ môn đã biết vận dụng BĐTD như một phương tiện dạy học mới, đã biết kết hợp với các phương tiện dạy học khác để dạy học có hiệu quả cao hơn cách dạy thông thường. Song còn một bộ phận giáo viên vẫn chưa vận dụng tối đa vào bài dạy của mình hoặc sử dụng qua loa chưa phát huy hết tác dụng của việc sử dụng sơ