SKKN Kinh nghiệm sử dụng đồ dùng trực quan khoa học hiệu quả trong dạy học mạch kiến thức số học nhằm nâng cao chất lượng dạy học Toán cho học sinh lớp 1

1. MỞ ĐẦU

1.1. Lí do chọn đề tài
Mục tiêu dạy học ở bậc Tiểu học là giúp học sinh hình thành và phát triển toàn diện nhân cách con người, đặt nền tảng vững chắc cho Giáo dục phổ thông và thống Giáo dục quốc dân.  Để đạt được mục tiêu này, các trường Tiểu học cần có sự đổi mới toàn diện về mọi mặt, đặc biệt là đổi mới phương pháp dạy học. Những phương pháp dạy học kích thích được sự tìm tòi, ham học hỏi của học sinh, rèn luyện cho học sinh tính năng động và sáng tạo đó là phương châm mà người giáo viên cần hướng tới, chính là dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động của người học, tập trung vào hoạt động của người học, rèn luyện  cho trẻ em những năng lực và phẩm chất cần thiết đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập Quốc Tế.
Trong các môn học ở Tiểu học, môn Toán có một vị trí hết sức quan trọng. Môn Toán trang bị cho các em kiến thức, kỹ năng để ứng dụng trong đời sống. Môn Toán đóng góp một phần rất quan trọng trong việc rèn luyện suy nghĩ, phương pháp suy luận logic, pháp giải quyết vấn đề… Nó đóng góp vào việc phát triển trí thông minh, cách suy nghĩ độc lập, linh hoạt, sáng tạo. Nó đóng góp vào việc hình thành các phẩm chất cần thiết và quan trọng của người lao động như: cần cù, cẩn thận, có ý chí vượt khó, làm việc có kế hoạch, có nề nếp và tác phong khoa học.
Lớp Một là lớp đầu cấp ở bậc học Tiểu học. Học sinh Tiểu học nhỏ tuổi nên việc tư duy còn hạn chế. Tư duy của các em phù hợp với tư duy trực quan hơn là tư duy trừu tượng. Mới tới trường năm đầu, học sinh lớp Một rất bỡ ngỡ từ việc chuyển hoạt động chủ đạo chơi sang hoạt động học tập. Đặc biệt, tư duy của trẻ lớp Một là tư duy trực quan cụ thể, đó là kiểu tư duy được hình thành trong quá trình trẻ vui chơi. Ở lứa tuổi này, các em rất dễ xúc cảm, thích cái đẹp, cái mới lạ, tích cực ham muốn gần gũi với thiên nhiên, nhạy cảm với các hoạt động văn học nghệ thuật như: sách, truyện, tranh ảnh, vật thật, phim ảnh, kịch, múa…Bởi vậy, việc sử dụng đồ dùng thiết bị dạy học, đặc biệt là đồ dùng trực quan trong dạy học nói chung, trong dạy học toán nói riêng là điều rất cần thiết.  Đồ dùng trực quan sinh động góp phần to lớn trong việc hình thành kiến thức, trong việc giáo dục. Bản thân tôi là giáo viên trực tiếp giảng dạy lớp Một, qua thực tế dự giờ thăm lớp của đồng nghiệp, giáo viên nhận thấy việc sử dụng đồ dùng trực quan còn có những bất cập và hạn chế. Bởi vậy, tôi suy nghĩ trăn trở tìm giải pháp thế nào để việc dạy học Toán được tốt hơn và mong muốn giáo viên và học sinh cần có kỹ năng trong việc sử dụng trực quan. Do đó bản thân đã tập trung nghiên cứu đề tài: “Kinh nghiệm sử dụng đồ dùng trực quan khoa học hiệu quả trong dạy học mạch kiến thức số học nhằm nâng cao chất lượng dạy học Toán cho học sinh lớp 1C Trường Tiểu học Nga Bạch – Nga Sơn”.

1.2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu đề tài này nhằm tìm hiểu về:
– Cách sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học toán nói chung và mạch số học nói riêng.
– Giúp giáo viên có kĩ năng sử dụng đồ dùng dạy học toán để nâng cao hiệu quả giảng dạy.
1.3. Đối tượng nghiên cứu
– Nghiên cứu khái quát chương trình toán ở lớp 1.
– Nghiên cứu  một số phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy toán ở lớp 1.
– Tổng kết, rút ra một số bài học sinh nghiệm trong quá trình nghiên cứu đề tài để giúp các đồng chí giáo viên có kinh nghiệm sử dụng đồ dùng trực quan trong quá trình giảng dạy môn toán  nói chung và mạch số học nói riêng cho học sinh lớp 1.
1.4. Phương pháp nghiên cứu
– Phương pháp nghiên cứu tài liệu:
Nghiên cứu tài liệu qua các đầu sách tham khảo, trên mạng Internet. Tài liệu sách, báo. Sách giáo viên toán lớp 1; Sách giáo khoa toán 1.
– Phương pháp nghiên cứu để xây dựng cơ sở lí luận:
Điều tra tình hình thực tế học sinh trong lớp.
Thông qua dự giờ, thăm lớp, trao đổi với đồng nghiệp về những thuận lợi, khó khăn khi dạy mạch số học cho học sinh lớp 1.
– Phương pháp điều tra khảo sát thực tế, thu thập thông tin:
Tổng  hợp điều tra mức độ học sinh hiểu bài trong các giờ học,
Kiểm tra việc học tập của học sinh, phân loại học sinh để có nội dung và phương pháp dạy phù hợp với các đối tượng học sinh.
– Phương pháp thống kê, xử lý số liệu:
Sử dụng bảng biểu đối chiếu, xử lý số liệu, so sánh số liệu.

2. NỘI DUNG CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

2.1. Cơ sở lý luận của sáng kiến kinh nghiệm
2.1.1 Tầm quan trọng của việc sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học toán lớp 1.
Sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học Toán ở Tiểu học là rất cần thiết vì nhận thức của trẻ từ 6 – 11 tuổi còn mang tính cụ thể, gắn với các hiện tượng cụ thể, hình ảnh cụ thể. Trong khi đó, các kiến thức của môn Toán lại có tính trừu tượng và khái quát cao. Sử dụng phương pháp trực quan sẽ giúp học sinh có chỗ dựa cho hoạt động tư duy, bổ sung vốn hiểu biết, để nắm được các kiến thức trừu tượng, phát triển năng lực tư duy trừu tượng và trí tưởng tượng.
Quan niệm về cụ thể và trừu tượng chỉ có tính chất tương đối. Khi học sinh 6 tuổi học về các số tự nhiên thì khái niệm số tự nhiên là trừu tượng. Giáo viên phải sử dụng phương tiện trực quan là những vật cụ thể như quả cam, con mèo, ông hoa, cây… để biểu thị. Như vậy, việc dạy Toán ở Tiểu học phải dựa vào phương tiện trực quan (ở mức độ khác nhau) và sử dụng phương pháp trực quan là một việc rất cần thiết. Hầu hết giáo viên đã nhận thức rõ điều đó. Các đồng chí đã lựa chọn sử dụng các phương pháp dạy học vào trong các tiết dạy, song sự linh hoạt, sáng tạo chưa cao, đặc biệt là việc sử dụng đồ dùng trực quan, phương pháp trực quan chưa được hợp lý dẫn đến chất lượng giờ dạy chưa tốt.
Thiết bị đồ dùng dạy học là những phương tiện vật chất giúp cho giáo viên và học sinh tổ chức quá trình dạy học hợp lí, có hiệu quả. Trong quá trình đổi mới phương pháp dạy học, thiết bị đồ dùng dạy học là một trong những điều kiện cơ bản không thể thiếu để giáo viên và học sinh thực hiện mục tiêu dạy học. Hơn nữa, đồ dùng dạy học tạo điều kiện trực tiếp cho học sinh huy động mọi năng lực hoạt động nhận thức, tiếp cận thực tiễn, nâng cao khả năng tự học, rèn luyện kĩ năng học tập và thực hành. Đồ dùng dạy học là vật chất hữu hình tưởng như là vô tri, vô giác nhưng dưới sự điều khiển của giáo viên, đồ dùng dạy học thể hiện khả năng sư phạm của nó: Làm tăng tốc độ truyền thông tin, tạo ra sự lôi cuốn, hấp dẫn làm cho giờ học sinh động, hiệu quả hơn. Nếu việc ”Dạy chay, dạy suông” làm cho người học thụ động, không phát huy được tính tích cực chủ động, sáng tạo thì sự hỗ trợ đắc lực của đồ dùng dạy học sẽ là cầu nối giữa người dạy và người học. Làm cho hai nhân tố này gắn kết với nhau trong việc thực hiện mục tiêu đào tạo, nội dung đào tạo, phương pháp dào tạo và làm cho chất lượng giảng dạy và học tập được nâng cao.
2.2. Thực trạng của vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
* Về phía nhà trường.
Nhà trường đã tạo điều kiện mua sắm đồ dùng dạy hoc cần thiết cho giảng dạy. Trường đã có 02 bộ máy chiếu đa năng. Mỗi lớp Một đều được trang bị 01 bộ đồ dùng dạy học Toán. Học sinh được trang bị mỗi em 01 bộ đồ dùng học Toán. Lớp học có hệ thống bảng chống loá, bảng phụ. Trường đã động viên giáo viên tự làm đồ dùng thi sử dụng đồ dùng cấp trường.
Chương trình toán hiện nay có cấu trúc đồng tâm, lôgic, thuật ngữ Toán học chính xác, rõ ràng, phù hợp với tư duy trẻ. Vì vậy học sinh dễ tiếp thu kiến thức mới và áp dụng để làm bài tập. Sách giáo khoa mới có các kênh hình rất đẹp, sinh động gần gũi với đời sống của trẻ (ước tính kênh hình nhiều gấp đôi kênh chữ và số).
Tuy đồ dùng dạy học môn Toán lớp Một được trang bị nhiều nhưng chưa đáp ứng hết sự phù hợp với từng bài dạy, chưa đủ để phục vụ  nhu cầu cần thiết cho môn Toán.
* Thực trạng về giáo viên.
Qua thực tế nhiều năm giảng dạy tại trường Tiểu học Nga Bạch, bản thân tôi thấy được những ưu điểm cũng như một số tồn tại khó khăn cần được khắc phục khi sử dụng phương pháp trực quan trong dạy học Toán 1 mạch số học như sau:
Hầu hết giáo viên đã nhận thức được tác dụng của các phương pháp dạy học nói chung và phương pháp trực quan nói riêng, song để vận dụng và thực hiện như thế nào cho có hiệu quả thì đây là một vấn đề đang cần tìm hướng giải quyết, bởi vì nếu sử dụng không đúng các phương pháp sẽ vô tình làm cho chất lượng giờ học kém đi, phi khoa học.
– Hầu hết giáo viên đã ý thức được sự cần thiết của việc sử dụng  trực quan trong dạy học Tiểu học nói chung và trong dạy học Toán 1 nói riêng nên họ đã lựa chọn sử dụng ở đa số các tiết dạy.
– Đồ dùng được sử dụng trong tiết dạy đơn giản, gần gũi với học sinh.
– Trong các tiết toán, một số giáo viên vẫn quan niệm học sinh lớp 1 chủ yếu nhận biết số và tính toán cộng, trừ là được nên bỏ qua phần trực quan mà giới thiệu luôn số và phép tính. Vì vậy dẫn đến học sinh tiếp thu kiến thức máy móc, không hiểu bản chất vấn đề nên chóng quên kiến thức.
– Chưa nghiên cứu kĩ để hiểu ý đồ của SGK nên đôi khi sử dụng đồ dùng trực quan trong tiết dạy không khoa học, hợp lí, vì vậy hiệu quả giờ dạy chưa cao.
– Chưa tuân thủ các yêu cầu căn bản khi sử dụng đồ dùng trực quan.
– Chưa có sự linh hoạt, sáng tạo trong sử dụng phương pháp trực quan cũng như sử dụng đồ dùng trực quan
– Sử dụng phương tiện trực quan giống nhau dẫn đến sự nhàm chán đối với học sinh. Đôi khi giáo viên sử dụng đồ dùng trực quan một cách hình thức, đối phó.
– Một số giáo viên chưa ý thức được tầm quan trọng của việc sử dụng trực quan hoặc còn ngại sử dụng đồ dùng.
*  Thực trạng về học sinh:
– Hầu hết học sinh có hứng thú học tập trong các giờ học có sử dụng đồ dùng trực quan.
– Học sinh lớp 1 còn rất nhỏ, việc tiếp thu kiến thức ở bậc học mới gặp khó khăn đặc biệt là thời gian đầu năm học mới.
– Một số học sinh khi được giáo viên giới thiệu kiến thức bằng đồ dùng trực quan thấy lạ thì tập trung chú ý vào đồ dùng của cô, quên nhiệm vụ học tập.
– Một số gia đình học sinh phụ huynh chưa quan tâm đến việc học của các em nên chưa chuẩn bị đầy đủ đồ dùng học tập của học sinh trước khi đến lớp. Vì vậy đã ảnh hưởng đến hiệu quả học tập của học sinh.
– Học sinh lớp một chưa mạnh dạn trao đổi ý kiến với cô giáo. Vì vậy có vấn đề chưa hiểu không dám trao đổi với giáo viên dẫn đến hổng kiến thức.
*  Kết quả của thực trạng trên.
Năm học ……….tôi được phân công phụ trách lớp 1C, bản thân chưa có nhiều kinh nghiệm nên chÊt lượng học sinh không đạt được như mong muốn qua thực tế nghiên cứu và khảo sát  chất lượng đầu năm thu được kết quả như sau:
Nhìn vào bảng số liệu trên ta thấy, học sinh đạt điểm 9, điểm 10 còn hạn chế, điểm dưới 5 còn nhiều .Khi dạy bài mới, việc sử dụng trực quan đã có song chưa được chú trọng, tôi thấy học sinh đã thích học môn Toán nhưng kết quả chưa cao. Điều đó chứng tỏ rằng bản thân các em cần có sự hướng dẫn tỉ mỉ của giáo viên, tự mình sử dụng trực quan để tìm ra kiến thức và củng cố kiến thức. Muốn nâng cao chất lượng dạy học, làm thế nào để học sinh tiếp thu bài tốt mà không nặng nề đối với học sinh? Tôi thấy việc sử dụng trực quan trong giờ dạy học Toán cần phải có sự chuẩn bị nỗ lực của cả thầy và trò, có biện pháp, phương pháp sử dụng hợp lý, nghiên cứu và đưa ra các giải pháp để nâng cao chất lượng dạy học môn Toán thì mới đạt được hiệu quả.
2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề
Giải pháp 1: Nắm vững bản chất dạy học trực quan và một số yêu cầu khi sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học.
1.1. Nắm vững bản chất của việc sử dụng đồ dùng trực quan:
Dạy học trực quan (hay còn gọi là trình bày trực quan) là phương pháp dạy học sử dụng những phương tiện trực quan, phương tiện kĩ thuật dạy học trước, trong và sau khi nắm tài liệu mới, khi ôn tập, khi củng cố, hệ thống hóa và kiểm tra tri thức, kĩ năng, kĩ xảo. Phương pháp dạy học trực quan được thể hiện dưới hình thức là minh họa và trình bày.
Những đồ dùng trực quan có tính chất minh họa như bản mẫu, bản đồ, bức tranh, tranh chân dung, hình vẽ trên bảng,…
Trình bày thường gắn liền với việc trình bày thí nghiệm, những thiết bị kĩ thuật, chiếu phim đèn chiếu, phim điện ảnh, băng video. Trình bày thí nghiệm là trình bày mô hình đại diện cho hiện thực khách quan được lựa chọn cẩn thận về mặt sư phạm. Nó là cơ sở, là điểm xuất phát cho quá trình nhận thức – học tập của học sinh, là cầu nối giữa lí thuyết và thực tiễn. Thông qua sự trình bày của giáo viên mà học sinh không chỉ lĩnh hội dễ dàng tri thức mà còn giúp học tập được những thao tác mẫu của giáo viên, từ đó hình thành kĩ năng, kĩ xảo,…
1.2. Vận dụng linh hoạt quy trình sử dụng đồ dùng trực quan.
Giáo viên phải nắm rõ qui trình thực hiện khi sử dụng đồ dùng trực quan để sử dụng linh hoạt và phù hợp trong các tiết dạy toán: