SKKN Một số biện pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực, nhằm khắc phục tình trạng dạy và học theo văn mẫu tại trường THPT Đô Lương 4, tỉnh Nghệ An

PHẦN 1: ĐẶT VẤN ĐỀ 

1. Lý do chọn đề tài: 

Quán triệt Nghị quyết 29/NQ-TW của Đảng, với mục tiêu tổng quát là “Giáo dục con người Việt nam phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân, yêu gia đình, yêu tổ quốc, yêu đồng bào, sống tốt và làm việc hiệu quả”.  Để đạt được mục tiêu Nghị quyết Đảng đặt ra cho ngành giáo dục, dạy học môn Ngữ văn đóng một vai trò quan trọng. Môn Ngữ văn là môn học có nhiều khả năng và ưu thế nhất góp phần hình thành, phát triển ở học sinh những phẩm chất chủ yếu và năng lực chung hỗ trợ cho các môn khác trong việc diễn đạt để trở thành môn công cụ. Bởi dạy văn là khám phá cái hay, cái đẹp từ những tác phẩm văn chương nhằm khơi dậy, hình thành và phát triển nhân cách cho học sinh, bồi dưỡng cho các em tri thức hiểu biết và làm phong phú đời sống tâm hồn, hướng các em tới Chân – Thiện – Mỹ, những giá trị đích thực của cuộc sống. 

Dạy học ngữ văn theo hướng phát triển năng lực là mô hình dạy học hướng tới mục tiêu phát triển tối đa phẩm chất và năng lực của người học thông qua cách thức tổ chức các hoạt động học tập độc lập, tích cực, sáng tạo của học sinh dưới sự tổ chức, hướng dẫn và hỗ trợ hợp lý của giáo viên. Lộ trình đổi mới dạy học Ngữ văn tính từ năm 2000 đến nay trải qua hai lần điều chỉnh với những thay đổi cơ bản về mục tiêu, yêu cầu cần đạt và nội dung chương trình. Chuyển đổi từ giáo dục truyền thụ kiến thức của chương trình năm 2000 sang chú trọng kết hợp truyền thụ kiến thức và giáo dục kỹ năng của chương trình năm 2006 rồi đến chú trọng hình thành trục kết nối kiến thức – kỹ năng – phẩm chất- năng lực của chương trình 2018. Trong những năm qua, đội ngũ giáo viên đã thực hiện công việc đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá và có những thành công nhất định. Tuy nhiên từ thực tế giảng dạy của bản thân và đồng nghiệp tại trường, từ nhận thức và kỹ năng học tập của trò chúng tôi thấy rằng sự sáng tạo trong đổi mới phương pháp dạy học phát huy tích cực tự học của học sinh chưa cao, dạy học còn nặng cung cấp kiến thức, kiểm tra đánh giá chưa khách quan mà còn nặng tính hình thức. Tình trạng học sinh viết sai chính tả, bài văn viết chung chung, viết không có bố cục, học sinh chán ngán học văn vì ghi nhiều, thầy cô giảng nhiều nghe rất mệt. Vì thế mục tiêu học văn của các em chỉ là để thi, giáo viên dạy chỉ để đạt chỉ tiêu đăng ký chất lượng đầu năm, dẫn đến việc copy văn mẫu, những bài văn “đồng phục”, những bài văn na ná giống nhau. Những bài văn trở thành như “mì ăn liền” phục vụ cho thi cử và sau thi thì quên ngay. Đây là một thực trạng đáng buồn trong dạy học văn mà như một hồi chuông cảnh báo cần khắc phục ngay và liền. 

Bản chất của những bài văn mẫu là rất tốt, nó là nguồn tài liệu tham khảo giúp ích cho giáo viên và học sinh. Những bài văn mẫu là bài văn hay, bài văn đạt điểm cao của học sinh trong các kỳ thi, được lấy làm mẫu. Nhưng do mục tiêu và động cơ dạy và học không đúng quy trình chỉ dạy phần “ngọn” không dạy phần “gốc – bản chất” nên trở thành vấn nạn.  

Qua tham khảo tài liệu và thực tế dạy học, chúng tôi xin được trình bày đề tài “Một số biện pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực, nhằm khắc phục tình trạng dạy và học theo văn mẫu tại trường THPT Đô Lương 4, tỉnh Nghệ An”. 

2. Mục đích nghiên cứu: 

• Nâng cao hiệu quả dạy học, tạo sự hứng thú và phát huy được năng lực tự học sáng tạo cho học sinh, khắc phục tình trạng dạy học theo văn mẫu. 
• Chia sẻ đồng nghiệp về kinh nghiệm dạy học có hiệu quả. 

3. Nhiệm vụ nghiên cứu: 

• Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của đề tài 
• Đánh giá thực trạng về công tác dạy học Ngữ văn tại Trường THPT Đô Lương 4 – Tiến hành thực nghiệm sư phạm để xem xét khả năng ứng dụng của đề tài. 

• Đối tƣợng nghiên cứu: 

Các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn tại  trường THPT Đô Lương 4, tỉnh Nghệ An.  

• Phạm vi nghiên cứu:  

• Nội dung nghiên cứu: Đề tài tìm hiểu, đề xuất và hướng dẫn học sinh phương pháp học tập môn Ngữ văn theo đặc trưng của phân môn 
• Thời gian nghiên cứu: Đề tài thực hiện trong năm học 2021 – 2022 và năm học 2022 – 2023. 

• Phƣơng pháp nghiên cứu: 

1. 1. Quan sát, ph ng vấn, nghiên cứu sản phẩm, so sánh giữa các số liệu thu được. Và nghiên cứu các tài liệu, thu thập thông tin liên quan. 
   2. Phương pháp thống kê số liệu trong quá trình khảo sát  
   3. Phương pháp phân tích, phân loại: phân tích những nguyên nhân và những kết quả đạt được trong hoạt động dạy học. 
   4. Phương pháp so sánh trong thực trạng vấn đề và so sánh kết quả thu được sau khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm. 
   5. Ngoài ra còn có các phương pháp như: thuyết trình, thực nghiệm… 

PHẦN 2: NỘI DUNG 

1. Cơ sở lí luận 

1.1. Năng lực và các năng lực cần hình thành trong dạy học Ngữ văn 

1.1.1. Giới thuyết về năng lực 

Phạm trù năng lực thường được hiểu theo những cách khác nhau và mỗi cách hiểu có những thuật ngữ tương ứng: (1) Năng lực (Capacity/Ability) hiểu theo nghĩa chung nhất là khả năng (hoặc tiềm năng) mà cá nhân thể hiện khi tham gia một hoạt động nào đó ở một thời điểm nhất định; (2) Năng lực (Compentence) thường gọi là năng lực hành động: là khả năng thực hiện hiệu quả một nhiệm vụ/ một hành động cụ thể, liên quan đến một lĩnh vực nhất định dựa trên cơ sở hiểu biết, kỹ năng, kỹ xảo và sự sẵn sàng hành động. 

Theo Từ điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên (1992), năng lực được giải thích với hai nghĩa: Năng lực là khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một loạt hành động nào đó; Năng lực là: Phẩm chất tâm lý và sinh lý tạo cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao [7, tr.656]. 

Năng lực của HS là một cấu trúc động (trừu tượng), có tính mở, đa thành tố, đa tầng bậc, hàm chứa trong nó không chỉ là kiến thức, kỹ năng,… mà cả niềm tin, giá trị, trách nhiệm xã hội… thể hiện ở tính sẵn sàng hành động của các em trong môi trường học tập phổ thông và những điều kiện thực tế đang thay đổi của xã hội. Năng lực của học sinh là khả năng làm chủ những hệ thống kiến thức, kỹ năng, thái độ… phù hợp với lứa tuổi và vận hành (kết nối) chúng một cách hợp lý vào thực hiện thành công nhiệm vụ học tập, giải quyết hiệu quả những vấn đề đặt ra cho chính các em trong cuộc sống. 

Người ta chia ra thành hai loại năng lực: 

Năng lực chung: là năng lực cơ bản, thiết yếu để con người có thể sống và làm việc bình thường trong xã hội. Năng lực này được hình thành và phát triển do nhiều môn học, liên quan đến nhiều môn học. Vì thế có nước gọi là năng lực xuyên chương trình. Mỗi năng lực chung cần: a) Góp phần tạo nên kết quả có giá trị cho xã hội và cộng đồng; b) Giúp cho các cá nhân đáp ứng được những đòi h i của một bối cảnh rộng lớn và phức tạp; c) Chúng có thể không quan trọng với các chuyên gia, nhưng rất quan trọng với tất cả mọi người. 

Năng lực chuyên biệt: là những năng lực được hình thành và phát triển trên cơ sở các năng lực chung theo định hướng chuyên sâu, riêng biệt trong các loại hình hoạt động, công việc hoặc tình huống, môi trường đặc thù, cần thiết cho những hoạt động chuyên biệt, đáp ứng yêu cầu hạn hẹp hơn của một hoạt động như toán học, âm nhạc, mĩ thuật, thể thao… Đó là những năng lực chuyên môn được hình thành, phát triển chủ yếu thông qua một số môn học, hoạt động giáo dục nhất định, bao gồm: Năng lực ngôn ngữ, năng lực tính toán, năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội, năng lực công nghệ, năng lực tin học, năng lực thẩm mỹ, năng lực thể chất,… 

1.1.2. Dạy học theo hướng phát triển năng lực 

Dạy học theo hƣớng phát triển năng lực là mô hình dạy học hướng tới mục tiêu phát triển tối đa phẩm chất và năng lực của người học thông qua cách thức tổ chức các hoạt động học tập độc lập, tích cực, sáng tạo của học sinh dưới sự tổ chức, hướng dẫn và hỗ trợ hợp lý của giáo viên. Trong mô hình này, người học có thể thể hiện sự tiến bộ bằng cách chứng minh năng lực của mình. Điều đó có nghĩa là người học phải chứng minh mức độ nắm vững và làm chủ các kiến thức và kỹ năng (được gọi là năng lực); huy động tổng hợp mọi nguồn lực (kinh nghiệm, kiến thức, kĩ năng, hứng thú, niềm tin, ý chí,…) trong một môn học hay bối cảnh nhất định, theo tốc độ của riêng mình.  

    Dạy học phát triển năng lực có 04 đặc điểm chính: 

Thứ nhất, dạy học theo định hướng phát triển năng lực được thiết kế theo hướng phân hóa dựa trên hứng thú, nhu cầu và nền tảng kiến thức, sở thích cũng như thế mạnh của học sinh. Phương pháp này cho phép người học cá nhân hóa, đa dạng hóa việc học để đáp ứng nhu cầu của bản thân theo hướng có lợi cho họ. Tức là, ngoài số giờ lên lớp theo quy định, học sinh có quyền lựa chọn môn học, hình thức học ở bất kỳ đâu và bất cứ thời điểm nào (học online, học nhóm,…) để giúp học sinh phát triển tối đa năng lực vốn có của mình. Phương pháp học này mang đến sự tự do, linh hoạt cho học sinh, loại b  sự bất bình đẳng trong quá trình học tập. Học sinh được coi là trung tâm của quá trình học và luôn cảm thấy thoải mái, dễ chịu. Thứ hai, dạy học theo hướng phát triển năng lực định hướng để học sinh có thể tiếp thu kiến thức cần  thiết và nâng cao khả năng thực hành, vận dụng kiến thức đã học được. Kiến thức, kỹ năng và cách ứng xử là những “tài nguyên” để các em  thực hiện nhiệm vụ cụ thể để hình thành và phát triển năng lực. 

Thứ ba, dạy học phát triển năng lực xác định và đo lường năng lực đầu ra của học sinh dựa trên mức độ làm chủ kiến thức môn học. Học sinh thể hiện sự tiến bộ của mình thông qua việc chứng minh năng lực mà không dựa trên khoảng thời gian cố định như học kỳ hay cấp học. 

Thứ tƣ, dạy học theo định hướng phát triển năng lực giúp người học có thể chọn cách tiếp nhận các tài liệu học tập kể cả thời điểm và nhịp độ học tập. Điều này khuyến khích khả năng làm việc độc lập và tự chủ của học sinh, phát triển tối đa các kỹ năng để đạt được mục tiêu học tập.