SKKN Một số biện pháp giúp học sinh lớp 3 nhận biết và vận dụng tốt phép tu từ so sánh

1. MỞ ĐẦU

1.1 Lí do chọn đề tài 

Chúng ta biết rằng: Mục tiêu của Giáo dục Tiểu học hiện nay đặt ra là: “Giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, phẩm chất, thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học trung học cơ sở”. [1]

Trong đó, ở chương trình Tiểu học, Tiếng Việt là môn học có chức năng “kép” (vừa là môn khoa học, vừa là môn công cụ) và là môn học chiếm nhiều thời lượng nhất.[2] Môn Tiếng Việt cung cấp một khối lượng kiến thức cơ bản cho mỗi học sinh trước khi bước vào đời. Đồng thời, nó giúp học sinh rèn luyện, nâng cao trình độ sử dụng một phương tiện học tập và lĩnh hội tri thức khoa học,  nâng cao kỹ năng sử dụng Tiếng Việt. Học Tiếng Việt và sử dụng thành thạo các kỹ năng của Tiếng Việt mới là mục tiêu cần hướng tới.

Để đạt được mục tiêu trên, phân môn Luyện từ và câu đã góp phần không nhỏ, ngoài việc củng cố về các mẫu câu và mở rộng vốn từ cho học sinh thì phân môn Luyện từ và câu còn giúp các em làm quen với các biện pháp tu từ, trong đó có biện pháp tu từ so sánh. Đây là mảng kiến thức rất mới và khó đối với học sinh lớp 3. Mặc dù có cấu trúc đơn giản và gần gũi với học sinh song nó lại là một hình thức, một phương diện diễn đạt nghệ thuật mà muốn có nó đòi hỏi chúng ta phải trải qua một quá trình tư duy – thao tác tư duy – tưởng tượng – liên tưởng – quan sát… Muốn có được những điều kiện trên đòi hỏi con người càng  có vốn kinh nghiệm sống bao nhiêu thì khả năng liên tưởng, tưởng tượng ra những hình ảnh so sánh càng phong phú ý vị và độc đáo bấy nhiêu. Nhưng việc dạy biện pháp tu từ so sánh ở lớp 3 hiện nay mới chỉ dừng ở việc giúp học sinh nhận biết sự thể hiện của biện pháp tu từ so sánh trong câu thơ, câu văn mà chưa phân tích tường minh ý nghĩa và tác dụng của việc sử dụng biện pháp tu từ này trong văn nói, văn viết bởi chính giáo viên đôi khi cũng lúng túng khi dạy phần này vì hướng dẫn trong sách giáo viên rất tóm lược trong khi vốn hiểu biết của học sinh về từ ngữ còn hạn chế (học sinh đầu lớp 3 mới chỉ có vốn từ khoảng 300-380 từ) mà tiết học luyện từ và câu lớp 3 thường tích hợp nhiều mảng kiến thức trong một bài học nên giáo viên thường rất khó để dạy cho học sinh nắm vững, hiểu rõ và vận dụng được biện pháp tu từ so sánh vào việc nói và viết văn. 

Xuất phát từ thực tế trên, tôi trăn trở nghiên cứu tìm cách để nâng cao hiệu quả khi dạy mảng kiến thức này. Tôi vừa nghiên cứu vừa giảng dạy, vừa thử nghiệm vừa thực nghiệm và tôi thấy cách làm của tôi có hiệu quả rõ rệt. Tôi xin trình bày kinh nghiệm của mình qua đề tài: “Một số biện pháp giúp học sinh lớp 3 nhận biết và vận dụng tốt phép tu từ so sánh” cho đồng nghiệp tham khảo và mong nhận được sự đóng góp ý kiến thêm để đề tài của  tôi được hoàn thiện hơn.

1.2 Mục đích nghiên cứu: 

Đề tài đưa ra các biện pháp giúp học sinh có những kiến thức vững chắc về so sánh, góp phần bồi dưỡng và nâng cao năng lực diễn đạt cho học sinh, tạo điều kiện vững chắc cho các em học tốt môn Tiếng Việt ở lớp 3 và các lớp sau.

1.3 Đối tượng nghiên cứu: 

Các biện pháp giúp học sinh lớp 3 nhận biết và vận dụng tốt phép tu từ so sánh.

1.4 Phương pháp nghiên cứu: 

1. Phương pháp điều tra, phân tích tổng hợp. 
2. Phương pháp nghiên cứu lý luận (đọc, nghiên cứu tài liệu)  
3. Phương pháp tổng kết, rút kinh nghiệm 
4. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

2.1 Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm

So sánh tu từ là công cụ giúp chúng ta nhận thức sâu sắc hơn những phương diện nào đó của sự vật. Nhờ có so sánh chúng ta dễ dàng tri giác về đối tượng miêu tả một cách rõ nét hơn, hình ảnh hơn và cụ thể hơn. Bằng việc công khai đối chiếu hai đối tượng với nhau đã khơi gợi cho người đọc, người nghe tới một vùng liên tưởng mới tạo nên sự tri giác, sự nhận thức mới mẻ, bất ngờ và sinh động. Do vậy so sánh tu từ có hai chức năng:

• Chức năng nhận thức:

Theo cơ chế của so sánh, A là cái được so sánh và B là cái được đem ra làm chuẩn của sự so sánh. Giữa A và B phải có nét tương đồng giống nhau. Nhờ B mà ta hiểu, ta cảm nhận được đặc điểm của A một cách rõ nét.[3] Như vậy so sánh giữ vai trò thể hiện đặc điểm của sự vật này qua sự vật khác dựa vào những nét tương đồng giống nhau giữa chúng. Nhờ đó mà người đọc, người nghe dễ dàng nhận thức được đối tượng miêu tả. Dân gian ta đã sử dụng biện pháp tu từ so sánh một cách sáng tạo trong các thành ngữ, tục ngữ.

Ví dụ: Nhanh như sóc; nhanh như chớp; nhanh như gió…

          Gầy như cò hương; gầy như cá mắm; gầy như mèo hen…

Đẹp như tiên; hiền như bụt; béo như lợn; nhăn như khỉ…

Trong văn chương cũng vậy, các nhà văn luôn cố gắng phát hiện ra những nét giống nhau đến chính xác, bất ngờ, điều mà người ta không để ý, không nhận thấy… để đem ra so sánh.

Ví dụ: 

                                   Trong như tiếng hạc bay qua

                              Đục như tiếng suối mới sa nửa vời.

                                  Tiếng khoan như gió thoảng ngoài,

                             Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa…

              (Truyện Kiều- Nguyễn Du)

Nhờ tu từ so sánh, người ta có thể gửi tới người đọc, người nghe những thông điệp gần gũi nhất, những điều khó nói nhất và diễn tả được tinh tế sự ý vị của cuộc sống một cách dễ hiểu nhất.

Đã có rất nhiều sự vật, hiện tượng hay phương diện, khía cạnh khác nhau của sự vật hiện tượng trong đời sống, ngôn ngữ được nhận thức bằng sự so sánh. Nhờ sức biểu đạt của so sánh mà cả những khái niệm trừu tượng nhất, những sắc thái tinh vi nhất cũng được nhận thức một cách dễ dàng.

• Chức năng biểu cảm- cảm xúc:

So sánh tu từ ngoài chức năng nhận thức còn có chức năng biểu cảm- cảm xúc. Qua bất cứ một phép tu từ so sánh  nào, người ta cũng có thể nhận ra lòng yêu ghét, ý khen chê, thái độ khẳng định hay phủ định của người nói với đối tượng được miêu tả [4]. Nhà thơ Tế Hanh đã sử dụng hình ảnh so sánh để diễn đạt tình yêu của mình đối với quê hương:

Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre

Tâm hồn tôi là một buổi trưa hè

Tỏa nắng xuống dòng sông lấp loáng…

Như vậy ngoài chức năng nhận thức so sánh còn mang chức năng biểu cảm- cảm xúc và chính chức năng này đã tạo nên những hình ảnh sống động, gợi cảm trong thơ ca, làm cho người đọc, người nghe thấy được giá trị cảm xúc lắng đọng trong đó. Cũng nhờ đó mà những khái niệm dù trừu tượng đến mấy cũng được hiểu hay cảm nhận một cách dễ dàng, cụ thể nhất.

2.2 Thực trạng của vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm

Sau nhiều năm được nhà trường phân công dạy lớp 3, tôi thấy việc dạy mảng kiến thức về so sánh còn tồn tại một số hạn chế cơ bản sau:   

1.Về phía giáo viên:

Giáo viên còn lúng túng trong việc nắm vững mức độ nội dung của từng bài cụ thể, dẫn đến việc dạy quá cao hoặc quá thấp so với chương trình. Giáo viên mới chỉ chú tâm vào việc dạy cho học sinh nhận biết phép tu từ so sánh mà chưa quan tâm nhiều tới việc dạy học sinh cách cảm nhận và vận dụng các kiến thức về so sánh vào việc nói và viết. Phần lớn giáo viên chỉ tổ chức cho học sinh luyện tập những bài tập trong sách giáo khoa, rất ít giáo viên sáng tạo ra các bài tập mới, các tình huống mới hay tạo ra hoàn cảnh sử dụng từ của học sinh. Tài liệu tham khảo dành cho giáo viên và học sinh chưa nhiều. Giáo viên hầu như chưa kết hợp lồng ghép dạy tích hợp kiến thức Luyện từ và câu với kiến thức Tập làm văn trong khi cái đích của việc đưa vào dạy biện pháp so sánh trong phân môn Luyện từ và câu là để học sinh biết vận dụng những điều đã học vào trong cuộc sống hàng ngày cũng như khi nói và viết văn. Vì vậy, học sinh học xong thường không biết và không có ý thức vận dụng những điều đã học vào các tình huống giao tiếp cụ thể, nhất là trong khi tạo lập văn bản.

2. Về phía học sinh

Khi học xong, tôi trực tiếp kiểm tra một số học sinh của các lớp thì thấy các em nắm kiến thức chưa vững và sâu, có rất nhiều học sinh không nhận diện được hình ảnh so sánh không chứa từ so sánh như: Quả dừa – đàn lợn con nằm trên cao, Trường Sơn – chí lớn ông cha, Cửu Long – lòng mẹ bao la sóng trào, không chỉ được điểm giống nhau giữa các sự vật không gần gũi với với học sinh như: Ngôi nhà như trẻ nhỏ, ông hiền như hạt gạo, bà hiền như suối trong… và phần lớn các em còn rất lúng túng khi tôi yêu cầu tạo lập một câu nói có hình ảnh so sánh hoặc viết đoạn văn có hình ảnh so sánh cho trước vv….Phần lớn học sinh lớp 3 chỉ biết thụ động với những hình ảnh so sánh có sẵn trong bài học hoặc trong chương trình chứ chưa thể nói và viết với những hình ảnh so sánh mà bản thân thấy trong cuộc sống thực tế.

Vì nội dung dạy học về biện pháp tu từ so sánh ở lớp 3 nằm gọn trong chương trình học kì 1 nên hết học kì 1 năm học  ………….., tôi đã tiến hành khảo sát trình độ học sinh về việc nhận biết và vận dụng biện pháp tu từ so sánh  Đề bài: 

1. Tìm các hình ảnh so sánh có trong đoạn văn sau và nêu được đặc điểm của sự vật được dùng để so sánh: